الماتى قالاسى — قازاقستان ەكونوميكاسىنا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ وتىرعان جەتەكشى ايماقتاردىڭ ءبىرى. قالادا ەلدىڭ ءىرى قارجى ينستيتۋتتارى، بانكتەر، ساقتاندىرۋ كومپانيالارى، قارجى تەحنولوگياسى (fintech) كومپانيالارى جانە باسقا دا قارجى ۇيىمدارى شوعىرلانعان. قالا ەكونوميكاسىنىڭ ماڭىزدى بولىگى – شاعىن جانە ورتا بيزنەس.
قالا اكىمى ەربولات دوساەۆتىڭ مالىمەتىنشە، 2023 جىلى الماتىنىڭ ەكونوميكالىق ءال-اۋقاتى ون ءبىر ايدىڭ ىشىندە 13%-عا وسكەن. الماتىدا تىركەلگەن شاعىن جانە ورتا بيزنەس سۋبەكتىلەرىنىڭ سانى قازاقستاننىڭ باسقا وڭىرلەرىنە قاراعاندا ايتارلىقتاي جوعارى بولعان.
بۇگىندە الماتى ەكونوميكاسىن دامىتۋ ماقساتىندا بىرنەشە ستراتەگيالىق باعدارلامالار جۇزەگە اسىرىلۋدا. مىسالى، "الماتى بيزنەس" باعدارلاماسى قالاداعى كاسىپكەرلەردى قولداۋ ءۇشىن ىسكە قوسىلعان. باعدارلاما اياسىندا كاسىپكەرلەرگە گرانتتار، جەڭىلدىكتى نەسيەلەر جانە كونسالتينگتىك قىزمەتتەر ۇسىنىلادى. بۇل قولداۋ شارالارى جاڭا كاسىپورىنداردىڭ اشىلۋىنا، جۇمىس ورىندارىنىڭ كوبەيۋىنە جانە قالا ەكونوميكاسىنىڭ ءارتاراپتاندىرىلۋىنا ىقپال ەتەدى. ماسەلەن، الماتى قالاسىندا بۇل باعدارلاما ارقىلى 2022-2023 جىلدارى 5 مىڭنان استام جاڭا جۇمىس ورنى قۇرىلدى، بۇل قالا تۇرعىندارىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋعا سەپتىگىن تيگىزىپ كەلەدى.
دەگەنمەن، الماتىنىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋ ءۇشىن اقارار شارالار جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى — ءتۋريزمدى ىلگەرلەتۋ.
“الماتى ەكونوميكاسىن ءارتاراپتاندىرۋدا ءتۋريزمدى دامىتۋ ماڭىزدى. 2023 جىلدىڭ 9 ايىندا تۋريستەردىڭ سانى 17,4 پايىزعا وسكەن. ونىڭ ىشىندە شەتەلدىك تۋريستەردىڭ ۇلەسى ءبىر جارىم ەسەگە ارتىپتى”، – دەگەن بولاتىن ەربولات دوساەۆ 2023 جىلى كوممۋنيكاتسيالار قىزمەتى الاڭىندا.
“قازاقستان — وركەنيەتتىڭ وشاعى”
بەلگىلى ەكونوميست جانۇزاق اكىم دە الماتىنىڭ ەكونوميكالىق ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءتۋريزمدى دامىتۋ كەرەگىن باسا ايتادى.
”الماتىنىڭ ەكونوميكاسىن ءتۋريزمى ارقىلى دا ەسەلەپ دامىتۋعا بولادى. جىلىنا 3-4 ميلليوندارىن قۇرتىپ، حالىق شەتەلدىك شيپاجايلارا، دەمالىس ورىندارىنا بارۋعا قۇمار. ءبىز دە سونداي اسەم تابيعاتىمىزدى پايدالانىپ، ارنايى شيپاجايلار سالىپ، دەمالىس ورىندارىن جاسار بولساق، مول قارجىعا كەنەلەر ەدىك.
ماسەلەن، فرانتسيادا جىلىنا تۋريزمنەن 100 ملرد دوللار اقشا كەلىپ تۇسەدى ەكەن. پاريجدىڭ وزىندە 80 ءتۇرلى وبەكتى بار. سوندىقتان ادامدار سونداي جەرلەردى كورۋ ءۇشىن بارادى. ال بىزدە تىم از. دۇنيەجۇزىندە جوق ەرەكشە وبەكتىلەر سالساق، ءتۋريزمدى دە ارتتىرا تۇسەتىن ەدىك. بىزدە باسقا وركەنيەتتەردە جوق دۇنيەلەر بار. قازاقستان وركەنيەتتەردىڭ وشاعى.
سونىمەن قاتار، ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنداعى جوبالارعا كوڭىل ءبوىلىپ، ولاردى جۇزەگە اسىرۋ. مىسالى، قازاقستان بويىنشا تاۋەلسىزدىك جىلدارى بىردە-ءبىر راتسيونالدىق ۇسىنىس بولماعان. ياعني، بۇل سالا بىزدە ءولى. يننوۆاتسياعا كوپ قارجى كەرەك. Cونى دامىتۋ ارقىلى ءبىر قالانىڭ عانا ەمەس، ەلدىڭ ەكونوميكاسىن ارتتىرا تۇسەر ەدىك”، دەيدى جانۇزاق اكىم “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىنا بەرگەن سۇحباتىندا.
سونىمەن قاتار، ەكونوميست قالاعا جاڭا زاۋىتتار مەن جىلىجايلار سالۋدى ۇسىنادى.
“الماتى رەسپۋبليكا بيۋدجەتىنىڭ 20-22%-ءىن قۇرايدى. مەن “الماتى مەن استانانى كومپلەكستى دامىتۋ” دەگەن جوبا دايىنداعانمىن. قازىر سونى جۇزەگە اسىرۋدامىز. ول بويىنشا الماتى جىلىنا 6-7 ملرد دوللاردى بوسقا جوعالتىپ جاتقانىن، سول ءۇشىن ءتيىمدى پايدالانىپ، ەكونوميكانى ارتتىرۋ ءتاسىلىن ۇسىندىق.
اتالعان 6-7 ملرد دوللار قايدا كەتىپ جاتىر؟ كوبىنە،قىتايدىڭ تاۋارلارىن تاسۋعا، شەتەلدەن قۇرىلىس ماتەريالدارىن الۋعا جانە كوپ ارتىق شىعىندارعا كەتىپ جاتىر. سوعان قاتىستى ءبىز الماتىدا 60-65, استانادا 50 زاۋىت سالۋ تۋرالى باعدارلاما بەردىك.
ەلىمىز ازىق-تۇلىكتى دە جان-جاقتان اكەلەدى. سوندىقتان الماتىنىڭ اينالاسىنا 12 مىڭ گەكتاردان باستاپ، 20 مىڭ گەكتارعا دەيىن جىلىجاي سالۋعا بولادى. ول كەزدە 200 مىڭنان استام ادامعا جۇمىس تا تابىلار ەدى. جىل سايىن قالاعا كوكونىستەر مەن جەمىس-جيدەكتەر بەرىپ تۇرساق، تەڭگە تۇراقتالادى. ويتكەنى، بىزدەگى تەڭگەنىڭ ينفلياتسياعا كەتۋىنە 60%-داي وسى اسەر ەتەدى. سونىمەن قاتار، جۇمىسسىزدىق ازايادى، ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ وزىمىزدەن بولادى.
ودان بولەك، يننوۆاتسيالىق زاۋىتتاردىڭ كوپ بولعانى ماڭىزدى. ولار جىلىنا 25-30% ءوسىم بەرەر ەدى. ال ءبىزدىڭ قازاقستاندا قازىر شيكىزات 2-3% عانا ءوسىم بەرىپ وتىر. بۇل ون ەسە تومەن”، دەيدى مامان.
قارجى جانە ەكونوميكا سەكتورىن دامىتۋدا مەملەكەتتىك قولداۋ
الماتى قالاسىندا ەكونوميكانى دامىتۋ جانە ينۆەستيتسيا تارتۋ باعىتىندا مەملەكەت تاراپىنان بىرقاتار قولداۋ شارالارى قاراستىرىلعان. ماسەلەن، “يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى” اياسىندا الماتى قالاسىندا جاڭا ءوندىرىس ورىندارى اشىلىپ، زاماناۋي تەحنولوگيالار ەنگىزىلۋدە. بۇل باعدارلاما كاسىپورىنداردى جاڭعىرتىپ، قالانىڭ ونەركاسىپ سالاسىن دامىتۋعا ىقپال ەتەدى. 2023 جىلى بۇل باعدارلاما ارقىلى الماتىدا ءوندىرىس كولەمى 6%-عا ارتتى.
ودان بولەك، “بيزنەستىڭ جول كارتاسى – 2025” باعدارلاماسى اياسىندا الماتىدا شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋ جالعاسىپ كەلەدى. باعدارلاما ارقىلى كاسىپكەرلەرگە سۋبسيديالانعان نەسيە بەرۋ، ينفراقۇرىلىمعا قولجەتىمدىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ جانە بيزنەستى وقىتۋ كۋرستارىن وتكىزۋ جۇزەگە اسىرىلادى. مىسالى، 2023 جىلى الماتى قالاسىندا بۇل باعدارلاما اياسىندا 1000-نان استام بيزنەس-جوبا قولداۋ تاۋىپ، جاڭا جۇمىس ورىندارى اشىلدى.
سونىمەن قاتار، الماتى ەكونوميكاسىنىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى – ينۆەستيتسيا تارتۋ. قالا اكىمدىگى شەتەلدىك جانە وتاندىق ينۆەستورلار ءۇشىن قولايلى جاعداي جاساۋ ماقساتىندا ءتۇرلى شارالار قابىلداپ كەلەدى. مىسالى، "الماتى ينۆەست" باعدارلاماسى قالاعا ينۆەستيتسيا تارتۋ ءۇشىن ارنايى جەڭىلدىكتەر مەن قولداۋ شارالارىن ۇسىنىپ، جاڭا جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدا. 2023 جىلى الماتىعا جالپى كولەمى 500 ميلليارد تەڭگەدەناستام تىكەلەي ينۆەستيتسيا تارتىلدى، بۇل وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 15%-عا ارتىق.
ماسەلە مەن مۇمكىندىكتەر
الماتى قالاسىنىڭ ەكونوميكاسى مەن قارجى سەكتورىن دامىتۋدا ايتارلىقتاي جەتىستىكتەر بولعانىمەن، بەلگىلى ءبىر ماسەلەلەر دە بار. بىرىنشىدەن، ينفراقۇرىلىمدىق پروبلەمالار قالانىڭ ەكونوميكالىق وسىمىنە كەدەرگى كەلتىرۋى مۇمكىن. الماتىداعى جول جانە كولىك جۇيەسىنىڭ جۇكتەمەسى، ەكولوگيالىق ماسەلەلەر ەكونوميكانىڭ تۇراقتى دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. بۇل ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن قالا اكىمدىگى ينفراقۇرىلىمدى جاڭارتۋ، قوعامدىق كولىكتى دامىتۋ جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ شارالارىن كۇشەيتۋ بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزۋدە.
ەكىنشىدەن، الماتىنىڭ قارجى سەكتورىندا بىلىكتى كادرلاردىڭ تاپشىلىعى بايقالۋدا. قارجى جانە ەكونوميكا سالاسىنداعى مامانداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىنا جانە سالانىڭ دامۋىنا كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن. بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن مەملەكەت كادرلاردى دايارلاۋ باعدارلامالارىن دامىتۋ جانە بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ كۋرستارىن ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن قولعا الۋدا.
سونداي-اق، الماتى قالاسى “شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار ءۇشىن تارتىمدى ايماق” بولىپ قالا بەرمەك. قالا اكىمدىگى ينۆەستيتسيالىق كليماتتى جاقسارتۋعا باعىتتالعان شارالاردى جالعاستىرىپ، شەتەلدىك ينۆەستورلار ءۇشىن سالىقتىق جەڭىلدىكتەر مەن پرەفەرەنتسيالار ۇسىنۋ ارقىلى ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋدى كوزدەيدى. قارجى جانە تەحنولوگيالار سالاسىنداعى يننوۆاتسيالار، سونىڭ ىشىندە بلوكچەين، كريپتوۆاليۋتا، فينتەح شەشىمدەر، الماتىنىڭ قارجى سەكتورىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بولاشاقتا قارجى سەكتورى مەن ەكونوميكانى ارتاراپتاندىرۋعا، ينۆەستيتسيالىق كليماتتى جاقسارتۋعا جانە ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا باعىتتالعان شارالار الماتىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى قارجى ورتالىعى رەتىندەگى مارتەبەسىن ودان ءارى نىعايتۋعا سەپتىگىن تيگىزبەك.
دانا نۇرمۇحانبەت
”ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
