كۇش اتاسى — قاجىمۇقان

7641
Adyrna.kz Telegram

قارا كۇشتە ءالى ەشكىم جوق سەنشە بيىك شىرقاعان،
ونەرگە دە وزگەلەردەن جاقىن ەڭ عوي ءبىر تابان،
رۋح قاشىپ بارا جاتىر ءوزىڭ وسكەن قىرقادان…
بۇگىن مەنى قايتا كوتەر جارتى عاسىر وتكەن سوڭ،
قاناتسىزدى مويىنداماس مىنەزىڭمەن بۇرقاعان.
سول ءبىر سالتىڭ ءتىرى تۇرسا، تۇرار ءار كەز ۇلت امان،
قازاقتىڭ باس بۇلشىق ەتى، قۇلاگەر ءتوس، ءپىل تابان…
مۇحتار شاحانوۆ

 

قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى، اتى اڭىزعا اينالعان قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆ جا­يىندا كوپتەگەن ەستەلىكتەر، كوركەم فيلم، حرونيكالىق كينولەنتالار بار. ول كىسىمەن كەزدەسكەن ادامدار ايتىپ جۇرگەن اڭىز-اڭگىمەلەر دە از ەمەس. كەيىنىرەك شىققان عازيزبەك تاشىمباەۆ قۇراستىرعان «كۇش اتاسى» جيناعىنداعى («قازاقستان» باسپاسى، الماتى، 1990 ج.) ەستەلىكتەردە ونىڭ پالۋاندىققا قانداي قيىن جولمەن كەلگەنى، بۇكىل ەۋروپا، امەريكا، ازيا حالىقتارىنا ءوزىن قازاقتان شىققان تۇڭعىش پالۋان ەكەنىن كورسەتكەنى ءتاپ-ءتاۋىر بەرىلگەن. ونىڭ ىشىندە قازبەك سۇلەيمەنوۆتىڭ «پالۋاننىڭ بالالىق شاعى»، ديحان ابىلەۆتىڭ «الىپتىڭ اق باتاسى»، اۋەلبەك قوڭىراتباەۆتىڭ «ءوز اۋزىنان ەستىگەندەرىم» بار.

قادىر مىرزاليەۆتىڭ «بۇلشىق ەتى دالانىڭ» ولەڭىندەگى:
«سايىن دالاڭ – ءوزىڭ اناڭ، ءوز اكەڭ،
سول دالاعا تارتپاي تۋعان از ەكەن.
وسىنداي ۇل تابا الام دەگەندەي،
تاپقان سەنى قازەكەڭ»، – دەگەن شۋماعى كىمدى بولسا دا ءبىر تەبىرەنتىپ تاستايدى-اۋ.

 ساكەن سەيفۋللين­نىڭ «قاجىمۇقان»، سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ: «ۇل تارتىپ تۋسا يگى ەندى وزىڭە» ولەڭدەرىندەگى تەڭەستىرۋ، سيپاتتاما، ءتىرى ادام تۇگىلى، ولگەن ارۋاقتاردىڭ ءوزىن ءبىر اۋناتىپ تاستايتىنداي.
قاجەكەڭنىڭ تەك بىلەك كۇش يەسى عانا ەمەس ەكەنىن، ونىڭ پاراساتتى، ويشىل، نامىسشىل، زەيىندى ادام بولعانىن ءبىر عانا اۆتور (ج.بەكتۇروۆ. «كۇش اتاسى»، 248-ب.) جازبايدى، ونى ءبارى وزدەرىنىڭ ەستەلىكتەرىندە دالەلدەپ كەلتىرەدى. تاليعا بەكقوجينا «انشىلىگى دە بار ەدى» دەگەن اڭگىمەسىندە: «كوپشىلىكتىڭ سۇراۋى بويىن­شا قاجەكەڭ قولىنا دومبىرا الىپ، قوڭىر داۋىسىمەن شىرقاي جونەلدى:
اتاندىم قاجىمۇقان بالا جاستان،
ىشىندە يمپەريانىڭ بولدىم اسقان،
كەشەگى ومسكىنىڭ قالاسىندا
قۇلاتتىم قىرىق پالۋاندى ءبىر شالماستان»، –
دەپ جازادى. بۇل شۋماق قاجەكەڭنىڭ انشىلىگىن، شى­عارماشىلىق ونەرىن بايقاتسا، «ال قازاقتىڭ قارا ءسوزىن ماقالداپ، ماتەلدەپ سويلەگەنىن، سونىڭ ۇلگىسىن مەن قاجەكەڭنەن كوردىم» دەي وتىرىپ، ءا.قوڭىراتباەۆ: «اتتەڭ، ول كىسىنىڭ ءسوزىن ماگنيتوفون لەنتاسىنا دا تۇسىرە الماپپىز»، – دەپ وكىنىشىن بىلدىرەدى. ماركس قازىكەنوۆتىڭ ءباتيما اپايدىڭ (قاجەكەڭنىڭ ءبىرىنشى ايەلى) ءوز اۋزىنان جازىپ العان قاجەكەڭ تۋرالى اڭگىمەسى ماعان وتە ۇنادى. سەبەبى ءوز باسىنان كەشكەن ءومىر شىندىعى، جۇرتشىلىققا اتتارى ايگىلى بولعان، سول ۋاقىتتاعى پالۋانداردىڭ دۇرىس بەرىلگەن مىنەزدەمەلەرى، قاي جىلدارى، قاي جەردە كۇرەسكەنى – تاريحي شىندىق. ءباتيما اپاي قاجىمۇقاننىڭ 1914 جىلى ۆەستەرگاد شميدتپەن نيجني نوۆگورودتا كەزدەسكەنى جونىندە: «شميدت تاجىريبەلى پالۋان عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە پايدا ىزدەگەن الاياق رەتىندە دە تانىلعان بولاتىن. بۇل كەزدەسۋدىڭ ءوز پايداسىنا شەشىلمەيتىندىگىنە كوزى جەتكەن ول قاجىمۇقانمەن تەك جەكە جۇلدە ءۇشىن كۇرەسەتىنىن مالىمدەيدى. جۇلدەنى 100 سومعا باعالايدى. قالتاسىندا اقشاسى جوق، امالى تاۋسىلعان قاجىمۇقان جينالعانداردان كومەك سۇرايدى. «توپ ىشىنەن ەكى جاس جىگىت شىعادى دا، تورەشىگە 100 سوم اقشا تاستايدى. ولار نۇرلان جانە ابدوللا ەسبەرگەنوۆتەر ەدى» دەيدى.
1970 جىلدارى بولۋى كەرەك، بەلگىلى جازۋشى زەيىن شاشكيننىڭ ۇيىندە ءبىر فوتوسۋرەتكە كوزىم ءتۇستى. قاراسام، ورتاسىندا ەڭگەزەردەي، بۇلشىق ەتتەرى بۇلتىلداعان، جالاڭاش، جالعىز شولاق دامبالمەن تۇرعان قاجەكەڭ، ال ەكى جاعىندا بىرەۋى ورىسشا (ەۋروپاشا), ەكىنشىسى كاۆكازشا، باسىندا اق سەڭسەڭ بورىك، ادەمى، سول ۋاقىتتاعى مودامەن كيىنگەن ەكى قازاقتىڭ جاس جىگىتتەرى. ءۇي يەسى ماريام جەڭگەمىزدەن «مىنا جىگىتتەر كىم؟» دەپ سۇراسام، «بۇ­لار: ابدوللا – مەنىڭ اكەم، نۇرلان – اكەمنىڭ ءىنىسى، سەمەيلىكتەر. ن-نوۆگورود جارمەڭكەسىنە بارىپ جۇر­گەندە قاجىمۇقانمەن كەزدەسىپ تۇسكەن سۋرەتتەرى» دەدى. ءباتيما اپاي ايتقان نۇرلان مەن ابدوللا وسى فوتوسۋرەتتەگى جىگىتتەر بولىپ شىقتى. ولاردىڭ سونداي ەرلىك، ازاماتشىلىق جاساعانىن «كۇش اتاسى» كىتابىنان وقىپ بىلدىك. سول «كۇش اتاسىندا» (15-29-ب.ب.) قاجىمۇقاندى كورگەن، بىلگەندەردىڭ ىشىندە ەڭ ما­ڭىزدىسى – ءباتيما اپايدىڭ ەستەلىگى جانە ونى جازىپ العان ماركس قازىكەنوۆتىڭ زور ەڭبەگى.
وسى «كۇش اتاسى» كىتابىنىڭ كىرىسپەسىندە عازيزبەك تاشىمباەۆ: «قاجىمۇقاننىڭ زامانداس­تارى، ول كىسىنى كوزىمەن كورگەندەر ازايىپ بارادى. كوپشىلىگىن (كورگەندەردىڭ – ق.ءا.) كورە الماي قالدىق»، – دەپ وكىنەدى. بىراق وسى ۋاقىتقا دەيىنگى قاجىمۇقان جونىندەگى شىعارمالار – ق.ابدىقادىروۆتىڭ «قا­جى­مۇقان» كىتابى، م.تانەكەەۆتىڭ 1964 جىلعى زەرتتەۋ ەڭبەگى، ءا.بۇركىتباەۆتىڭ دەرەكتى پوۆەسى – كەلەسى ۇرپاققا ۇلكەن مۇرا.
قاجەكەڭدى كورمەگەندەردىڭ ءبىرى تۇمانباي مول­داعاليەۆ:
«ءبولىپ بەرگەن ولجاسىن بار ادامعا،
العىس الىپ انادان، اعادان دا.
قاجەكەڭدى كورگەندەر باقىتتىراق،
كورمەي قالعان بىزدەرگە قاراعاندا»، – دەپ وكىنىشىن بىلدىرەدى. دۇرىس قوي. ال ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – كورگەن، بىلگەندەرىمىزدى جاريالاپ، ايتىپ كەتۋ. سول كورگەندەردىڭ، ومبى جاعىنداعى قاجەكەڭنىڭ وتباسىمەن ارالاسىپ جۇرگەندەردىڭ بىرەۋى مەن ەدىم.

العاش كورگەنىم

مەن قاجەكەڭدى 8-11 جاسىمدا كورگەنمىن. ول كەزدە ومبى وبلىسىنداعى شارلاق (بەرتىن دروبىشەۆ، نوۆوۆورشاۆكا) اۋدانىنداعى قاراتومار اۋىلىندا تۇراتىنبىز. قاجەكەڭ ءار ۋاقىتتا سونداعى گ.دميتروۆ اتىنداعى كولحوزدا ورنالاسقان اۋىلدىق كەڭەستىڭ سەسسياسىنا ءبىر توپ بەلسەندىلەرمەن بىرگە كەلىپ جۇرەتىن. ەلىنە بارا-كەلە جاتقاندا جولشىباي تۇسەتىن جەرى – مەنىڭ اكەمنىڭ ۇلكەن اعاسى امانجولدىڭ ءۇيى. ەش ۋاقىتتا جالعىز جۇرگەنىن كورمەدىم. ءبىر كەلگەندە قاسىندا باسقالارمەن بىرگە قۇدايبەرگەن اقىن (يسا اقىننىڭ ۇستازى) نەمەسە تولەش ءانشى، تاعى باسقالارى جۇرەتىن. ءبىر كەلگەنىندە سۋىق ءتيىپ، سىزداۋىق شىققان ەكەن. كەلىسىمەن: «ءاي، امانجول، ءبىر ءالدى جىگىت بار ما اۋىلدا، مىنا سىزداۋىقتىڭ ءىرىڭىن سىعىپ الاتىن» دەيدى قاجەكەڭ. ءالدى جىگىت دەپ سەيسەنبايدىڭ شايقىسى شاقىرىلادى. شايقى الماتىداعى اتتى اسكەرلەر ەسكادرونىندا اسكەري بورىشىن وتەپ كەلگەن-ءدى. پالۋان شالقاسىنان جاتىپ، شايقى كۇرەكتەي الا­قانىمەن سىزداۋىقتىڭ ماڭايىن باسىپ وتىرسا كەرەك. بۇل قيمىل قاجەكەڭە ۇناماي باسىن كوتەرىپ: «مەن ساعان قاتتى باس دەدىم عوي!» – دەپ اقىرعاندا، شايقى جالاڭ اياق، جالاڭ باس ۇيدەن قاشىپ شىعادى. ارتىنان جەڭگەلەرى شايقىنى كورگەندە قالجىڭداپ: «سەن شايقى نەمەنە گۇجىلدەپ وتىرسىڭ، انەۋكۇنى پالۋاننىڭ سىزداۋىعىنا شاماڭ كەلمەي، قالاي قاشقانىڭدى ايتشى» دەپ ءاجۋا قىلاتىن. ەسەنباي اتام جۋان تالدان دويبى جاساپ، سونى ويناۋدى ۇيرەتكەن-ءدى. قاجەكەڭ ءبىر كەلگەندە ۇيدەگىلەر: «اينالايىن، قاجىاتاڭمەن ويناپ كورشى»، – دەدى، مەنىڭ دويبىنى جامان وينامايتىنىمدى قىزىق كورىپ قاجەكەڭ: «كەل، وينايمىز» دەدى دە، ىسكە كىرىستىك. ارتىنان جەڭىلىپ قالعاندا (ادەيى جەڭىلگەن شىعار) دويبىمدى ۇرلاعانداي قيمىل كورسەتەتىن، ۇيدە وتىرعاندار بۇعان ءماز بولىپ جاتاتىن.
تاعى ءبىر كەلگەندە كەشكى تاماقتان كەيىن، جاتاردا، توسەك سالاردىڭ الدىندا قوناقتار دالاعا شىعىپ كەلەدى. دالاعا شىعىپ كەلگەن سوڭ قاجەكەڭ: «اپىراي، جاڭا كوكتە، ۇشىپ بارا جاتقان قىرعاۋىل سياقتى ءبىر عاجايىپ دۇنيەنى كوردىم. بۇل نە قاراڭعى تۇندە ۇشىپ جۇرگەن؟» – دەيتىن. بىرەۋلەر: «يا، يا» دەپ قۇپتاپ، قارقىلداپ كۇلىپ جاتاتىن. بەرتىن كەلە ويلاسام، ونىسى مەنى بالا دەپ قورقىتقان بولىپ، ۇلكەنمەن دە، كىشىمەن دە جاسايتىن كىشىپەيىل قالجىڭى ەكەن.
بالا كەزدەگى تاڭعالدىراتىنى – كوز الدىڭداعى قۇبىلىس، كورىنىس. بىردە جازدى كۇنى كورگەنىم: ۇزىن تراشپان (اربا), وعان جەگىلگەن ەسىك پەن توردەي قارا ايعىر، اربانىڭ ورتاسىنا وتىرا كەتكەندە اعاشتارى مايىسىپ، سىنعالى تۇراتىن. 1935 جىلى قۇلان ەلىندە (6-شى اۋىل كەڭەسى) سابانتوي ءوتتى. سول تويدا قاجەكەڭ ويىن كورسەتتى، ۇستىنەن «پولۋتوركا» ماشينا جۇرگىزدى. اندا-مىندا شارلاق اۋداندىق پارتيا كوميتەتى ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ اشىق جەڭىل ماشيناسىمەن ءجۇردى. ەسىمدە قالعانى، سول ماشيناعا وتىرا كەتكەندە ءبىر جاعى قيسايىپ بارا جاتاتىن. سول سابانتويداعى تاعى ءبىر كورىنىس كوز الدىمدا. سامساعان حالىق ءبولىنىپ، جولدىڭ ەكى جاعىندا ات بايگەسىن كۇتىپ وتىر. ءبىر جاق ورتاسىندا تاۋداي قاجەكەڭ، اق كويلەك، اق قالپاق، ايەلى، بالالارى – ءبارى اقتان كيگەن. سول كورىنىس ەرەكشە ەستەتيكالىق اسەر بەردى. ول دا قازاق حالقىنا كورسەتكەن ۇلگىسى مە، تارتۋى ما دەگەن ويدا قالاسىڭ. ال ءبىزدىڭ ەلگە كەلىپ جاي جۇرگەندەگى كيىمى – قاراسۇر اسكەري جاعالى بەشپەت، بەلبەۋىمەن، شالبارىنىڭ بالاعى ەتىكتىڭ قونىشىندا بولاتىن. ءسىبىردىڭ قىسىندا – باستا تۇلكى تىماق، اياقتا ساپتاما ەتىك، يىعىندا قاسقىر ىشىك، سىرتىنان ۇلكەن جاعالى تون كيەتىن. وسى كيگەن كيىمدەرىمەن تۇرعان تۇرىسىنا، بويىنا كوز سالساڭىز، قاجەكەڭنىڭ جانىندا ەرىپ جۇرگەن ساپارلاستارى ەرگەجەيلىلەردەي بولىپ كورىنەتىن.
مەن كورگەندەگى كەلبەتى استىڭعى ەرنى، سول قۇ­لاعىنىڭ ۇشى جىرىق بولاتۇعىن. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، ساراكيكي دەگەن جاپون پالۋانى كۇرەستىڭ ەرەجەسىن بۇزىپ، زاقىم جاساعان. وسى ارادا امەريكالىق، بوكستان الەم چەمپيونى، ءوز قارسىلاسىنىڭ قۇلاعىن تىستەپ العان م. تايسون ەسكە تۇسەدى. مۇنداي قىلىق XX عاسىردىڭ باسىندا دا بولعانى بايقالادى.
ەڭ اقىرعى ەسىمدەگى – 1937 جىلدىڭ قىسى، «شار­لاق» سوۆحوزىنىڭ ورتالىعى. كەڭسەنىڭ الدىندا تىپىرلاپ، بۋى شىعىپ تۇرعان ءۇش ات شاناعا جەگىلگەن. قاجىمۇقاندى سوۆحوزدىڭ ديرەكتورى د.پ.گۋتوۆسكي قابىلداپ جاتىر ەكەن. بالالارمەن بىرگە كورەمىز دەپ توسىپ-توسىپ، سودان سۋىققا شىداماي تاراپ كەتتىك.

ول – قازاقتىڭ ۇلى

قاجىمۇقان ءوزىنىڭ ءبىر وتىرىسىندا اندەتىپ ايتقان:
سۇراساڭ ارعى اتام ۇزىن قىپشاق،
ءتاڭىرىم بەرىپ ەدى ولشەۋسىز باق.
شىن بابام قاراقىپشاق قوبىلاندى،
تەڭ كەلەر ونداي ەرگە قانداي قازاق.
(«كۇش اتاسى»، 157-بەتتە).

وسى قىسقاشا عانا بەرىلگەن شۋماقتا ءوزىنىڭ ارعى زاتى، اتا-بابالارى قازاق تاريحىندا بولعان بەلگىلى تۇلعالار ەكەنى مەنمۇندالاپ تۇر. وعان تالاس جوق. بەرتىن كەلە كەيبىر جەردە، ءتىپتى قازاقتىڭ زيالى ازاماتتارىمەن كەزدەسىپ قالساق: «وسى قاجىمۇقان كىمدىكى؟» دەگەن ورەسكەل سۇراقتار پايدا بولىپ ءجۇر. بۇل سۇراقتاردىڭ ارجاعى بەلگىلى. اشىپ ايتساق، شىمكەنتتىكتەر: «قاجىمۇقان بىزدىكى» دەسە، اقمولالىقتار «جوق، ول بىزدىكى» دەپ شىعادى. مەنى 2006 جىلى قازاق راديوسىنىڭ ءتىلشىسى شاقىرىپ: «اعا، شىنىن ايتىڭىزشى، قاجىمۇقان سولتۇستىكتىكى مە، الدە وڭتۇستىكتىكى مە؟» دەپ قويىپ كەپ قالدى. مەن: «قاجىمۇقان سولتۇستىكتىكى دە، وڭتۇستىكتىكى دە ەمەس، ول – قازاق حالقىنىڭ ۇلى» دەدىم.
كەڭەس وكىمەتى ۇستەمدىك جۇرگىزىپ تۇرعان كەزدە قاجىمۇقان جايىندا شىققان ەستەلىك-كىتاپتاردا كوپ قۇپيا سىرلار ايتىلمادى. ونىڭ قاجىلىعى، الاش پارتياسىمەن بولعان تىعىز بايلانىسى، 1937 جىلدارداعى زوبالاڭ كەزىندە ومبىدان (رەسەيدەن) شىمكەنت (قازاقستان) وڭىرىنە قاشىپ كەلگەندىگى، تاعى باسقالارى دا جازىلمادى.
قاجەكەڭ تۋرالى ءبىلۋ ءۇشىن ءالى ىزدەنۋ كەرەك-اق.

باتىردى «كىمدىكىنىڭ» ارجاعى – ونىڭ قاي وڭىردە دۇنيەگە كەلگەنى، قاي ايماقتا ءوسىپ-ونگەنى. «كىمدىكى» دەپ تالاسىپ جۇرگەن ازاماتتارعا اقپارات رەتىندە تۋعان، وسكەن جەرىن ايتۋعا بولادى. وندا تۇرعان نە بار؟

«قاجىمۇقان اقمولاداعى قاراوتكەل دۋانىنا قاراستى قوسپا دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن» («كۇش اتاسى»، 150-بەتتە). قازىرگى ورنى استانادان قىرىق شاقىرىمداي سولتۇستىك-باتىس باعىتىندا. تاعى ءبىرى، ج.بەكتۇروۆتىڭ جازىپ كەتكەنى: «قاجىمۇقاننىڭ تۋعان توپىراعى – تسەلينوگراد ىرگەسىندەگى سارىتەرەك ماڭى. ەسىل وزەنىنىڭ وڭ جاق قاپتالى. ونىڭ اعايىندارى وسى سارىتەرەك (ماكسيموۆكا) پەن تاسمولا (سەمەنوۆكا) اراسىندا وتىر. جيىرماسىنشى جىلدارى ەل ءىشىن ءبىر ارالاعاندا اتاقونىسىنا سالدىرعان ءوز ءۇيىنىڭ ورنى دا وسى ارادا جەر بولىپ جاتىر»

(«كۇش اتاسى»، 245-بەتتە).
بۇل ارالار سول ۋاقىتتا زاپسيبكرايعا باعىن­عان، ورتالىعى ومبى قالاسى بولعان. وسى جەرلەر – قاجەكەڭنىڭ كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن ارقانىڭ اياۋلى كەڭ دالاسى. باي-كوپەستەردىڭ: قاليپا، كوزۋلين، ماسلياكوۆتاردىڭ جالشىسى، مالشىسى بولعان كەز; وسكەن، ونگەن، ەرەكشەلىگى ءبىلىنىپ، پالۋاندىعى حالىقتىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، بىلەك-كۇش ونەرىن ءارى قاراي ۇدەتۋگە سەبەپ بولعان كيەلى ايماق.
قۇدايعا شۇكىر، قازاق حالقىنىڭ كيەلى دە قاسيەتتى ەر­لەرى، جەرلەرى شىعىستا دا، باتىستا دا، وڭتۇستىكتە دە، سولتۇستىكتە دە مول. قاجەكەڭدى بولىسەتىن قاجەتتىلىك جوق.

 

جۇبايلارى جونىندە

اتىشۋلى ادامدار جونىندە اڭىز-اڭگىمەلەر كوپ بولادى عوي. مەنىڭ ەسىمدە قالعانى، قاجىمۇقان اتامىزدىڭ بۇكىل رەسەيدى، قا­زاقستاندى ارالاپ ءجۇرىپ نەگىزگى قونىستانعان جەرلەرى – «سيبكرايدا» (ومبى ماڭايى) جانە «كيركرايدا» (وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى). «ەندى ول نەگە ومبى جەرىندە قونىستاندى؟» دەگەن سۇراق تۋى مۇمكىن.
1910-37 ج.ج. دەيىنگى كەلىپ، كەتىپ تۇرعان ەلى – تورە اۋىلى، «جاڭا جول» كولحوزى، شارلاق اۋدانى، ومبى وبلىسى. مەنىڭ اكەم كوشكىمباي 1939 جىلى قايىنشىلاپ وسى اراعا كوشىپ كەلدى. سول 40-شى جىلدارى حاليوللا ءبىرىنشى ايەلى ءباتيمادان (ن.ن.چەپكوۆسكايادان) تۋعان، ەكىنشى العان ايەلى ىرىس­تى ءۇش قىزىمەن «جاڭا جولدا» – تورە اۋىلىندا تۇراتىن. تورە اۋىلىنا قونىستانۋى – ءبىر ۋاقىتتا ءالدى، ايگىلى ەل بولعان. ونىڭ وزىندىك تاريحى بار. XIX عاسىردىڭ باسىندا ءار ەلدە ءوزىنىڭ تورەسى بولۋى كەرەك دەگەن سالت بار ەكەن. ماديار – قىپشاق: «ءبىزدىڭ تورەمىز جوق» دەپ «قىزىلعاق» (ەرتىس اۋدانى، پاۆلودار وبلىسى) دەگەن جەردەن ساماي اتتى تورەنى الىپ كەلىپ، جەر بەرىپ، الدىنا مال سالىپ، وزدەرى مالشىسى، جىلقىشىسى بولىپ جۇرەدى. ساماي تۋعان بالاسىنىڭ اتىن ابىلاي دەپ قويادى. سول ابىلايدان تاراعاندار ءبىر رۋلى ەل بولىپ، تورە اۋىلى اتانىپ، بەرتىن «جاڭا جول» كولحوزىنا ۇيىمداستى. قاجەكەڭ ومبى تسيركىندە ونەر كورسەتىپ جۇرگەن كەزىندە تامىر-تانىسقا ءجيى بارىپ، قوناقتاپ جۇرەدى. ومبى ماڭايىندا قازاق جۇراعاتى كوپ قوي: كەرەي، نايمان، قوسقۇلاق، ۋاق، اتىعاي، قاراۋىل، قارجاس. ال ەندى قىپشاق رۋلارى: ماديار، جانايدار، قوسايدار جانە قۇلاتاي – توبەت­تىڭ ءتورت ۇلى دەيتىندەر ومبىنىڭ وڭتۇستىك جاعىندا، كوكشەتاۋ، پاۆلودار وبلىستارىنىڭ توڭىرەگىندە مەكەندەگەن.
قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ورىنبوردا، اسى­رەسە، ومبىدا زيالى، وقىعان قازاق ازاماتتارى شوعىرلان­دى. سولاردىڭ ىشىندە مىرجاقىپ دۋلاتوۆ تا بولعان. مىرجاقىپ ء(وزى ماديار – ارعىن، قوستانايلىق) ەلگە شىققاندا، كوبىنەسە مەنىڭ مىنا وڭىردە دە ما­ديار قىپشاق اعايىندارىم بار ەكەن دەپ قاجىمۇقاندى، تاعى باسقالارىن جانىنا ەرتىپ جۇرەتىن بولعان. قا­جەكەڭە ماديار-قىپشاق جۇراعاتى ۇناپ، ونىڭ تورە قىپشاق بولىپ كەتكەن تورە اۋىلىنا وتباسىن كوشىرىپ اكەلىپ، ءوزى وسى ارادا 1937 جىلعا دەيىن تۇ­رادى. تاعى ءبىر جايت، جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اق­ساقال، قاراساقالدار جينالىپ: «اينالايىن قاجەكە، جاس بولسا كەلە جاتىر، سەنى ەكى ايەل الدى دەپ ەشكىم سوكپەيدى. مىنا تۇرعان «اقشادا» (دروبىشەۆو) ما­ديار-قىپشاق تىنىباي دەگەننىڭ ۇكىلەپ وسىرگەن ىرىستى اتتى بويجەتىپ تۇرعان سۇلۋ قىزى بار» دەپ، سول قىزدى ەل بولىپ، قۇدالىق جاساپ الىپ بەرەدى. ءبىز سول مەكەندە 1939-41 ج.ج. قاجىمۇقاننىڭ ىرىستى توقالىمەن، ونىڭ قىزدارىمەن ءۇي اراسىندا ءۇي جوق – كورشى تۇردىق.
قاجەكەڭنىڭ ءۇرىم-بۇتاعىن ايتۋدان بۇرىن العان، بىرگە تۇرعان جۇبايلارى جونىندە ازداپ بولسا دا مالىمەت بەرۋ كەرەك بولىپ تۇر.
1909 جىلى قاجەكەڭ نادەجدا نيكولاەۆنا چەپكوۆسكاياعا ۇيلەنەدى، 1925 جىلى تىنىباي قىزى ىرىستىعا، 1938 جىلى مۇنايمگە، 1946 جىلى اي­شاگۇلگە… مەنىڭ جاقسى بىلەتىنىم – «سيبكراي» وڭى­­رىندەگى جۇبايلارى، جۇراعاتتارى. ءبىرىنشى نەكە قيىپ العانى ن.ن.چەپكوۆسكايا – 16 جاستاعى، اتتىڭ قۇ­لا­عىندا وينايتىن، «تسيركوۆايا ناەزدنيتسا» اتانعان ءارتىس قىز. ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا: «ومبىعا كەلگەننەن سوڭ ۇزاماي مەنى مەشىتكە اپارىپ، حاسەن دەگەن مولداعا نەكەمىزدى قيدىردى. سول كۇننەن باستاپ مەن قاجىمۇقاننىڭ زايىبى ءباتيما اتاندىم. وسىنىڭ ءوزىن ءالى كۇنگە دەيىن مەنىڭ باسىما قاجىمۇقاننان قونعان زور قاسيەت دەپ سانايمىن»، – دەيدى. («كۇش اتاسى»، 17-18-بەتتەردە). وسى ءباتيما اپايدان 1910 جىلى قاجىمۇقاننىڭ ۇلى حاليوللا تۋادى. حاليوللا 16 جاسقا تولار-تولماستا شاپەن اتتى قىزدى الىپ بەرىپ، وتاۋ جاساپ، جەكە شىعارادى. ءبىز سول ەلدە تۇرعان جىلدارى (1939-41 ج.ج.) حاليوللا ءۇيلى-باراندى، ىرگەلى وتباسى، سول «جاڭا جول» كولحوزىنىڭ توراعاسى ەدى. حاليوللانىڭ جەتى بالاسى بولدى. ەڭ ۇلكەنى شابدان – 1927 جىلعى، مەنىڭ دوسىم. «ەكىاعاش» ورتا مەكتەبىندە بىرگە وقىدىق. ۇزىن بويلى، پالۋان، اتاسىنا تارتقان. ول اسكەرگە بارىپ، سول جاقتان بىردەن ەلگە قايتپادى. قاجەكەڭنىڭ (شىمكەنت وبلىسىنا) قولىنا كەلىپ، اتاسى ۇيلەندىردى. قازىر زەينەتكەر. ومبى وبلىسىنداعى «شارلاق» سوۆحوزىنىڭ پلاتونوۆكا دەگەن بولىمشەسىندە تۇرادى. مەن اعايىن ارالاپ ءجۇرىپ، 1999 جىلى ادەيى بارىپ كەزدەستىم. حاليوللانىڭ بالالارى: فاريدا، ءرازيا، جانايدار، ەلتاي، قۇلىمبەت. ورىس ايەلىنەن تۋعان بالاسىنىڭ اتىن بىلمەيمىن.

مىنە، مەن بىلەتىن پالۋاننىڭ «سيبكراي» وڭىرىندەگى ۇرپاق­تارى. ال ەندى ىرىس­تىدان قالعان سوفيا مەن راشيدا ەرتە دۇنيە سالدى. رىستىدان تۋعان ءازيا قى­زىنان ءبىر قىز بار دەپ ەستىدىم، ال شىمكەنت ماڭايىندا­عى ءمۇنايىمنان تۋعان ايدارحان، ودان دۇنيەگە شاتتىق كەلدى. ەڭ سوڭعى توقا­لى ايشاگۇلدەن ءجانابىل تۋسا، ونىڭ بالاسى جانار. پالۋاننىڭ بۇل نە­مەرەلەرىنەن كىمدەر بارى ماعان بەلگىسىز.
قاجەكەڭنىڭ بالالارىن، نەمەرەلەرىن، جوعارىدا ايتتىق، كوبى پاراساتتى، ويشىل ازامات بولىپ ءوستى. ءجانابىل دە ءىرى، پالۋان بولدى. ايدارحاننىڭ بالاسى شاتتىق تا «كاراتە-دو» بويىنشا 2002 جىلى ازيا ويىندارىندا كۇمىس جۇلدە الدى. بىراق وزىنە تارتقان ناعىز پالۋان، باتىر ءالى جوق. ءبارى قاتارداعى عانا. قاجەكەڭنىڭ ءتىرى كەزىندە جاناشىر جولداستارى، زامانداستارى الاسۇرىپ پالۋانعا ءبىر ايەلدەن سوڭ ءبىر ايەلدى الدىرىپ جۇرگەنى ايتپاسا دا بەلگىلى بولىپ تۇراتۇعىن – ءوزى سياقتى اۋزىنان تۇسكەندەي بىلەك كۇشىن، كۇش اتاسىن توستى. قايتەسىڭ، قۇداي بەرمەدى. «ءۇمىتسىز – شايتان». ل.ن.تولستوي ايتقان ەكەن: «مەنەن كەيىن تابيعاتتىڭ بەرگەن تالانتى دەمالادى» دەپ. سول سياقتى دەمالىپ جاتۋى دا مۇمكىن. جەتى اتاسىنان كەيىن قايتالانادى دەگەن قازاقتىڭ اتا سوزىنە سەنەمىز دە، كۇتەمىز دە.اتىشۋلى ازاماتتاردىڭ جالعان دا بالالارى بولعان عوي. قاجىمۇقاننىڭ بالاسى ايدارحان: – «اكەمنىڭ ۇلكەنى – حاليوللا، ەڭ كىشىسى – ءجانابىل. مۇحتار اتتى تاعى ءبىر قاجىمۇقانوۆ بار دەپ ەستىدىم. ونىڭ جايىن جەتىك بىلە بەرمەيمىن»، – دەيدى («قاجىمۇقان قاعاناتى»، 483-ب.). مەنىڭ بىلەتىنىم، ءوزىنىڭ زاڭدى، نەكەسىن قيىپ العان ايەلدەرىنەن تۋعان حاليوللا، ايدارحان، ءجانابىل. عابدوللا تۋرالى جوعارىدا ايتتىق. وسى ارادا سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ:
ساۋساعى الاتاۋدىڭ ەمەنىندەي،
جوتاسى قاراتاۋدىڭ كەمەرىندەي.
جۇزىنەن شاتتىق، قايعى بىلىنبەيدى،
تۇپ-تۇنىق قاراوتكەلدىڭ تەرەڭىندەي، – دەگەن شۋماعى ەسكە تۇسەدى. شىركىن، قان­داي اسىل سوزدەر. ءتۇرىن، تۇلعاسىن كورىپ، مۇنداي جىگىتكە كىم عاشىق بولمايدى. ءبىز ءوزىمىز كوپ ۋاقىت ۇگىت-ناسيحات، مادەني-اعارتۋ جۇيەسىندە قىزمەت ىستەگەن ادامبىز. سوندىقتان حالىققا، ەلگە ەستەتيكالىق سەزىم ۇيالاتاتىن سوزدەردى جەتكىزگىمىز كەلىپ تۇرادى. اسقار توقماعامبەتوۆ:
ون جىگىت جاۋىرىنىنا جايلانسا دا،
ەلۋ پۇت بىلەگىن بايلاسا دا،
بۇلق ەتپەي ءبارىن جالعىز كوتەرەدى،
ۇستىنەن پياتيتونكا ايداساڭ دا، – دەيدى.
بۇل سيپاتتاما كىمنىڭ دەلەبەسىن قوز­دىر­مايدى. ات ۇستىندە جۇرگەن قاجەكەڭ كوپپەن كەزدەستى، تانىس بولدى. جوعارىدا ايتىلعان تۇلعاسى، مىنەزى، مىقتىلىعى قىز-كەلىنشەك تۇگىلى، ەر ادامنىڭ ءوزىن قاي­­ران قالدىرادى. ارينە، پالۋان اعا­مىز جاس بولدى، «ماس» تا بولۋى مۇمكىن. ءوز كوزىمىزبەن وقىعانىمىزدى، ءوز قۇلاعى­مىزبەن ەستىگەنىمىزدى نەسىنە جاسىرامىز. ءبىر كىتاپتا بىلاي دەپ جازىلدى: «1960 جىلى قىزىلورداعا ماسكەۋ تسيركى كەلىپ، ونداعى نيكولاەۆ دەگەن پالۋان ءوزىن قاجىمۇقاننىڭ بالاسىمىن دەپ جاريالاعاندا، حالىق ءنوپىرى وتىز كۇن­دەي تسيركتىڭ الدىن بەرمەدى. بۇل قازاق حالقىنىڭ باتىرى قاجىمۇقان مۇڭايت­پاسوۆ­قا دەگەن قۇرمەت، ۇلكەن ءىلتيپات بولاتىن» («قاجىمۇقان قاعاناتى»، «ورداباسى»، 378-ب.). 2005 جىلى ماۋسىم ايىندا وم­بىداعى تسيرك ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەيتىن، ءوزى بالا كەزىنەن تسيركتىڭ ارەناسىندا قىزمەت ىستەگەن ەۆگەني يۋرە­ۆيچپەن كەزدەستىم. ونىڭ ايتقانى: «1960 جىلدارى بولۋ كەرەك. بىزگە جىل سايىن ءبىر ايعا كەلىپ-كەتىپ، بىلەك كۇشىمەن ويىن كورسەتىپ جۇرگەن گەراسيموۆ: «مەن قاجىمۇقاننىڭ بالاسىمىن، وسى ومبى وبلىسىندا تۇراتىن مەنىڭ اعايىندارىم بار» دەپ، شارلاق، رۋسسكايا پوليانا، دروبىشەۆ (نوۆوۆارشاۆكا) اۋداندارىنا سۇرانىپ، اپتالاپ بارىپ تۇراتىن». بۇل اڭگى­مەنى سول جىلدارى ەلگە (ومبى وبلىسىنا) اماندىق-ساۋلىق بىلۋگە بارىپ جۇرگەندە مەن دە ەستىگەنمىن. جايىقباي دەگەن مەنىڭ جولداسىم: «ەڭگەزەردەي ءبىر ورىستىڭ جىگىتى كەلىپ، «شەشەمنىڭ ايتۋى بويىنشا، مەنىڭ شىن اكەم قاجىمۇقان. ادەيى ىزدەپ كەلدىم» دەگەننەن كەيىن ەل بولىپ قارسى الدىق، مال سويىپ، قاجىمۇقان ارۋاعىنا اس بەردىك» دەگەن ەدى. تاعى ءبىرى. سول ومبى وبلىسى، «تسەليننىي» دەگەن سوۆحوزدا تۇراتىن سا­عال-قىپشاق وماردىڭ بالاسى كەڭەس كۇيەۋ­بالانىڭ ايتقانى: «1970 جىلدارى اۋداننىڭ ورتالىعى «رۋسسكايا پولياناعا» باشقۇرتستاننان كەلگەن قاجىمۇرات دەگەن ازامات ءوزىنىڭ تۋعان اكەسىنىڭ ءۇرىم-بۇتاعىن ىزدەپ ءجۇر دەپ سول كىسىنى ماعان جىبەرەدى. سۇحباتتاسقاندا ۇققانىم: قاجىمۇقان ۋفادا 1915 جىلدارى بولعان. بۇل جايىندا كىتاپتاردا دا ايتىلادى. ۋفا قالاسىنىڭ اقساقالدارى اتىنان حات جولداعان مۇسا: «قاجىمۇقان مىرزا، ءسىزدى ۇلكەن مەرەكەمىز – سابانتويدىڭ قۇرمەتتى قوناعى بولۋعا شاقىرامىز» دەگەن. ۋفادا جارتى ايداي دەمالعان سوڭ پالۋان قازانعا ءجۇرىپ كەتەدى. «اكەمنىڭ اتى قاجىمۇقان بولعان سوڭ ۇلكەن اتام قىزىنان تۋعان بالانىڭ اتىن قاجىمۇرات دەپ قويعان» دەيدى قاجىمۇرات. قاجىمۇراتتىڭ ايتۋى بويىنشا، مۇنداي ەسكى ءداستۇر – جاقسىدان ۇرپاق الىپ قالۋ ورال بويىنداعى باسقا دا حالىقتاردا بولعان. قاجىمۇرات سونداي سالتتان پايدا بولعان بالا سەكىلدى.
ەڭ اقىرعىسى، «كاراۆان» گازەتىنىڭ 2009 جىلعى 10 ساۋىردەگى نومىرىندە قاجىمۇقاننىڭ نەمەرەسى شاتتىق بىلاي دەيدى: «1996 گ. مى ك سۆوەمۋ ۋديۆلەنيۋ پولۋچيلي پريگلاشەنيا يز فرانتسي، گدە كاك ۆىياسنيلوس ۋ كاجىمۋكانا وستاليس دەتي وت جەنى فرانتسۋجەنكي. وني پريگلاسيلي ناس پريەحات، نو وتەتس (ايدارحان), كاك چلەن پارتي ناوترەز وتكازالسيا ەحات «ك بۋرجۋيام» ي بولشە مى سۆياز س نيمي نە پوددەرجيۆالي». وسى قاجەكەڭنىڭ بالالارىمىز دەپ جۇرگەن ازاماتتار مۇمكىن جالعان دا بولار، بىراق باسقا ۇلت وكىلدەرى قاجىمۇقان دەگەن ەسىمدى ماقتان ەتىپ، اتىن شىعارۋ ءۇشىن پايدالانعان عوي دەگەن وي كەلەدى.

 

قاجىلىعى تۋرالى

«كۇش اتاسى» كىتابىندا: «تاياۋ جانە ورتا شىعىس ەلدەرىن ارالادى. تۇرىكتىڭ جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن اتىشۋلى پالۋاندارىن جىققاننان كەيىن وعان قاجى اتاعى بەرىلىپ، قاجىمۇقان اتالدى» دەلىنەدى.
بۇعان سەنۋ قيىن. ءبىرىنشى، دالەل رەتىن­دە قۇجات جوق، ەكىنشىدەن، ول ەلدىڭ جەڭىسكە جەتكەن پالۋانعا قاجى اتاعىن بەرۋ سالتى بولسا باياعىدا ەستىلەر ەدى. تاعى ءبىرى، تۇرىك حالقى يسلام ءدىنىنىڭ ەرەجەسىن مىقتى ۇستاعان. قاجىلىق دىنمەن بايلانىستى دەسەك، ول از، ول – بەس پارىزدىڭ ءبىرى. وسىنى ەسكە الساق، سەن جاقسى كۇرەستىڭ، جەڭدىڭ دەپ قاجى اتاعىن بەرە سالۋى مۇمكىن ەمەس. تۇركيادان كەلگەن جىگىتتەرمەن دە كەزدەستىم، بىزدە ونداي ءتارتىپ جوق دەيدى.
ال ەندى شىنىنا كەلسەك، قاجىلىققا بارۋى، قاجى اتانۋى راس. ونى ومبى جا­عىنداعى ەلدىڭ اقساقالدارى كەسىپ ايتاتۇعىن: «بارعان عوي قاجىلىققا!» دەپ. جوعارىدا: «تاياۋ جانە ورتا شىعىس ەلدەرىن ارالادى…» دەدىك. كورسەتكەن قىزىعىنا، جەڭىسىنە ريزا بولعان اراب ەلى سوناۋ رەسەيدەن كەلگەن توپ پالۋانداردىڭ ىشىندە جالعىز مۇسىلمان ەكەنىن ءبىلىپ، مۇقاڭدى مەككەگە، مادينەگە الىپ بارۋى عاجاپ ەمەس. كۇشىنە، كۇرەسىنە ايىزدارى قانعان سول ەل ازاماتتارىنىڭ ۇيىمداستىرعان قوشەمەتى بولۋى مۇمكىن. مەن بۇل بولجامىمدى قاجىمۇقاننىڭ قاجىلىعى حاقىندا جازعان ماقالالارىمدا ايتقان ەدىم. بولجامىم راستالدى. قولىما كەش تۇسكەن الىمقۇل بۇركىتباەۆتىڭ 1978 جىلى «جالىن» باسپاسىنان شىققان دەرەكتى حيكاياسىندا مۇقاڭنىڭ مەككەگە بارىپ، قاجى اتاعىنا يە بولعانىن نانىمدى دالەلدەيدى. ستامبۋلدا تۇرىكتىڭ نۇرلا اتتى پالۋانىن جەڭگەن سوڭ شاكىر پاشا (گەنەرال) مەن يمام بايۋر مۇقاڭدى قۇتتىقتاپ، شاكىر پاشا: – «جارايسىڭ! مەنىڭ ساعان بەرەيىن دەپ تۇرعان سىيلىعىم مىنا يمام تاپسىرايىن دەپ تۇرعان سىيلىقپەن سالىستىرعاندا تۇك ەمەس. جاقىندا الەمنىڭ بارلىق مۇسىلماندارى قۇربان مەيرامىن تويلايدى. ءبىز مەككەگە قاجىلىققا بارعالى جاتىرمىز. ول جەرگە ەڭ كۇشتى پالۋاندار جينالادى، سەن سوندا ءوزىڭنىڭ كۇشىڭ مەن ونەرىڭدى كورسەتە الاسىڭ. قارجى تۋرالى قام جەمە، ول ءبىزدىڭ مويىنىمىزدا»، – دەيدى.
ءسويتىپ، ءۇش اپتاعا سوزىلعان كەرۋەن ورتالىق تاۆردان، تيگر وزەنىنىڭ بويىمەن باعداتقا، ودان ءارى ۇلكەن نەفۋز شولىمەن مەككەگە جەتەدى. مەككەدە دۇعا وقىلادى، مۇقاڭ ءزامزام قۇدىعىنان سۋ ىشەدى، ارافات تاۋىنىڭ ەتەگىندە ءۇش كۇن شاتىردىڭ ىشىندە تۇنەيدى، مين اڭعارىندا شايتاندى بەينەلەيتىن تۇلعالارعا تاس لاقتىرادى، مادينەگە بارىپ ءبىر مەشىتتىڭ ەسىگىنىڭ ارتىندا مۇحاممەد پايعامباردىڭ تابىتى قويىلعان ەسىككە سالەم بەرىپ، مەككەگە، كوپ ۇزاماي ستامبۋلعا قايتادى. سودان بىلاي مۇقان دەگەن ەسىمى جايىنا قالىپ، قاجىمۇقان دەگەن اتاققا يە بولادى. مۇنى تالداپ جازىپ وتىرعانىمىز – مۇقاڭنىڭ قاجىلىعىن راستاۋ. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇرعان كەزىندە جاسىرعان، بەرتىن كەلە قاجەكەڭنىڭ ايتقان شىندىعى.
وسىدان كەيىن كىم سەنەر: – «جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن تۇرىك پالۋانىن جەڭگەن سوڭ مۇقانعا قاجى اتاعى بەرىلىپتى» دەگەن جالعان لاقاپقا. كەڭەس وكىمەتى ۇستەمدىك جۇرگىزىپ تۇرعان كەزدە رەسەيدە بولسىن، قازاقستاندا بولسىن، «موللا»، «قاجى» اتاعىنا يە بولعان ادامدار ەكىنشى سا­نات­تاعى، ءتىپتى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ادام­دار سياقتى كورىنەتىن. سول ۋاقىتتاعى كو­عامنىڭ قۇبىلىسىن، كوزقاراسىن باي­قاپ، پالۋاننىڭ ناعىز قاجىلىعىن جاسى­رىپ، سەبەپ تاۋىپ، ءوزىنىڭ شىعارعان «ەر­تەگىسى» عوي. ومبى جاعى كوبىنەسە مۇقان، مۇقا دەيتۇعىن. ۇلكەن ۇلى عابدوللا عانا مۇڭايت­پاسوۆ بولاتۇعىن. حاليوللا بالاسى، نەمەرەلەرى – ءبارى مۇقانوۆ بولىپ جازىلعان.

قاجىمۇقان «الاش» پارتياسىنىڭ
مۇشەسى بولدى ما؟

1937 جىلدارى قا­جە­­كەڭنىڭ ومبى جاعىنان وڭ­تۇس­تىك قازاقستانعا كەلگەن كەزى. بارشاعا بەل­گىلى، كەشەگى اكتيۆ بولىپ جۇرگەندەرى بار، جاي عانا شارۋاسى الدىلە­رى بار، بۇرىنعى بايلاردىڭ، تورەلەردىڭ ۇرپاقتارىن ۇيلەرىنەن ۇستاپ، الىپ كەتىپ جاتتى.
قاجەكەڭنىڭ ارقادان وڭتۇستىككە قا­لاي كەتكەنىن ەسەنگەلدى تورەنىڭ (تورە اۋىلىنىڭ جىگىتى) ءبىزدىڭ ۇيدە قوناقتاپ وتى­رىپ ايتقانى: «بەس جىگىت ومبىعا، ومبىدان قىزىلجارعا (پەتروپاۆلوۆسك) قاراي شىعارىپ سالدىق. «ارمەن قاراي ءوزىم بارام، سەندەرگە كوپ راحمەت» دەپ ءبىزدى ۇيلەرىمىزگە قايتاردى». سول ەسەنگەلدىنىڭ تاعى ءبىر ايتقانى: «شارلاق اۋپارتكومى­نىڭ چەمودانوۆ دەگەن ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان. ونى 1937 جىلدىڭ باسىندا كوباك دەگەن وگپۋ-دىڭ باستىعى ۇستاپ، «حالىق جاۋى» دەپ ايداپ جىبەرەدى. چەمودانوۆ حاتشى بولىپ جۇرگەندە قاجەكەڭ ۇيىنە بارىپ شاي ءىشىپ، دامدەس بولىپ جۇرەدى ەكەن. چەمودانوۆتى ۇستادى، ەندى ۇيىنە بارىپ، جاقىن جۇرگەن مەنى دە الىپ كەتۋى مۇمكىن دەيتۇعىن». بەرتىن كەلە مۇنداي اڭگىمەنى سول ەلدىڭ باسقا دا تۇرعىندارى ايتاتىن. مۇنىڭ شىندىق ەكەنىن مىنا جاعدايدان بىلۋگە بولادى. ءبىرىنشىسى، قايدا كەتىپ بارا جاتقانىن، قاي جەردە قونىستاناتىنىن ەشكىمگە ايتپايدى. مۇندا (تورە اۋىلىندا) قالعان وتباسىلار 1942 جىلعا دەيىن قاجەكەڭنىڭ ءولى-ءتىرى ەكەنىن بىلمەيدى. ارتىنان عانا پىس-پىس حابار كەلە باستاپ، وڭتۇستىك قازاقستاندا تۇراتىنى بەلگىلى بولادى. ءسىرا، قاجەكەڭ ءوزىنىڭ ۇستالاتىنىن ءبىلىپ، وڭتۇستىككە قاراي جىلجىسا كەرەك.
ەڭ ءبىر وزەكتى ماسەلە، «قاجىمۇقان جەر شارىن ارالاپ ءجۇرىپ، نەگە ناقتى ومبىدا، ومبى وڭىرىنە قونىستاندى؟» دەگەن زاڭدى سۇراق. 1910 جىلدان باستاپ 1937 جىلعا دەيىن، 27 جىل ءومىرىن وسى ارادا وتكىزدى. بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءبىر ۋاقىتتا وتە قيىن بولدى. ال قازىر وڭاي.
قيىن دەيتىنىمىز، سول ۋاقىتتا الاشورداشىلاردىڭ شوعىرلانعان، مەكەندەگەن جەرى ومبى قالاسى بولدى. زيالى قازاق ازاماتتارىنىڭ جينالىپ، قازاق حالقىنا ازاتتىق اپەرەمىز دەپ پارتيا قۇرىپ، گازەت-جۋرنال شىعارىپ، انە-مىنە بوستاندىققا قولىمىز جەتەدى دەپ جۇرگەن كەزى. قاجىمۇقان سول زيالى ازاماتتاردىڭ اراسىندا بىرگە ءجۇردى. ولار – بەلگىلى ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، ساكەن سەيفۋللين، جۇمات شانين، بەكمۇحامبەت سەركەباەۆ… ءتىپتى ءبىز بىلمەيتىندەر قانشاما!
كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇرعان كەزىندە كىم دە بولسا ايتار ما ەدى، مەن سولاردىڭ اراسىندا بولدىم دەپ. جوق، ونىسىن سول ۋاقىتتا قاجىمۇقان دا جاريالاعان جوق. بار ەستەلىكتەر دە، ءوزى دە، باسقالار دا ءلام دەپ اۋىز اشپادى. وسى ارادا ەسكە سالاتىن ءبىر قۇجات. رسدرپ-نىڭ مينسكىدە وتكەن ءى سەزىندە قابىلدانعان باعدارلاماسىندا بىلاي جازىلعان: «پاتشا وكىمەتىن قۇلاتقاننان كەيىن، بۇرىنعى قاناۋدا، رەسەي قولاستىندا بولعان بارلىق ۇلتتارعا بوستاندىق بەرىلەدى. ەرىكتەرىڭ وزدەرىڭدە!». سوعان سەنگەن قازاق زيالىسى 1917 جىلعى توڭكەرىستەن كەيىن ەگەمەندىك ءۇشىن بەل شەشە كىرىسكەن.
سولاردىڭ ىشىندە، ارينە، قاجىمۇقان بولعان. ولاردىڭ سەركەسى ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپتار بولسا، قاجەكەڭ سولاردىڭ ەركەسى رەتىندە ارالارىندا جۇرگەن جانە ءبىر جاعىنان الدارىنا ۇستاعان تۋى دا بولۋى مۇمكىن. ولاي دەيتىنىمىز، قاجىمۇقاننىڭ 1929 جىلى 6 اي نوۆوسيبيرسكىدە اباق­تىدا بولعانى. قاجەكەڭ ومبىدا ءجۇرىپ نو­ۆوسيبيرسكىدە وتىرعانى، ول كەزدە ومبى وبلىس ەمەس – وكرۋگ. «ۇلكەن ساياسي قىل­مىس­تار» جوعارىدا (وبلىستا) قارالعان عوي.
سول جىلدارى قاجىمۇقاننىڭ نەگە اباقتىدا وتىرعانىن عازيزبەك تاشىمباەۆ باسقاشا جورامالدايدى: «پالۋان ومىرىن­دەگى ەڭ ءبىر كۇردەلى كەزەڭ جيىرماسىنشى جىلدار بولدى. ەلدە ازامات سوعىسى ءجۇرىپ جاتتى. بۇل كەزدە كۇرەستى تاستاپ، ومبى وبلىسىنىڭ دروبىشەۆ اۋدانىنىڭ «جاڭا جول» كولحوزىندا اتباعار بولىپ جۇرگەن قاجىمۇقاندى كەيبىرەۋلەر اق پاتشانىڭ وزىنەن سىي العان دەپ اڭگىمە ەتە باستايدى. مۇنى ەستىگەن اڭعال پالۋان ناگرادا قاعازدارىن ورتەپ، مەدالدارىن استىققا ايىرباستاپ جىبەرەدى. ونىسىنا قويماي اۋىل بەلسەندىلەرى 1929 جىلى قاجىمۇقاندى ءتىپتى 5-6 اي اباقتىعا جاپتىرادى» («كۇش اتاسى»، 5-6-بەتتەر). ال ەندى «…مەدالدارىن استىققا ايىرباستاپ جى­بەر­دى» دەگەن سوزگە مەن ءوزىم نانبايمىن. ول جىلدارى «سيبكرايدا» قازاقستانداعى، پوۆولجەدەگى سياقتى اشتىق بولعان ەمەس. بۇل – ءبىر. ەكىنشىسى، قاجەكەڭنىڭ بەدەلى ەل اراسىندا سونداي بيىك بولعان. سوندىقتان «مەدالدارىن استىققا ايىرباستادى» دە­گەن لاقاپقا سەنە المايمىن. ال ەندى مەدالدارى قايدا كەتكەن؟ دۇرىس سۇراق. قازاق حالقى مال جيناۋدى، دۇنيە جيناۋدى بىلەدى، ال قاعاز، مەدال ساقتاۋعا ۇيرەنبەگەن. قاجەكەڭنىڭ ءوز ءسوزى: «كۇرەستىڭ ءمانى جەڭىس پەن جەڭىلىس ەمەس. ونىڭ ءمانى كورەرمەننىڭ الدىندا ءوز باقىتىڭ ءۇشىن كۇرەسۋدە» («كۇش اتاسى»، 331-بەت). بۇل – قاجەكەڭنىڭ نەگىزگى تۇجىرىمى. پالۋان كىلەم ۇستىندەگى ءار كۇننىڭ قۋانىشىنا بولەنگەن. قايتسەم مىڭداعان كورەرمەننىڭ ريزاشىلىعىن الام دەگەن. دۋ قول شاپالاقتىڭ استىندا، تسيركتىڭ جارقىراعان پروجەكتورلارىنىڭ الدىندا ءجۇرىپ، ناگرادا قاعازىن، مەدالدى ويلاماعان عوي. ارينە، ناگرادا قاعازدار، مەدالدار بولعان. كەلۋشىلەر، قايىرلى بولسىن ايتۋشىلار پالۋاننىڭ ماڭايىندا از بولماعان. ودان قالدى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ اتقامىنەرلەرى ءبىر جاعىنان. باتىر اڭقاۋ، بەرەگەن بولادى عوي. بىرەۋدىڭ قولىندا، قانجىعاسىندا جوعارىداعى ايتىلعان قا­عازدار، مەدالدار كەتۋى دە ابدەن مۇمكىن.
ءبىزدىڭ نەگىزگى ايتايىن دەگەنىمىز – قاجەكەڭ سول الاشورداشىلاردىڭ ىشىندە بولدى ما، جوق پا؟ ءبىر كەزدە «الاشوردا» دەسە ات-تونىمىزدى الىپ قاشىپ جۇردىك. «الاشوردا» دەگەن اتاۋ قۇلاقتى تەسىپ تۇسكەندەي ەستىلەتىن بىزگە، ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزعا. ونى سولاي ۇقتىق تا. بۇل پارتيا 20-30-جىلداردا ۇلكەن داۋ تۋعىزعانى بەلگىلى. ماسەلەن، ا.بوگاچەۆ كەزىندە «الاشتى» «ۇساق ۇلتتىق بۋرجۋازيالىق پارتيا» دەسە، س. براينين مەن ش. شافيرو «بۇل – بايلاردىڭ ساياسي ۇيىمى» دەدى. ال ەندى اقىرعى شىندىق انىقتامانى، «الاشوردانىڭ» قانداي پار­تيا ەكەنىن، توقەتەرىن، مارقۇم اكادەميك م.قوزىباەۆ ايتىپ كەتتى: «ليبەرالدى، ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا پارتياسى. ونىڭ يدەولوگياسى وتارشىلدىققا قارسى باعىت­تالعان ۇلتشىلدىق بولدى». كىم ۇلت­شىل ەمەس؟ ۇلتى جوق ادام عانا ۇلتشىل بولماۋى مۇمكىن. ينديرا گاندي د.نەرۋدىڭ «ۆزگلياد نا ۆسەميرنۋيۋ يستوريۋ» دەگەن كىتا­بىنىڭ كىرىسپەسىندە: «دجاۆاحارلال نەرۋ گورديلسيا تەم، چتو ون ينديەتس» دەپ جاز­عان. ءارى قاراي – «…پودليننىي ينتەرناتسيو­ناليزم موجەت بىت وسنوۆان نا ناتسيوناليزمە، سۆوبودنوم وت شوۆينيزما» (د.نەرۋ. «ۆزگلياد نا ۆسەميرنۋيۋ يستوريۋ»، ستر. 31).
جوعارىدا «الاش» پارتياسىن م.قو­زى­باەۆ «ليبەرالدى ۇلتتىق ينتەلليگەن­تسيا پارتياسى» دەسە، سول ۋاقىتتاعى ينتەل­ليگەنتسيا توبىنا قاجىمۇقان جاتا ما؟ ارينە، جاتادى! قاجەكەڭ سول ومبىدا، ورىنبوردا، سەمەيدە جينالعان قازاق ين­تەلليگەنتسياسىنىڭ ءدال قايناعان ور­تاسىندا ءجۇردى. ولاردىڭ سانا-سەزىمى، باعىتى، ىشتەگى سىرى ءار ۋاقىتتا، ءتىپتى ەكى قازاقتىڭ باسى قوسىلىپ كەتسە اڭگىمەسى: «قايتسەك قازاق حالقىن قاناۋدان، وتار­شىلدىقتان الىپ قالامىزدىڭ» ماڭا­يىندا بولدى. ومبى حالقىنىڭ ءداستۇرى – قوناقجايلىلىعى، قىس، جاز بولسىن وسى ۋاقىتقا دەيىن قوناقشىلدىعى، سىبا­عاڭدى، ومىرتقاڭدى جەپ كەت دەۋى ءالى قال­ماعان. ال سول 20-30-جىلدارى پالۋان، اقىن، ءانشى، ساياساتكەرلەردىڭ جينالماعان، باس قوسپاعان ءبىر كۇندەرى بولماعان. سون­داعى اڭگىمەلەرى، ارينە، ساياسات، ونىڭ اراسىن­دا جۇرگەن قاجەكەڭ دە سىرتتا قالعان جوق.
30-شى جىلدىڭ اياعىندا ەسكى ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى قۋدالاۋعا ءتۇستى. مىرجاقىپ دۋلاتوۆ 1928 جىلى، ماعجان جۇماباەۆ 1929 جىلى ۇستالدى. ا.بايتۇرسىنوۆ 1929 جىلدىڭ 2 ماۋسىمى كۇنى قاماۋعا الىنىپ، كەيىن ارحانگەلسك وبلىسىنا… جەر اۋدارىلدى. ال قاجىمۇقاندى سول 1929 جىلى 6 اي اباقتىدا وتىرعىزعانىن الدىندا ايتتىق. بۇل جاي عانا كەزدەيسوق پا، الدە زاڭدى ۋاقيعا ما؟ «ارگۋمەنتى ي فاكتى» گازەتىنىڭ 2007 جىلعى ونىنشى نومىرىندە ومبى ءجۋرناليسى ايگۇل بەسكەمپىروۆا «سووتەچەستۆەننيكي پود شانىراكوم» دەگەن ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازدى. «ا ۆ ودنوم يز دەل نكۆد وبنارۋجيلا يميا يزۆەستنوگو بورتسا قاجىمۇقانا. وب ەتوم وچەرك «باتىرا سپاسلي درۋزيا». اۋعان سوعىسىنا قاتىسۋشى باقىتبەك سماعۇل: «قاجىمۇقان وزگە ەلدەردە جۇرسە دە قازاقتىڭ زيالىلارى قۇرعان «الاش» پارتياسىنا بىرنەشە رەت اقشا اۋدارعان» دەيدى. قاجەكەڭنىڭ 1937 جىلى ەكى وتباسىن ومبى وڭىرىندە تاستاپ كەتۋى جوعارىدا ايتىلعان شارلاق اۋدانى اۋپارتكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان چەمودانوۆقا عانا قاتىستى ەمەس ەكەنى بايقالىپ تۇر.
بۇل جىلدارى «سيبكراي» وڭىرىندەگى مۇراعات، گازەت، جۋرنالدى قوپارا باستاعان كەز. شولاق بەلسەندىلەر باستارىن كوتەرىپ، «كىمدەر «الاش» پارتياسىندا بولدى، نە ايتتى، كىم كىممەن سىبايلاس بولدى؟» دەپ بايبالام سالعان ۋاقىت. وسىنىڭ ءبارىن ەسكە الىپ، ازداپ قورىتساڭىز، قاجىمۇقان سول «الاش» ليبەرالدىق ۇلتتىق ينتەللي­گەنتسيا پارتياسىنىڭ مۇشەسى بولماسا دا سولاردىڭ ۇستانعان باعدارلاماسىن قول­داعان. جانە ونىڭ ىسكە اسۋىنىڭ تىلەكتەسى بولعانى اقيقات سياقتى.

 

ماسەلە سالماق پەن بويدا ەمەس

«جاس الاش» گازەتىندە 2007 جىلعى 23 قاڭتاردا «قاجىمۇقاننىڭ سالماعى قانشا بولعان؟» دەگەن ماقالا جاريالاندى. ونىڭ قىسقاشا مازمۇنى: «نە كوپ، پورترەت كوپ. بۇلاردىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقساستىعى. كەيبىر باسىلىمدار رايىمبەك باتىر دەپ جانعوجا باتىردىڭ، جانعوجا باتىر دەپ وتەگەن باتىردىڭ سۋرەتتەرىن بەرەدى ەكەن». قاجىمۇقاننىڭ پورترەتىن سالعان ە.بيداحمەتۇلىن ماقتاعان «اسا ءبىر قۇندىسى ءھام ءدالدىسى» دەپ. ءارى قاراي: «كۇرەسىپ جۇرگەن كەزىندە قاجىمۇقان 190 كەلى تارتادى ەكەن.

ەگدە تارت­قان كەزىندە پالۋاننىڭ سالماعى 230 كەلىگە جەتكەن». كۇرەسىپ جۇرگەن كەزىندەگى سالماعى دا دۇرىس ەمەس، ەگدە بولعانداعى 230 كەلىسى ءتىپتى سەنىمسىز. ءا.قوڭىراتباەۆ ادەيى ىزدەپ بارىپ، 1946 جىلى قاجىمۇقانمەن (1948 جىلى دۇنيە سالدى) كەزدەسكەندە تۇل­عاسىن ولشەپ، انىقتاما بەرگەن. وندا قاجەكەڭنىڭ سالماعى – 174 كگ.، بويى – 185 سم.، توبەدەن بەلگە دەيىن – 77 سم.، بەلىنەن اياعىنا دەيىن – 113 سم.»، – دەيدى («كۇش اتاسى»، 159-ب). قايسىسىنا سەنەمىز؟ «جاس الاشتىڭ» سالماعى 230 كەلىسىنە مە، الدە ءا. قوڭىراتباەۆتىڭ 174 كەلىسىنە مە؟ قاجىمۇقاننىڭ ءبىرىنشى ايەلى ءباتيما اپاي: «ول وتە سىمباتتى، بويشاڭ، قاراتورىنىڭ ادەمىسى، بيىكتىگى – 186 سم، سالماعى 130 كگ ەدى»، – دەگەن. ارينە، ايگىلى ازاماتتاردىڭ سوڭىنان ارتىق اڭگىمەلەر ايتىلىپ جۇرەدى. مەن ءوزىم: «وي، الگى پالەنشەنىڭ 48 كگ تارتاتىن ءبىپ-بيتتەي بالاسى باتىر اتاعىن الىپتى دەپ ەستىدىم. باتىر دەپ مارقۇم قاجىمۇقاندى ايتساڭدارشى، سالماعى – 300 كگ، بويى 2 مەتر دەگەن» دەگەن اڭگىمەنى دە ەستىگەنمىن. ماقتان ءۇشىن، جاستاردى باۋلۋ ءۇشىن كوتەرىپ ايتاتىندارى عوي. ال رەسمي حاباردا حالىققا دۇرىسىن مالىمدەگەن ءجون. سۋرەتشىلەر دۇنيەدەن كوپ جىل بۇرىن ءوتىپ كەتكەن باتىرلاردى كورگەن جوق. سول سەبەپتەن بىرىنە-ءبىرى ۇقساس بولۋى مۇمكىن. ال ەندى قاجەكەڭدى كورگەندەر دە بار، سىرلاس، سۇحباتتاس بولعاندار دا از ەمەس. وقىرماندار ويلاۋى، ايتۋى مۇمكىن: «ونىڭ بويىندا، سالماعىندا نە اقىڭ بار» دەپ. بىراق قاجەكەڭ قاتارداعى قازاق ەمەس، ءتىپتى قاتارداعى پالۋان ەمەس، الەمگە اتى شىققان، عاسىردا ءبىر تۋاتىن تۇلعانىڭ شىن تۇلعاسىن حالقى بىلۋگە ءتيىس.

 

ازاماتتىق ەرلىگى

دەنەشىنىقتىرۋ مەن سپورتتى دامىتۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن قازاق اۆتونوميالى كەڭەستىك سوتسياليستىك رەس­پۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى پرەزيديۋمىنىڭ 1927 جىلى ارنايى شەشىمىمەن قاجىمۇقانعا «قازاق دالاسىنىڭ باتىرى» دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلدى.
پاتريوت اعامىز ەل باسىنا اۋىر كۇن تۋعان وتان سوعىسىنىڭ وتتى جىلدارىندا جاسىنىڭ ەگدە تارتىپ قالعانى­نا قاراماستان، تاعى ءبىر ەرلىك ءىس جاسا­دى. ول بەلىن بەكەم بايلاپ، ەل ارالاپ، ونەر كورسەتىپ، ودان جيناعان قارجىعا ۇشاق جاساتىپ، مايدانعا جىبەردى. ءسوي­تىپ، ۇلى جەڭىسكە ءوز ۇلەسىن قوستى. 1944 جىلدىڭ 29 قىركۇيەگىندە مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتىنە جولداعان حاتىندا قاجىمۇقان: «ءبىزدىڭ قاھارمان قىزىل ارميا سۇيىكتى وتانىمىزدىڭ جاڭا اۋداندارىنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن فاشيست باسقىنشىلارىنان ازات ەتىپ، نەمىس-فاشيست باسقىنشىلارىنا قي­راتا سوققى بەرىپ جاتقان كۇندەردە مەن، ءومىرىمنىڭ ەلۋ بەس جىلىن سپورتقا ارناعان پالۋان، جەڭىس كۇنىن جاقىنداتۋ ءۇشىن ەڭبەكپەن تاپقان 100 مىڭ سوم تابىسىمدى قورعانىس قورىنا تاپسىردىم»، – دەپ جازعان.
قاجىمۇقاننىڭ حاتىنا مەم­لە­كەت­تىك قورعانىس كوميتەتىنەن جا­ۋاپ جەدەل­حات كەلدى. وندا بىلاي دە­لىن­گەن: «وڭتۇس­تىك قازاقستان وبلىسى، ءشاۋىلدىر اۋ­دانى، «اقتوبە» كولحوزى، قاجىمۇقان­عا: «قىزىل ارميانىڭ اۋە كۇشتەرىنە كورسەتكەن قامقورلىعىڭىز ءۇشىن مەنىڭ سالەمدەمەمدى، العىسىمدى قابىل الىڭىز، جولداس قاجىمۇقان. تىلەگىڭىز ورىندالاتىن بولدى. ي.ستالين».
ءسويتىپ، پالۋاننىڭ جيناعان قارجىسىنا ءوزى جاس كەزىندە ءبىرىنشى كاسىبي كۇرەسىن باستاعان قازان قالاسىندا ۇشاق جاسالدى. بۇل ۇشاق 1945 جىلدىڭ باس كەزىندە 1-ءشى بەلورۋس مايدانىنداعى 284-ءشى اۆياتسيا 701-ءشى تۇنگى بومبارديروۆششيكتەر اۆياپول­كىنىڭ قۇرامىندا شايقاسىپ جۇرگەن قازاق ۇشقىشى قاجىتاي شالاباەۆ­قا تابىس ەتىلدى. ول قاجىمۇقان سىي­عا تارتقان ۇشاقپەن 120-دان استام جاۋىنگەرلىك تاپسىرما ورىندادى. اقىرىندا، اسكەري اۋە كۇشتەرىنىڭ باسقا دا ماشينالارىمەن بىرگە 1945 جىلى 24 ماۋسىمدا ماسكەۋدە وتكەن جەڭىس پارادىنا قاتىسادى. ال سول ۇشاقتىڭ ۇشقىشى قاجىتاي شالا­باەۆ سوعىستان قايتقان سوڭ قاجىمۇقان اعاسىمەن كەزدەسىپ، دامدەس، سالەمدەس بولىپ ءوتتى.

 

ءالى دە بولسا ىزدەنىس كەرەك

بۇل جازىپ وتىرعان اڭگىمەمىز، ءبىر جاعىنان، ەستەلىك، ەكىنشى جاعىنان وزگەلەرگە وي سالۋ. وسى سياقتى ەستەلىكتەردەن، ارينە، شىندىق تۋادى. ءالى دە بولسا، قاجەكەڭنىڭ ءومىرى، قىزمە­تى جونىندە ماعلۇماتتار سارقىلعان جوق. ءبىر جولى «الاتاۋ» دەمالىس ۇيىندە جاتقانىمدا «پيونەر جازى» كينوجۋرنالىنىڭ 4-ءشى نومىرىنەن («پيو­نەرسكوە لەتو»، كينوجۋرنال، №4) ي.پوددۋبنىيدىڭ تۋعان ەلىندەگى پيونەر لاگەرىندە بالالاردىڭ قالاي دەمالىپ جاتقانىن كورىپ وتىرسام: ءبىر توپ پالۋاندار (پەتەربۋرگتە تۇسىرىلگەن بولار), اراسىندا ي.پوددۋبنىيدىڭ ءوزى، ءبىزدىڭ قاجىمۇقان جانە قاز-قاتار تۇرعان پالۋاندار بار. بۇل كورىنىس بۇرىن كورىپ جۇرگەن كينولەنتالاردا كەزدەسپەگەن. ىلە-شالا ءا.تارازي­عا تەلەفون شالدىم. ول كەزدە ءا.تارازي قازاقستان كينەماتوگرافيستەر ودا­عىن باسقاراتىن. تاپتى ما، جوق پا، بىلمەيمىن. ءبىر زەرتتەۋشىلەر قاجە­كەڭ رەسمي چەمپيوناتقا قاتىسپا­عان، تسيركتىڭ ماڭايىندا عانا جۇرگەن دەسەدى… ال مەن 1939-40 جىلدارى ۇيىنە بارىپ جۇرگەندە مويىنعا سالىپ جۇرەتىن (سول ۋاقىتتاعى مودا) جەڭىل جىبەك شارفتى كورگەنمىن. سونداعى: «چەمپيونۋ ميرا، تاشكەنت» دەگەن التىنداتىپ جازعان ارىپتەر ءالى كوز الدىمدا. ال وسى ماقالادا جاريالانىپ وتىرعان فوتوسۋرەتتەردى كورگەننەن كەيىن قاجەكەڭ رەسمي جارىستارعا قاتىسپادى، تسيركتىڭ ماڭايىندا عانا ءجۇرىپتى دەپ كىم ايتا الادى ەكەن؟
مەدالدارىمەن تۇسكەن فوتوسۋ­رەت قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حا­لىق ءارتىسى، بەلگىلى ءبيشى شارا جيەن­قۇلوۆانىڭ مۇراعاتىنان الىنعان.
وسى كەزگە دەيىنگى ەستەلىكتەردە، قاجىمۇقانمەن كەزدەسىپ، وزدەرىنىڭ كورگەن-بىلگەندەرىن جازعانداردىڭ ىشىندە ءا.تاجىباەۆ، س.مۇقانوۆ، ش.جيەن­قۇلوۆا، د.ابىلەۆ، تاعى باس­قالار بولدى. بۇلاردىڭ ءبارى – قۋعىن-سۇرگىننەن امان قالعاندار. سول 30-40-ج.ج. ايداۋعا ۇشىراعان بەلگىلى زيالى قازاق ازاماتتارىنىڭ قاجەكەڭمەن دوس بولعاندىعىن ەش­كىم جوققا شىعارا المايدى. م.دۋلاتوۆتىڭ ومبى جاعىن­داعى ماديار-قىپشاقتاردىڭ ارا­سى­نا قاجەكەڭنىڭ كەلىپ قونىستانۋىنا سە­­بەپ بولعانىن ايتتىق. سول كەزدە ومبى­نىڭ ءدال وزىندە جۇرگەن ا.بايتۇر­سىنوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، م.جۇما­باەۆ، تاعى باسقالارىنىڭ ەستەلىكتەرى بولۋى ءتيىس. ءبىر كەزدە ولاردىڭ اۋزىن اشتىرتپادىق. قازىر مۇمكىنشىلىك مول، ىزدەنسەك كوپ دەرەكتەر شىعىپ قالاتىندىعىنا سەنىمدىمىز. قاجەكەڭ حاقىندا قازاق زيالىلارىنىڭ ەس­تەلىكتەرىمەن بىرگە قازاقستاندىق ورىس ازاماتتارىنىڭ مۇراعاتتارىن، جازىپ كەتكەن ماقالالارىن، وچەرك­تەرىن ىزدەگەن ءجون دەپ ويلايمىن. «پروستور» جۋرنالىندا (2005 ج. №9) قازاقستاننىڭ تۋماسى، رەسەيدىڭ بەلگىلى جازۋشىسى لەونيد مارتىنوۆ «دۋەلنىي كودەكس» دەگەن اڭگىمەسىندە 1919 جىلى قاجىمۇقانمەن ومبىدان سەمەيگە دەيىن پاروحودپەن ەكى ورىندىق كايۋتادا بولعانىن، ول كىسى­نىڭ كىشىپەيىلدىگىن، قامقورشىلدىعىن ايتا كەلىپ: «ۆ ەتوي پوەزدكە نا بورتسا نەسپراۆەدليۆو وبرۋشيلاس دوسادا پاسساجيروۆ، كوگدا پاروحود سەل نا مەل» دەيدى. پاروحودتىڭ ۇستىندەگى حالىق ەستەرى شىعىپ، نە ىستەرىن بىلمەي، جابىرلەنىپ، تەكتەن-تەك قاجىمۇقانعا: «چتو ۆى تۋت ستويتە! يز-زا ۆاس ي سەلي نا مەل» دەپ رەنجيدى. ودان ءارى جازۋشى اڭگىمەسىن بىلاي جالعاستىرادى: «ۆەليكان پوۆەل سەبيا دوستوينو. ۆزگليانۋۆ س پرەزرەنيەم نا كريچاۆشەگو ون نەتوروپليۆو وبەرنۋلسيا ي مەدلەننو زاشاگال پو پالۋبە پو ناپراۆلەنيۋ كورما. سدەلاۆ نەسكولكو شاگوۆ ون وبەرنۋلسيا ي مولچا، نو ۆلاستيۋ ماحنۋۆ رۋكوي، ياۆنو پريگلاشايا ۆسەح وستالنىح پوسلەدوۆات زا سوبوي. ۆسيا وراۆا حلىنۋلا ۆسلەد. ي، چتو ساموە زاباۆنوە، ك تومۋ مومەنتۋ كاك چەمپيون ميرا دوستيگ كورمى، پاروحود بەشەنو زارابوتاۆ كولەسامي، زادنيم حودوم سنيالسيا س مەلي». ءار ۋاقىتتا حالىق اراسىندا اتى كەڭىنەن تاراعان جازۋشى ءوزىنىڭ اۋزىنان شىققان، جازعان سوزىنە وتە جاۋاپتى قارايتىنى بەلگىلى. سونى ەسكە سالساق، ل.مارتىنوۆتىڭ: «…كاك چەمپيون ميرا دوستيگ كورمى…» دەگەنىنەن سول 1919 جىلى قاجەكەڭنىڭ الەم باتىرى اتاعىنا يە بولىپ جۇرگەنى بايقالىپ-اق تۇر. وسى اڭگىمەسىندە «چەمپيون ميرا» دەگەن ءسوزىن بەس رەت قايتالايدى. وكىنىشكە وراي، قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى سەگىز جىل وتكىزىپ، 1927 جىلى عانا، ونىڭ وزىندە «الەم باتىرى» ەمەس، «قازاق دالاسىنىڭ باتىرى» اتاعىن ارەڭ بەرگەن سياقتى.
ل.مارتىنوۆ سياقتى اياۋلى ازاماتتار، ەرتىس بويىندا تۋىپ-وسكەن، سول كەزدە ءومىر سۇرگەن پاۆەل ۆاسيلەۆتىڭ، انتون سوروكيننىڭ، ۆسەۆولود يۆانوۆتىڭ، تاعى باسقالارىنىڭ قاجەكەڭ جونىندە جازعاندارى بولۋى مۇمكىن.
تومەنگى نوۆگورود، پەتەربۋرگ، قا­زان، ماسكەۋ، ورىنبور، رەسەيدىڭ باسقا قالالارىنداعى مۇراعاتتار دەرەكتەرگە وتە باي. 1935-36 جىلدارى سول جەرلەردە شىققان گازەتتەردەن قاجەكەڭنىڭ پور­ترەتىمەن جاريالانعان ماقالالار­دى دا ءوز كوزىممەن كورگەنمىن. ودان قالدى، سول جىلدارى نوۆوسيبيرسكىدە قازاق تىلىندە شىعىپ تۇرعان («سيبكراي» قازاقتارىنا ارنالعان) گازەت جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءومىرىن، كەلەشەككە دەگەن تالپىنىسىن، تاريحي ۋاقيعالاردى، بەلگىلى ازاماتتاردىڭ ءومىرىن كورسەتۋگە اتسالىسقان. ۇمىتپاسام، سول گازەتتىڭ اتى «قىزىل تۋ» دەپ اتالاتىن. ۇيىمداستىرۋشىسى، ءبىرىنشى رەداكتورى بەلگىلى قازاق جازۋشىسى عابيدەن مۇستافين بولعان. ديحان ابىلەۆ بايان­اۋىلىنان الماتىعا كوشىپ بارا جاتىپ عابيدەننىڭ سۇراۋىمەن جولشىباي نوۆوسيبيرسكىگە قالىپ، ءبىر جىل سوندا گازەت قىزمەتكەرى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. اقىرعى رەداكتورى ءابدىراشيت شالاباەۆ دەگەن ازامات بولاتىن.
قاجىمۇقان تۋرالى از ايتىلعان جوق، ونى ەلى تانىپ وتىر. بىراق پالۋاننىڭ تولىق تۇلعاسىن، بەينەسىن، ءومىرىن ءالى جەتە بىلمەيمىز. بۇل ۇرپاققا كەرەك ونەگە عوي. سول سەبەپتى وسىنى ەل بولىپ قولعا السا، جاڭا كىتاپتار جازىلىپ، س.قوجىقوۆتىڭ ءفيلمىنىڭ جال­عاسى تۇسىرىلسە بولار ەدى. بىزدە تولىق­قاندى ومىرباياندىق («جزل» سياقتى) كى­تاپ­تار دا جوق. ءوز ۇلتىمىزدى ءوزىمىز تولىق تانىماي وتىرمىز. ءبىز قاجىمۇ­قاندى وسى ۋاقىتقا دەيىن 1871 جىلى تۋعان دەپ كەلدىك. ءتىپتى ەنتسيكلوپەديادا دا سولاي جازىلعان. كەيىن انىق­تالعانداي، كوزى ءتىرى كۋالاردىڭ راس­تاعانىنداي، ول كىسى 1883 جىلى تۋعان.
1983 جىلى قاجەكەڭنىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولدى. بۇكىل قازاقستان بولىپ اۋزىمىزدى ءلام دەپ اشپادىق. 1993 جىلى دا ءۇن-ءتۇنسىز قالدى. زيالى ازاماتتار وسى ماسەلەنى كوتەرىپ، 2013 جىلى قاجىمۇقاننىڭ 130 جىلدىعىن تويلاساق، قازاق حالقى ءۇشىن ۇلكەن ماقتانىش قانا ەمەس، ۇرپاقتار ءۇشىن ونەگە بولار ەدى.


قالياكپار ءامىرجانوۆ،
قازاقستانعا ەڭبەگى سىڭگەن دەربەس زەينەتكەر،
مادەنيەت­تانۋشى، قر مادەنيەت قايراتكەرى

پىكىرلەر