Küş atasy — Qajymūqan

Qara küşte älı eşkım joq senşe biık şyrqaǧan,
Önerge de özgelerden jaqyn eŋ ǧoi bır taban,
Ruh qaşyp bara jatyr özıŋ ösken qyrqadan…
Bügın menı qaita köter jarty ǧasyr ötken soŋ,
Qanatsyzdy moiyndamas mınezıŋmen būrqaǧan.
Sol bır saltyŋ tırı tūrsa, tūrar är kez ūlt aman,
Qazaqtyŋ bas būlşyq etı, qūlager tös, pıl taban…
Mūhtar Şahanov

Qazaq halqynyŋ maqtanyşy, aty aŋyzǧa ainalǧan Qajymūqan Mūŋaitpasov ja­iynda köptegen estelıkter, körkem film, hronikalyq kinolentalar bar. Ol kısımen kezdesken adamdar aityp jürgen aŋyz-äŋgımeler de az emes. Keiınırek şyqqan Ǧazizbek Täşımbaev qūrastyrǧan «Küş atasy» jinaǧyndaǧy («Qazaqstan» baspasy, Almaty, 1990 j.) estelıkterde onyŋ paluandyqqa qandai qiyn jolmen kelgenı, bükıl Europa, Amerika, Aziia halyqtaryna özın qazaqtan şyqqan tūŋǧyş paluan ekenın körsetkenı täp-täuır berılgen. Onyŋ ışınde Qazbek Süleimenovtıŋ «Paluannyŋ balalyq şaǧy», Dihan Äbılevtıŋ «Alyptyŋ aq batasy», Äuelbek Qoŋyratbaevtyŋ «Öz auzynan estıgenderım» bar.

Qadyr Myrzalievtıŋ «Būlşyq etı dalanyŋ» öleŋındegı:
«Saiyn dalaŋ – özıŋ anaŋ, öz äkeŋ,
Sol dalaǧa tartpai tuǧan az eken.
Osyndai ūl taba alam degendei,
Tapqan senı qazekeŋ», – degen şumaǧy kımdı bolsa da bır tebırentıp tastaidy-au.

 Säken Seifullin­nıŋ «Qajymūqan», Syrbai Mäulenovtıŋ: «Ūl tartyp tusa igı endı özıŋe» öleŋderındegı teŋestıru, sipattama, tırı adam tügılı, ölgen aruaqtardyŋ özın bır aunatyp tastaityndai.
Qajekeŋnıŋ tek bılek küş iesı ǧana emes ekenın, onyŋ parasatty, oişyl, namysşyl, zeiındı adam bolǧanyn bır ǧana avtor (J.Bektūrov. «Küş atasy», 248-b.) jazbaidy, ony bärı özderınıŋ estelıkterınde däleldep keltıredı. Taliǧa Bekqojina «Änşılıgı de bar edı» degen äŋgımesınde: «Köpşılıktıŋ sūrauy boiyn­şa Qajekeŋ qolyna dombyra alyp, qoŋyr dauysymen şyrqai jöneldı:
Atandym Qajymūqan bala jastan,
Işınde imperiianyŋ boldym asqan,
Keşegı Omskınıŋ qalasynda
Qūlattym qyryq paluandy bır şalmastan», –
dep jazady. Būl şumaq Qajekeŋnıŋ änşılıgın, şy­ǧarmaşylyq önerın baiqatsa, «Al qazaqtyŋ qara sözın maqaldap, mäteldep söilegenın, sonyŋ ülgısın men Qajekeŋnen kördım» dei otyryp, Ä.Qoŋyratbaev: «Ätteŋ, ol kısınıŋ sözın magnitofon lentasyna da tüsıre almappyz», – dep ökınışın bıldıredı. Marks Qazykenovtıŋ Bätima apaidyŋ (Qajekeŋnıŋ bırınşı äielı) öz auzynan jazyp alǧan Qajekeŋ turaly äŋgımesı maǧan öte ūnady. Sebebı öz basynan keşken ömır şyndyǧy, jūrtşylyqqa attary äigılı bolǧan, sol uaqyttaǧy paluandardyŋ dūrys berılgen mınezdemelerı, qai jyldary, qai jerde küreskenı – tarihi şyndyq. Bätima apai Qajymūqannyŋ 1914 jyly Vestergad Şmidtpen Nijnii Novgorodta kezdeskenı jönınde: «Şmidt täjıribelı paluan ǧana emes, sonymen bırge paida ızdegen alaiaq retınde de tanylǧan bolatyn. Būl kezdesudıŋ öz paidasyna şeşılmeitındıgıne közı jetken ol Qajymūqanmen tek jeke jülde üşın küresetının mälımdeidı. Jüldenı 100 somǧa baǧalaidy. Qaltasynda aqşasy joq, amaly tausylǧan Qajymūqan jinalǧandardan kömek sūraidy. «Top ışınen ekı jas jıgıt şyǧady da, töreşıge 100 som aqşa tastaidy. Olar Nūrlan jäne Abdolla Esbergenovter edı» deidı.
1970 jyldary boluy kerek, belgılı jazuşy Zeiın Şaşkinnıŋ üiınde bır fotosuretke közım tüstı. Qarasam, ortasynda eŋgezerdei, būlşyq etterı būltyldaǧan, jalaŋaş, jalǧyz şolaq dambalmen tūrǧan Qajekeŋ, al ekı jaǧynda bıreuı orysşa (europaşa), ekınşısı kavkazşa, basynda aq seŋseŋ börık, ädemı, sol uaqyttaǧy modamen kiıngen ekı qazaqtyŋ jas jıgıtterı. Üi iesı Mariiam jeŋgemızden «Myna jıgıtter kım?» dep sūrasam, «Bū­lar: Abdolla – menıŋ äkem, Nūrlan – äkemnıŋ ınısı, semeilıkter. N-Novgorod järmeŋkesıne baryp jür­gende Qajymūqanmen kezdesıp tüsken suretterı» dedı. Bätima apai aitqan Nūrlan men Abdolla osy fotosurettegı jıgıtter bolyp şyqty. Olardyŋ sondai erlık, azamatşylyq jasaǧanyn «Küş atasy» kıtabynan oqyp bıldık. Sol «Küş atasynda» (15-29-b.b.) Qajymūqandy körgen, bılgenderdıŋ ışınde eŋ ma­ŋyzdysy – Bätima apaidyŋ estelıgı jäne ony jazyp alǧan Marks Qazykenovtıŋ zor eŋbegı.
Osy «Küş atasy» kıtabynyŋ kırıspesınde Ǧazizbek Täşımbaev: «Qajymūqannyŋ zamandas­tary, ol kısını közımen körgender azaiyp barady. Köpşılıgın (körgenderdıŋ – Q.Ä.) köre almai qaldyq», – dep ökınedı. Bıraq osy uaqytqa deiıngı Qajymūqan jönındegı şyǧarmalar – Q.Äbdıqadyrovtyŋ «Qa­jy­mūqan» kıtaby, M.Tanekeevtıŋ 1964 jylǧy zertteu eŋbegı, Ä.Bürkıtbaevtyŋ derektı povesı – kelesı ūrpaqqa ülken mūra.
Qajekeŋdı körmegenderdıŋ bırı Tūmanbai Mol­daǧaliev:
«Bölıp bergen oljasyn bar adamǧa,
Alǧys alyp anadan, aǧadan da.
Qajekeŋdı körgender baqyttyraq,
Körmei qalǧan bızderge qaraǧanda», – dep ökınışın bıldıredı. Dūrys qoi. Al bızdıŋ mındetımız – körgen, bılgenderımızdı jariialap, aityp ketu. Sol körgenderdıŋ, Omby jaǧyndaǧy Qajekeŋnıŋ otbasymen aralasyp jürgenderdıŋ bıreuı men edım.

ALǦAŞ KÖRGENIM

Men Qajekeŋdı 8-11 jasymda körgenmın. Ol kezde Omby oblysyndaǧy Şarlaq (bertın Drobyşev, Novovorşavka) audanyndaǧy Qaratomar auylynda tūratynbyz. Qajekeŋ är uaqytta sondaǧy G.Dmitrov atyndaǧy kolhozda ornalasqan auyldyq keŋestıŋ sessiiasyna bır top belsendılermen bırge kelıp jüretın. Elıne bara-kele jatqanda jolşybai tüsetın jerı – menıŋ äkemnıŋ ülken aǧasy Amanjoldyŋ üiı. Eş uaqytta jalǧyz jürgenın körmedım. Bır kelgende qasynda basqalarmen bırge Qūdaibergen aqyn (İsa aqynnyŋ ūstazy) nemese Töleş änşı, taǧy basqalary jüretın. Bır kelgenınde suyq tiıp, syzdauyq şyqqan eken. Kelısımen: «Äi, Amanjol, bır äldı jıgıt bar ma auylda, myna syzdauyqtyŋ ırıŋın syǧyp alatyn» deidı Qajekeŋ. Äldı jıgıt dep Seisenbaidyŋ Şaiqysy şaqyrylady. Şaiqy Almatydaǧy atty äskerler eskadronynda äskeri boryşyn ötep kelgen-dı. Paluan şalqasynan jatyp, Şaiqy kürektei ala­qanymen syzdauyqtyŋ maŋaiyn basyp otyrsa kerek. Būl qimyl Qajekeŋe ūnamai basyn köterıp: «Men saǧan qatty bas dedım ǧoi!» – dep aqyrǧanda, Şaiqy jalaŋ aiaq, jalaŋ bas üiden qaşyp şyǧady. Artynan jeŋgelerı Şaiqyny körgende qaljyŋdap: «Sen Şaiqy nemene güjıldep otyrsyŋ, äneukünı paluannyŋ syzdauyǧyna şamaŋ kelmei, qalai qaşqanyŋdy aitşy» dep äjua qylatyn. Esenbai atam juan taldan doiby jasap, sony oinaudy üiretken-dı. Qajekeŋ bır kelgende üidegıler: «Ainalaiyn, Qajyataŋmen oinap körşı», – dedı, menıŋ doibyny jaman oinamaitynymdy qyzyq körıp Qajekeŋ: «Kel, oinaimyz» dedı de, ıske kırıstık. Artynan jeŋılıp qalǧanda (ädeiı jeŋılgen şyǧar) doibymdy ūrlaǧandai qimyl körsetetın, üide otyrǧandar būǧan mäz bolyp jatatyn.
Taǧy bır kelgende keşkı tamaqtan keiın, jatarda, tösek salardyŋ aldynda qonaqtar dalaǧa şyǧyp keledı. Dalaǧa şyǧyp kelgen soŋ Qajekeŋ: «Apyrai, jaŋa kökte, ūşyp bara jatqan qyrǧauyl siiaqty bır ǧajaiyp dünienı kördım. Būl ne qaraŋǧy tünde ūşyp jürgen?» – deitın. Bıreuler: «İia, iia» dep qūptap, qarqyldap külıp jatatyn. Bertın kele oilasam, onysy menı bala dep qorqytqan bolyp, ülkenmen de, kışımen de jasaityn kışıpeiıl qaljyŋy eken.
Bala kezdegı taŋǧaldyratyny – köz aldyŋdaǧy qūbylys, körınıs. Bırde jazdy künı körgenım: ūzyn traşpan (arba), oǧan jegılgen esık pen tördei qara aiǧyr, arbanyŋ ortasyna otyra ketkende aǧaştary maiysyp, synǧaly tūratyn. 1935 jyly Qūlan elınde (6-şy Auyl keŋesı) sabantoi öttı. Sol toida Qajekeŋ oiyn körsettı, üstınen «polutorka» maşina jürgızdı. Anda-mynda Şarlaq audandyq partiia komitetı bırınşı hatşysynyŋ aşyq jeŋıl maşinasymen jürdı. Esımde qalǧany, sol maşinaǧa otyra ketkende bır jaǧy qisaiyp bara jatatyn. Sol sabantoidaǧy taǧy bır körınıs köz aldymda. Samsaǧan halyq bölınıp, joldyŋ ekı jaǧynda at bäigesın kütıp otyr. Bır jaq ortasynda taudai Qajekeŋ, aq köilek, aq qalpaq, äielı, balalary – bärı aqtan kigen. Sol körınıs erekşe estetikalyq äser berdı. Ol da qazaq halqyna körsetken ülgısı me, tartuy ma degen oida qalasyŋ. Al bızdıŋ elge kelıp jai jürgendegı kiımı – qarasūr äskeri jaǧaly beşpet, belbeuımen, şalbarynyŋ balaǧy etıktıŋ qonyşynda bolatyn. Sıbırdıŋ qysynda – basta tülkı tymaq, aiaqta saptama etık, iyǧynda qasqyr ışık, syrtynan ülken jaǧaly ton kietın. Osy kigen kiımderımen tūrǧan tūrysyna, boiyna köz salsaŋyz, Qajekeŋnıŋ janynda erıp jürgen saparlastary ergejeilılerdei bolyp körınetın.
Men körgendegı kelbetı astyŋǧy ernı, sol qū­laǧynyŋ ūşy jyryq bolatūǧyn. Özınıŋ aituynşa, Sarakiki degen japon paluany kürestıŋ erejesın būzyp, zaqym jasaǧan. Osy arada amerikalyq, bokstan älem chempiony, öz qarsylasynyŋ qūlaǧyn tıstep alǧan M. Taison eske tüsedı. Mūndai qylyq XX ǧasyrdyŋ basynda da bolǧany baiqalady.
Eŋ aqyrǧy esımdegı – 1937 jyldyŋ qysy, «Şar­laq» sovhozynyŋ ortalyǧy. Keŋsenıŋ aldynda typyrlap, buy şyǧyp tūrǧan üş at şanaǧa jegılgen. Qajymūqandy sovhozdyŋ direktory D.P.Gutovskii qabyldap jatyr eken. Balalarmen bırge köremız dep tosyp-tosyp, sodan suyqqa şydamai tarap kettık.

Ol – qazaqtyŋ ūly

Qajymūqan özınıŋ bır otyrysynda ändetıp aitqan:
Sūrasaŋ arǧy atam ūzyn qypşaq,
Täŋırım berıp edı ölşeusız baq.
Şyn babam qaraqypşaq Qobylandy,
Teŋ keler ondai erge qandai qazaq.
(«Küş atasy», 157-bette).

Osy qysqaşa ǧana berılgen şumaqta özınıŋ arǧy zaty, ata-babalary qazaq tarihynda bolǧan belgılı tūlǧalar ekenı menmūndalap tūr. Oǧan talas joq. Bertın kele keibır jerde, tıptı qazaqtyŋ ziialy azamattarymen kezdesıp qalsaq: «Osy Qajymūqan kımdıkı?» degen öreskel sūraqtar paida bolyp jür. Būl sūraqtardyŋ arjaǧy belgılı. Aşyp aitsaq, şymkenttıkter: «Qajymūqan bızdıkı» dese, aqmolalyqtar «Joq, ol bızdıkı» dep şyǧady. Menı 2006 jyly Qazaq radiosynyŋ tılşısı şaqyryp: «Aǧa, şynyn aityŋyzşy, Qajymūqan soltüstıktıkı me, älde oŋtüstıktıkı me?» dep qoiyp kep qaldy. Men: «Qajymūqan soltüstıktıkı de, oŋtüstıktıkı de emes, ol – qazaq halqynyŋ ūly» dedım.
Keŋes ökımetı üstemdık jürgızıp tūrǧan kezde Qajymūqan jaiynda şyqqan estelık-kıtaptarda köp qūpiia syrlar aitylmady. Onyŋ qajylyǧy, Alaş partiiasymen bolǧan tyǧyz bailanysy, 1937 jyldardaǧy zobalaŋ kezınde Ombydan (Reseiden) Şymkent (Qazaqstan) öŋırıne qaşyp kelgendıgı, taǧy basqalary da jazylmady.
Qajekeŋ turaly bılu üşın älı ızdenu kerek-aq.

Batyrdy «kımdıkınıŋ» arjaǧy – onyŋ qai öŋırde düniege kelgenı, qai aimaqta ösıp-öngenı. «Kımdıkı» dep talasyp jürgen azamattarǧa aqparat retınde tuǧan, ösken jerın aituǧa bolady. Onda tūrǧan ne bar?

«Qajymūqan Aqmoladaǧy Qaraötkel duanyna qarasty Qospa degen jerde düniege kelgen» («Küş atasy», 150-bette). Qazırgı orny Astanadan qyryq şaqyrymdai soltüstık-batys baǧytynda. Taǧy bırı, J.Bektūrovtyŋ jazyp ketkenı: «Qajymūqannyŋ tuǧan topyraǧy – Selinograd ırgesındegı Saryterek maŋy. Esıl özenınıŋ oŋ jaq qaptaly. Onyŋ aǧaiyndary osy Saryterek (Maksimovka) pen Tasmola (Semenovka) arasynda otyr. Jiyrmasynşy jyldary el ışın bır aralaǧanda ataqonysyna saldyrǧan öz üiınıŋ orny da osy arada jer bolyp jatyr»

(«Küş atasy», 245-bette).
Būl aralar sol uaqytta Zapsibkraiǧa baǧyn­ǧan, ortalyǧy Omby qalasy bolǧan. Osy jerler – Qajekeŋnıŋ kır juyp, kındık kesken Arqanyŋ aiauly keŋ dalasy. Bai-köpesterdıŋ: Qalipa, Kozulin, Masliakovtardyŋ jalşysy, malşysy bolǧan kez; ösken, öngen, erekşelıgı bılınıp, paluandyǧy halyqtyŋ közıne tüsıp, bılek-küş önerın ärı qarai üdetuge sebep bolǧan kielı aimaq.
Qūdaiǧa şükır, qazaq halqynyŋ kielı de qasiettı er­lerı, jerlerı Şyǧysta da, Batysta da, Oŋtüstıkte de, Soltüstıkte de mol. Qajekeŋdı bölısetın qajettılık joq.

JŪBAILARY JÖNINDE

Atyşuly adamdar jönınde aŋyz-äŋgımeler köp bolady ǧoi. Menıŋ esımde qalǧany, Qajymūqan atamyzdyŋ bükıl Reseidı, Qa­zaqstandy aralap jürıp negızgı qonystanǧan jerlerı – «Sibkraida» (Omby maŋaiy) jäne «Kirkraida» (Oŋtüstık Qazaqstan oblysy). «Endı ol nege Omby jerınde qonystandy?» degen sūraq tuuy mümkın.
1910-37 j.j. deiıngı kelıp, ketıp tūrǧan elı – töre auyly, «Jaŋa jol» kolhozy, Şarlaq audany, Omby oblysy. Menıŋ äkem Köşkımbai 1939 jyly qaiynşylap osy araǧa köşıp keldı. Sol 40-şy jyldary Haliolla bırınşı äielı Bätimadan (N.N.Chepkovskaiadan) tuǧan, ekınşı alǧan äielı Yrys­ty üş qyzymen «Jaŋa jolda» – töre auylynda tūratyn. Töre auylyna qonystanuy – bır uaqytta äldı, äigılı el bolǧan. Onyŋ özındık tarihy bar. XIX ǧasyrdyŋ basynda är elde özınıŋ töresı boluy kerek degen salt bar eken. Madiiar – Qypşaq: «Bızdıŋ töremız joq» dep «Qyzylǧaq» (Ertıs audany, Pavlodar oblysy) degen jerden Samai atty törenı alyp kelıp, jer berıp, aldyna mal salyp, özderı malşysy, jylqyşysy bolyp jüredı. Samai tuǧan balasynyŋ atyn Abylai dep qoiady. Sol Abylaidan taraǧandar bır ruly el bolyp, Töre auyly atanyp, bertın «Jaŋa jol» kolhozyna ūiymdasty. Qajekeŋ Omby sirkınde öner körsetıp jürgen kezınde tamyr-tanysqa jiı baryp, qonaqtap jüredı. Omby maŋaiynda qazaq jūraǧaty köp qoi: kerei, naiman, qosqūlaq, uaq, atyǧai, qarauyl, qarjas. Al endı qypşaq rulary: Madiiar, Janaidar, Qosaidar jäne Qūlatai – Töbet­tıŋ tört ūly deitınder Ombynyŋ oŋtüstık jaǧynda, Kökşetau, Pavlodar oblystarynyŋ töŋıregınde mekendegen.
Qazan töŋkerısınen keiın Orynborda, äsı­rese, Ombyda ziialy, oqyǧan qazaq azamattary şoǧyrlan­dy. Solardyŋ ışınde Mırjaqyp Dulatov ta bolǧan. Mırjaqyp (özı madiiar – arǧyn, qostanailyq) elge şyqqanda, köbınese menıŋ myna öŋırde de ma­diiar qypşaq aǧaiyndarym bar eken dep Qajymūqandy, taǧy basqalaryn janyna ertıp jüretın bolǧan. Qa­jekeŋe madiiar-qypşaq jūraǧaty ūnap, onyŋ töre qypşaq bolyp ketken Töre auylyna otbasyn köşırıp äkelıp, özı osy arada 1937 jylǧa deiın tū­rady. Taǧy bır jait, jūrttyŋ aituyna qaraǧanda, aq­saqal, qarasaqaldar jinalyp: «Ainalaiyn Qajeke, jas bolsa kele jatyr, senı ekı äiel aldy dep eşkım sökpeidı. Myna tūrǧan «Aqşada» (Drobyşevo) ma­diiar-qypşaq Tynybai degennıŋ ükılep ösırgen Yrysty atty boijetıp tūrǧan sūlu qyzy bar» dep, sol qyzdy el bolyp, qūdalyq jasap alyp beredı. Bız sol mekende 1939-41 j.j. Qajymūqannyŋ Yrysty toqalymen, onyŋ qyzdarymen üi arasynda üi joq – körşı tūrdyq.
Qajekeŋnıŋ ürım-būtaǧyn aitudan būryn alǧan, bırge tūrǧan jūbailary jönınde azdap bolsa da mälımet beru kerek bolyp tūr.
1909 jyly Qajekeŋ Nadejda Nikolaevna Chepkovskaiaǧa üilenedı, 1925 jyly Tynybai qyzy Yrystyǧa, 1938 jyly Münäimge, 1946 jyly Ai­şagülge… Menıŋ jaqsy bıletınım – «Sibkrai» öŋı­­rındegı jūbailary, jūraǧattary. Bırınşı neke qiyp alǧany N.N.Chepkovskaia – 16 jastaǧy, attyŋ qū­la­ǧynda oinaityn, «sirkovaia naezdnisa» atanǧan ärtıs qyz. Özınıŋ aituy boiynşa: «Ombyǧa kelgennen soŋ ūzamai menı meşıtke aparyp, Hasen degen moldaǧa nekemızdı qidyrdy. Sol künnen bastap men Qajymūqannyŋ zaiyby Bätima atandym. Osynyŋ özın älı künge deiın menıŋ basyma Qajymūqannan qonǧan zor qasiet dep sanaimyn», – deidı. («Küş atasy», 17-18-betterde). Osy Bätima apaidan 1910 jyly Qajymūqannyŋ ūly Haliolla tuady. Haliolla 16 jasqa tolar-tolmasta Şäpen atty qyzdy alyp berıp, otau jasap, jeke şyǧarady. Bız sol elde tūrǧan jyldary (1939-41 j.j.) Haliolla üilı-barandy, ırgelı otbasy, sol «Jaŋa jol» kolhozynyŋ töraǧasy edı. Haliollanyŋ jetı balasy boldy. Eŋ ülkenı Şabdan – 1927 jylǧy, menıŋ dosym. «Ekıaǧaş» orta mektebınde bırge oqydyq. Ūzyn boily, paluan, atasyna tartqan. Ol äskerge baryp, sol jaqtan bırden elge qaitpady. Qajekeŋnıŋ (Şymkent oblysyna) qolyna kelıp, atasy üilendırdı. Qazır zeinetker. Omby oblysyndaǧy «Şarlaq» sovhozynyŋ Platonovka degen bölımşesınde tūrady. Men aǧaiyn aralap jürıp, 1999 jyly ädeiı baryp kezdestım. Haliollanyŋ balalary: Farida, Räziia, Janaidar, Eltai, Qūlymbet. Orys äielınen tuǧan balasynyŋ atyn bılmeimın.

Mıne, men bıletın paluannyŋ «Sibkrai» öŋırındegı ūrpaq­tary. Al endı Yrys­tydan qalǧan Sofiia men Raşida erte dünie saldy. Rystydan tuǧan Äziia qy­zynan bır qyz bar dep estıdım, al Şymkent maŋaiynda­ǧy Münäiımnan tuǧan Aidarhan, odan düniege Şattyq keldı. Eŋ soŋǧy toqa­ly Aişagülden Janäbıl tusa, onyŋ balasy Janar. Paluannyŋ būl ne­merelerınen kımder bary maǧan belgısız.
Qajekeŋnıŋ balalaryn, nemerelerın, joǧaryda aittyq, köbı parasatty, oişyl azamat bolyp östı. Janäbıl de ırı, paluan boldy. Aidarhannyŋ balasy Şattyq ta «karate-do» boiynşa 2002 jyly Aziia oiyndarynda kümıs jülde aldy. Bıraq özıne tartqan naǧyz paluan, batyr älı joq. Bärı qatardaǧy ǧana. Qajekeŋnıŋ tırı kezınde janaşyr joldastary, zamandastary alasūryp paluanǧa bır äielden soŋ bır äieldı aldyryp jürgenı aitpasa da belgılı bolyp tūratūǧyn – özı siiaqty auzynan tüskendei bılek küşın, küş atasyn tosty. Qaitesıŋ, Qūdai bermedı. «Ümıtsız – şaitan». L.N.Tolstoi aitqan eken: «Menen keiın tabiǧattyŋ bergen talanty demalady» dep. Sol siiaqty demalyp jatuy da mümkın. Jetı atasynan keiın qaitalanady degen qazaqtyŋ ata sözıne senemız de, kütemız de.Atyşuly azamattardyŋ jalǧan da balalary bolǧan ǧoi. Qajymūqannyŋ balasy Aidarhan: – «Äkemnıŋ ülkenı – Haliolla, eŋ kışısı – Janäbıl. Mūhtar atty taǧy bır Qajymūqanov bar dep estıdım. Onyŋ jaiyn jetık bıle bermeimın», – deidı («Qajymūqan qaǧanaty», 483-b.). Menıŋ bıletınım, özınıŋ zaŋdy, nekesın qiyp alǧan äielderınen tuǧan Haliolla, Aidarhan, Janäbıl. Ǧabdolla turaly joǧaryda aittyq. Osy arada Syrbai Mäulenovtıŋ:
Sausaǧy Alataudyŋ emenındei,
Jotasy Qarataudyŋ kemerındei.
Jüzınen şattyq, qaiǧy bılınbeidı,
Tūp-tūnyq Qaraötkeldıŋ tereŋındei, – degen şumaǧy eske tüsedı. Şırkın, qan­dai asyl sözder. Türın, tūlǧasyn körıp, mūndai jıgıtke kım ǧaşyq bolmaidy. Bız özımız köp uaqyt ügıt-nasihat, mädeni-aǧartu jüiesınde qyzmet ıstegen adambyz. Sondyqtan halyqqa, elge estetikalyq sezım ūialatatyn sözderdı jetkızgımız kelıp tūrady. Asqar Toqmaǧambetov:
On jıgıt jauyrynyna jailansa da,
Elu pūt bılegın bailasa da,
Būlq etpei bärın jalǧyz köteredı,
Üstınen piatitonka aidasaŋ da, – deidı.
Būl sipattama kımnıŋ delebesın qoz­dyr­maidy. At üstınde jürgen Qajekeŋ köppen kezdestı, tanys boldy. Joǧaryda aitylǧan tūlǧasy, mınezı, myqtylyǧy qyz-kelınşek tügılı, er adamnyŋ özın qai­­ran qaldyrady. Ärine, paluan aǧa­myz jas boldy, «mas» ta boluy mümkın. Öz közımızben oqyǧanymyzdy, öz qūlaǧy­myzben estıgenımızdı nesıne jasyramyz. Bır kıtapta bylai dep jazyldy: «1960 jyly Qyzylordaǧa Mäskeu sirkı kelıp, ondaǧy Nikolaev degen paluan özın Qajymūqannyŋ balasymyn dep jariialaǧanda, halyq nöpırı otyz kün­dei sirktıŋ aldyn bermedı. Būl qazaq halqynyŋ batyry Qajymūqan Mūŋait­pasov­qa degen qūrmet, ülken ıltipat bolatyn» («Qajymūqan qaǧanaty», «Ordabasy», 378-b.). 2005 jyly mausym aiynda Om­bydaǧy sirk direktorynyŋ orynbasary bolyp ısteitın, özı bala kezınen sirktıŋ arenasynda qyzmet ıstegen Evgenii Iýre­vichpen kezdestım. Onyŋ aitqany: «1960 jyldary bolu kerek. Bızge jyl saiyn bır aiǧa kelıp-ketıp, bılek küşımen oiyn körsetıp jürgen Gerasimov: «Men Qajymūqannyŋ balasymyn, osy Omby oblysynda tūratyn menıŋ aǧaiyndarym bar» dep, Şarlaq, Russkaia poliana, Drobyşev (Novovarşavka) audandaryna sūranyp, aptalap baryp tūratyn». Būl äŋgı­menı sol jyldary elge (Omby oblysyna) amandyq-saulyq bıluge baryp jürgende men de estıgenmın. Jaiyqbai degen menıŋ joldasym: «Eŋgezerdei bır orystyŋ jıgıtı kelıp, «Şeşemnıŋ aituy boiynşa, menıŋ şyn äkem Qajymūqan. Ädeiı ızdep keldım» degennen keiın el bolyp qarsy aldyq, mal soiyp, Qajymūqan aruaǧyna as berdık» degen edı. Taǧy bırı. Sol Omby oblysy, «Selinnyi» degen sovhozda tūratyn sa­ǧal-qypşaq Omardyŋ balasy Keŋes küieu­balanyŋ aitqany: «1970 jyldary audannyŋ ortalyǧy «Russkaia polianaǧa» Başqūrtstannan kelgen Qajymūrat degen azamat özınıŋ tuǧan äkesınıŋ ürım-būtaǧyn ızdep jür dep sol kısını maǧan jıberedı. Sūhbattasqanda ūqqanym: Qajymūqan Ufada 1915 jyldary bolǧan. Būl jaiynda kıtaptarda da aitylady. Ufa qalasynyŋ aqsaqaldary atynan hat joldaǧan Mūsa: «Qajymūqan myrza, sızdı ülken merekemız – sabantoidyŋ qūrmettı qonaǧy boluǧa şaqyramyz» degen. Ufada jarty aidai demalǧan soŋ paluan Qazanǧa jürıp ketedı. «Äkemnıŋ aty Qajymūqan bolǧan soŋ ülken atam qyzynan tuǧan balanyŋ atyn Qajymūrat dep qoiǧan» deidı Qajymūrat. Qajymūrattyŋ aituy boiynşa, mūndai eskı dästür – jaqsydan ūrpaq alyp qalu Oral boiyndaǧy basqa da halyqtarda bolǧan. Qajymūrat sondai salttan paida bolǧan bala sekıldı.
Eŋ aqyrǧysy, «Karavan» gazetınıŋ 2009 jylǧy 10 säuırdegı nömırınde Qajymūqannyŋ nemeresı Şattyq bylai deidı: «1996 g. my k svoemu udivleniiu poluchili priglaşeniia iz Fransii, gde kak vyiasnilos u Kajymukana ostalis deti ot jeny fransujenki. Oni priglasili nas priehat, no otes (Aidarhan), kak chlen partii naotrez otkazalsia ehat «k burjuiam» i bolşe my sviaz s nimi ne podderjivali». Osy Qajekeŋnıŋ balalarymyz dep jürgen azamattar mümkın jalǧan da bolar, bıraq basqa ūlt ökılderı Qajymūqan degen esımdı maqtan etıp, atyn şyǧaru üşın paidalanǧan ǧoi degen oi keledı.

QAJYLYǦY TURALY

«Küş atasy» kıtabynda: «Taiau jäne Orta Şyǧys elderın aralady. Türıktıŋ jauyryny jerge timegen atyşuly paluandaryn jyqqannan keiın oǧan qajy ataǧy berılıp, Qajymūqan ataldy» delınedı.
Būǧan senu qiyn. Bırınşı, dälel retın­de qūjat joq, ekınşıden, ol eldıŋ jeŋıske jetken paluanǧa qajy ataǧyn beru salty bolsa baiaǧyda estıler edı. Taǧy bırı, türık halqy İslam dınınıŋ erejesın myqty ūstaǧan. Qajylyq dınmen bailanysty desek, ol az, ol – bes paryzdyŋ bırı. Osyny eske alsaq, sen jaqsy kürestıŋ, jeŋdıŋ dep qajy ataǧyn bere saluy mümkın emes. Türkiiadan kelgen jıgıttermen de kezdestım, bızde ondai tärtıp joq deidı.
Al endı şynyna kelsek, qajylyqqa baruy, qajy atanuy ras. Ony Omby ja­ǧyndaǧy eldıŋ aqsaqaldary kesıp aitatūǧyn: «Barǧan ǧoi qajylyqqa!» dep. Joǧaryda: «Taiau jäne Orta Şyǧys elderın aralady…» dedık. Körsetken qyzyǧyna, jeŋısıne riza bolǧan arab elı sonau Reseiden kelgen top paluandardyŋ ışınde jalǧyz mūsylman ekenın bılıp, Mūqaŋdy Mekkege, Mädinege alyp baruy ǧajap emes. Küşıne, küresıne aiyzdary qanǧan sol el azamattarynyŋ ūiymdastyrǧan qoşemetı boluy mümkın. Men būl boljamymdy Qajymūqannyŋ qajylyǧy haqynda jazǧan maqalalarymda aitqan edım. Boljamym rastaldy. Qolyma keş tüsken Älımqūl Bürkıtbaevtyŋ 1978 jyly «Jalyn» baspasynan şyqqan derektı hikaiasynda Mūqaŋnyŋ Mekkege baryp, qajy ataǧyna ie bolǧanyn nanymdy däleldeidı. Stambulda türıktıŋ Nūrla atty paluanyn jeŋgen soŋ Şäkır paşa (general) men İmam Baiur Mūqaŋdy qūttyqtap, Şäkır paşa: – «Jaraisyŋ! Menıŋ saǧan bereiın dep tūrǧan syilyǧym myna imam tapsyraiyn dep tūrǧan syilyqpen salystyrǧanda tük emes. Jaqynda älemnıŋ barlyq mūsylmandary Qūrban meiramyn toilaidy. Bız Mekkege qajylyqqa barǧaly jatyrmyz. Ol jerge eŋ küştı paluandar jinalady, sen sonda özıŋnıŋ küşıŋ men önerıŋdı körsete alasyŋ. Qarjy turaly qam jeme, ol bızdıŋ moiynymyzda», – deidı.
Söitıp, üş aptaǧa sozylǧan keruen Ortalyq Tavrdan, Tigr özenınıŋ boiymen Baǧdatqa, odan ärı Ülken Nefuz şölımen Mekkege jetedı. Mekkede dūǧa oqylady, Mūqaŋ zämzäm qūdyǧynan su ışedı, Arafat tauynyŋ etegınde üş kün şatyrdyŋ ışınde tüneidı, Min aŋǧarynda şaitandy beineleitın tūlǧalarǧa tas laqtyrady, Mädinege baryp bır meşıttıŋ esıgınıŋ artynda Mūhammed paiǧambardyŋ tabyty qoiylǧan esıkke sälem berıp, Mekkege, köp ūzamai Stambulǧa qaitady. Sodan bylai Mūqan degen esımı jaiyna qalyp, Qajymūqan degen ataqqa ie bolady. Mūny taldap jazyp otyrǧanymyz – Mūqaŋnyŋ qajylyǧyn rastau. Keŋes ökımetınıŋ däuırı jürıp tūrǧan kezınde jasyrǧan, bertın kele Qajekeŋnıŋ aitqan şyndyǧy.
Osydan keiın kım sener: – «Jauyryny jerge timegen türık paluanyn jeŋgen soŋ Mūqanǧa qajy ataǧy berılıptı» degen jalǧan laqapqa. Keŋes ökımetı üstemdık jürgızıp tūrǧan kezde Reseide bolsyn, Qazaqstanda bolsyn, «molla», «qajy» ataǧyna ie bolǧan adamdar ekınşı sa­nat­taǧy, tıptı Keŋes ökımetıne qarsy adam­dar siiaqty körınetın. Sol uaqyttaǧy ko­ǧamnyŋ qūbylysyn, közqarasyn bai­qap, paluannyŋ naǧyz qajylyǧyn jasy­ryp, sebep tauyp, özınıŋ şyǧarǧan «er­tegısı» ǧoi. Omby jaǧy köbınese Mūqan, Mūqa deitūǧyn. Ülken ūly Ǧabdolla ǧana Mūŋait­pasov bolatūǧyn. Haliolla balasy, nemerelerı – bärı Mūqanov bolyp jazylǧan.

Qajymūqan «Alaş» partiiasynyŋ
müşesı boldy ma?

1937 jyldary Qa­je­­keŋnıŋ Omby jaǧynan Oŋ­tüs­tık Qazaqstanǧa kelgen kezı. Barşaǧa bel­gılı, keşegı aktiv bolyp jürgenderı bar, jai ǧana şaruasy äldıle­rı bar, būrynǧy bailardyŋ, törelerdıŋ ūrpaqtaryn üilerınen ūstap, alyp ketıp jatty.
Qajekeŋnıŋ Arqadan oŋtüstıkke qa­lai ketkenın Esengeldı törenıŋ (Töre auylynyŋ jıgıtı) bızdıŋ üide qonaqtap oty­ryp aitqany: «Bes jıgıt Ombyǧa, Ombydan Qyzyljarǧa (Petropavlovsk) qarai şyǧaryp saldyq. «Ärmen qarai özım baram, senderge köp rahmet» dep bızdı üilerımızge qaitardy». Sol Esengeldınıŋ taǧy bır aitqany: «Şarlaq aupartkomy­nyŋ Chemodanov degen bırınşı hatşysy bolǧan. Ony 1937 jyldyŋ basynda Kobak degen OGPU-dyŋ bastyǧy ūstap, «halyq jauy» dep aidap jıberedı. Chemodanov hatşy bolyp jürgende Qajekeŋ üiıne baryp şai ışıp, dämdes bolyp jüredı eken. Chemodanovty ūstady, endı üiıne baryp, jaqyn jürgen menı de alyp ketuı mümkın deitūǧyn». Bertın kele mūndai äŋgımenı sol eldıŋ basqa da tūrǧyndary aitatyn. Mūnyŋ şyndyq ekenın myna jaǧdaidan bıluge bolady. Bırınşısı, qaida ketıp bara jatqanyn, qai jerde qonystanatynyn eşkımge aitpaidy. Mūnda (Töre auylynda) qalǧan otbasylar 1942 jylǧa deiın Qajekeŋnıŋ ölı-tırı ekenın bılmeidı. Artynan ǧana pys-pys habar kele bastap, Oŋtüstık Qazaqstanda tūratyny belgılı bolady. Sırä, Qajekeŋ özınıŋ ūstalatynyn bılıp, oŋtüstıkke qarai jyljysa kerek.
Eŋ bır özektı mäsele, «Qajymūqan jer şaryn aralap jürıp, nege naqty Ombyda, Omby öŋırıne qonystandy?» degen zaŋdy sūraq. 1910 jyldan bastap 1937 jylǧa deiın, 27 jyl ömırın osy arada ötkızdı. Būl sūraqqa jauap beru bır uaqytta öte qiyn boldy. Al qazır oŋai.
Qiyn deitınımız, sol uaqytta alaşordaşylardyŋ şoǧyrlanǧan, mekendegen jerı Omby qalasy boldy. Ziialy qazaq azamattarynyŋ jinalyp, qazaq halqyna azattyq äperemız dep partiia qūryp, gazet-jurnal şyǧaryp, äne-mıne bostandyqqa qolymyz jetedı dep jürgen kezı. Qajymūqan sol ziialy azamattardyŋ arasynda bırge jürdı. Olar – belgılı Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov, Maǧjan Jūmabaev, Säken Seifullin, Jūmat Şanin, Bekmūhambet Serkebaev… Tıptı bız bılmeitınder qanşama!
Keŋes ökımetınıŋ däuırı jürıp tūrǧan kezınde kım de bolsa aitar ma edı, men solardyŋ arasynda boldym dep. Joq, onysyn sol uaqytta Qajymūqan da jariialaǧan joq. Bar estelıkter de, özı de, basqalar da läm dep auyz aşpady. Osy arada eske salatyn bır qūjat. RSDRP-nyŋ Minskıde ötken I sezınde qabyldanǧan Baǧdarlamasynda bylai jazylǧan: «Patşa ökımetın qūlatqannan keiın, būrynǧy qanauda, Resei qolastynda bolǧan barlyq ūlttarǧa bostandyq berıledı. Erıkterıŋ özderıŋde!». Soǧan sengen qazaq ziialysy 1917 jylǧy töŋkerısten keiın egemendık üşın bel şeşe kırısken.
Solardyŋ ışınde, ärine, Qajymūqan bolǧan. Olardyŋ serkesı Älihan, Ahmet, Mırjaqyptar bolsa, Qajekeŋ solardyŋ erkesı retınde aralarynda jürgen jäne bır jaǧynan aldaryna ūstaǧan tuy da boluy mümkın. Olai deitınımız, Qajymūqannyŋ 1929 jyly 6 ai Novosibirskıde abaq­tyda bolǧany. Qajekeŋ Ombyda jürıp No­vosibirskıde otyrǧany, ol kezde Omby oblys emes – okrug. «Ülken saiasi qyl­mys­tar» joǧaryda (oblysta) qaralǧan ǧoi.
Sol jyldary Qajymūqannyŋ nege abaqtyda otyrǧanyn Ǧazizbek Täşımbaev basqaşa joramaldaidy: «Paluan ömırın­degı eŋ bır kürdelı kezeŋ jiyrmasynşy jyldar boldy. Elde azamat soǧysy jürıp jatty. Būl kezde kürestı tastap, Omby oblysynyŋ Drobyşev audanynyŋ «Jaŋa jol» kolhozynda atbaǧar bolyp jürgen Qajymūqandy keibıreuler aq patşanyŋ özınen syi alǧan dep äŋgıme ete bastaidy. Mūny estıgen aŋǧal paluan nagrada qaǧazdaryn örtep, medaldaryn astyqqa aiyrbastap jıberedı. Onysyna qoimai auyl belsendılerı 1929 jyly Qajymūqandy tıptı 5-6 ai abaqtyǧa japtyrady» («Küş atasy», 5-6-better). Al endı «…medaldaryn astyqqa aiyrbastap jı­ber­dı» degen sözge men özım nanbaimyn. Ol jyldary «Sibkraida» Qazaqstandaǧy, Povoljedegı siiaqty aştyq bolǧan emes. Būl – bır. Ekınşısı, Qajekeŋnıŋ bedelı el arasynda sondai biık bolǧan. Sondyqtan «medaldaryn astyqqa aiyrbastady» de­gen laqapqa sene almaimyn. Al endı medaldary qaida ketken? Dūrys sūraq. Qazaq halqy mal jinaudy, dünie jinaudy bıledı, al qaǧaz, medal saqtauǧa üirenbegen. Qajekeŋnıŋ öz sözı: «Kürestıŋ mänı jeŋıs pen jeŋılıs emes. Onyŋ mänı körermennıŋ aldynda öz baqytyŋ üşın küresude» («Küş atasy», 331-bet). Būl – Qajekeŋnıŋ negızgı tūjyrymy. Paluan kılem üstındegı är künnıŋ quanyşyna bölengen. Qaitsem myŋdaǧan körermennıŋ rizaşylyǧyn alam degen. Du qol şapalaqtyŋ astynda, sirktıŋ jarqyraǧan projektorlarynyŋ aldynda jürıp, nagrada qaǧazyn, medaldy oilamaǧan ǧoi. Ärine, nagrada qaǧazdar, medaldar bolǧan. Keluşıler, qaiyrly bolsyn aituşylar paluannyŋ maŋaiynda az bolmaǧan. Odan qaldy, Keŋes ökımetınıŋ atqamınerlerı bır jaǧynan. Batyr aŋqau, beregen bolady ǧoi. Bıreudıŋ qolynda, qanjyǧasynda joǧarydaǧy aitylǧan qa­ǧazdar, medaldar ketuı de äbden mümkın.
Bızdıŋ negızgı aitaiyn degenımız – Qajekeŋ sol alaşordaşylardyŋ ışınde boldy ma, joq pa? Bır kezde «alaşorda» dese at-tonymyzdy alyp qaşyp jürdık. «Alaşorda» degen atau qūlaqty tesıp tüskendei estıletın bızge, bızdıŋ zamandastarymyzǧa. Ony solai ūqtyq ta. Būl partiia 20-30-jyldarda ülken dau tuǧyzǧany belgılı. Mäselen, A.Bogachev kezınde «Alaşty» «ūsaq ūlttyq burjuaziialyq partiia» dese, S. Brainin men Ş. Şafiro «būl – bailardyŋ saiasi ūiymy» dedı. Al endı aqyrǧy şyndyq anyqtamany, «Alaşordanyŋ» qandai par­tiia ekenın, toqeterın, marqūm akademik M.Qozybaev aityp kettı: «liberaldy, ūlttyq intelligensiia partiiasy. Onyŋ ideologiiasy otarşyldyqqa qarsy baǧyt­talǧan ūltşyldyq boldy». Kım ūlt­şyl emes? Ūlty joq adam ǧana ūltşyl bolmauy mümkın. İndira Gandi D.Nerudıŋ «Vzgliad na vsemirnuiu istoriiu» degen kıta­bynyŋ kırıspesınde: «Djavaharlal Neru gordilsia tem, chto on indies» dep jaz­ǧan. Ärı qarai – «…podlinnyi internasio­nalizm mojet byt osnovan na nasionalizme, svobodnom ot şovinizma» (D.Neru. «Vzgliad na vsemirnuiu istoriiu», str. 31).
Joǧaryda «Alaş» partiiasyn M.Qo­zy­baev «liberaldy ūlttyq intelligen­siia partiiasy» dese, sol uaqyttaǧy intel­ligensiia tobyna Qajymūqan jata ma? Ärine, jatady! Qajekeŋ sol Ombyda, Orynborda, Semeide jinalǧan qazaq in­telligensiiasynyŋ däl qainaǧan or­tasynda jürdı. Olardyŋ sana-sezımı, baǧyty, ıştegı syry är uaqytta, tıptı ekı qazaqtyŋ basy qosylyp ketse äŋgımesı: «Qaitsek qazaq halqyn qanaudan, otar­şyldyqtan alyp qalamyzdyŋ» maŋa­iynda boldy. Omby halqynyŋ dästürı – qonaqjailylyǧy, qys, jaz bolsyn osy uaqytqa deiın qonaqşyldyǧy, syba­ǧaŋdy, omyrtqaŋdy jep ket deuı älı qal­maǧan. Al sol 20-30-jyldary paluan, aqyn, änşı, saiasatkerlerdıŋ jinalmaǧan, bas qospaǧan bır künderı bolmaǧan. Son­daǧy äŋgımelerı, ärine, saiasat, onyŋ arasyn­da jürgen Qajekeŋ de syrtta qalǧan joq.
30-şy jyldyŋ aiaǧynda eskı intelligensiia ökılderı qudalauǧa tüstı. Mırjaqyp Dulatov 1928 jyly, Maǧjan Jūmabaev 1929 jyly ūstaldy. A.Baitūrsynov 1929 jyldyŋ 2 mausymy künı qamauǧa alynyp, keiın Arhangelsk oblysyna… jer audaryldy. Al Qajymūqandy sol 1929 jyly 6 ai abaqtyda otyrǧyzǧanyn aldynda aittyq. Būl jai ǧana kezdeisoq pa, älde zaŋdy uaqiǧa ma? «Argumenty i fakty» gazetınıŋ 2007 jylǧy onynşy nömırınde Omby jurnalisı Aigül Beskempırova «Sootechestvenniki pod şanyrakom» degen maqalasynda bylai dep jazdy. «A v odnom iz del NKVD obnarujila imia izvestnogo borsa Qajymūqana. Ob etom ocherk «Batyra spasli druzia». Auǧan soǧysyna qatysuşy Baqytbek Smaǧūl: «Qajymūqan özge elderde jürse de qazaqtyŋ ziialylary qūrǧan «Alaş» partiiasyna bırneşe ret aqşa audarǧan» deidı. Qajekeŋnıŋ 1937 jyly ekı otbasyn Omby öŋırınde tastap ketuı joǧaryda aitylǧan Şarlaq audany aupartkomynyŋ bırınşı hatşysy bolǧan Chemodanovqa ǧana qatysty emes ekenı baiqalyp tūr.
Būl jyldary «Sibkrai» öŋırındegı mūraǧat, gazet, jurnaldy qopara bastaǧan kez. Şolaq belsendıler bastaryn köterıp, «Kımder «Alaş» partiiasynda boldy, ne aitty, kım kımmen sybailas boldy?» dep baibalam salǧan uaqyt. Osynyŋ bärın eske alyp, azdap qorytsaŋyz, Qajymūqan sol «Alaş» liberaldyq ūlttyq intelli­gensiia partiiasynyŋ müşesı bolmasa da solardyŋ ūstanǧan Baǧdarlamasyn qol­daǧan. Jäne onyŋ ıske asuynyŋ tılektesı bolǧany aqiqat siiaqty.

MÄSELE SALMAQ PEN BOIDA EMES

«Jas Alaş» gazetınde 2007 jylǧy 23 qaŋtarda «Qajymūqannyŋ salmaǧy qanşa bolǧan?» degen maqala jariialandy. Onyŋ qysqaşa mazmūny: «Ne köp, portret köp. Būlardyŋ bır-bırıne ūqsastyǧy. Keibır basylymdar Raiymbek batyr dep Janǧoja batyrdyŋ, Janǧoja batyr dep Ötegen batyrdyŋ suretterın beredı eken». Qajymūqannyŋ portretın salǧan E.Bidahmetūlyn maqtaǧan «Asa bır qūndysy häm däldısı» dep. Ärı qarai: «Küresıp jürgen kezınde Qajymūqan 190 kelı tartady eken.

Egde tart­qan kezınde paluannyŋ salmaǧy 230 kelıge jetken». Küresıp jürgen kezındegı salmaǧy da dūrys emes, egde bolǧandaǧy 230 kelısı tıptı senımsız. Ä.Qoŋyratbaev ädeiı ızdep baryp, 1946 jyly Qajymūqanmen (1948 jyly dünie saldy) kezdeskende tūl­ǧasyn ölşep, anyqtama bergen. Onda Qajekeŋnıŋ salmaǧy – 174 kg., boiy – 185 sm., töbeden belge deiın – 77 sm., belınen aiaǧyna deiın – 113 sm.», – deidı («Küş atasy», 159-b). Qaisysyna senemız? «Jas Alaştyŋ» salmaǧy 230 kelısıne me, älde Ä. Qoŋyratbaevtyŋ 174 kelısıne me? Qajymūqannyŋ bırınşı äielı Bätima apai: «Ol öte symbatty, boişaŋ, qaratorynyŋ ädemısı, biıktıgı – 186 sm, salmaǧy 130 kg edı», – degen. Ärine, äigılı azamattardyŋ soŋynan artyq äŋgımeler aitylyp jüredı. Men özım: «Oi, älgı pälenşenıŋ 48 kg tartatyn bıp-bittei balasy batyr ataǧyn alypty dep estıdım. Batyr dep marqūm Qajymūqandy aitsaŋdarşy, salmaǧy – 300 kg, boiy 2 metr degen» degen äŋgımenı de estıgenmın. Maqtan üşın, jastardy baulu üşın köterıp aitatyndary ǧoi. Al resmi habarda halyqqa dūrysyn mälımdegen jön. Suretşıler dünieden köp jyl būryn ötıp ketken batyrlardy körgen joq. Sol sebepten bırıne-bırı ūqsas boluy mümkın. Al endı Qajekeŋdı körgender de bar, syrlas, sūhbattas bolǧandar da az emes. Oqyrmandar oilauy, aituy mümkın: «Onyŋ boiynda, salmaǧynda ne aqyŋ bar» dep. Bıraq Qajekeŋ qatardaǧy qazaq emes, tıptı qatardaǧy paluan emes, älemge aty şyqqan, ǧasyrda bır tuatyn tūlǧanyŋ şyn tūlǧasyn halqy bıluge tiıs.

AZAMATTYQ ERLIGI

Deneşynyqtyru men sportty damytuǧa sıŋırgen eŋbegı üşın Qazaq Avtonomiialy Keŋestık Sosialistık Res­publikasy Ortalyq Atqaru Komitetı Prezidiumynyŋ 1927 jyly arnaiy şeşımımen Qajymūqanǧa «Qazaq dalasynyŋ batyry» degen qūrmettı ataq berıldı.
Patriot aǧamyz el basyna auyr kün tuǧan Otan soǧysynyŋ otty jyldarynda jasynyŋ egde tartyp qalǧany­na qaramastan, taǧy bır erlık ıs jasa­dy. Ol belın bekem bailap, el aralap, öner körsetıp, odan jinaǧan qarjyǧa ūşaq jasatyp, maidanǧa jıberdı. Söi­tıp, Ūly Jeŋıske öz ülesın qosty. 1944 jyldyŋ 29 qyrküiegınde Memlekettık Qorǧanys komitetıne joldaǧan hatynda Qajymūqan: «Bızdıŋ qaharman qyzyl Armiia süiıktı Otanymyzdyŋ jaŋa audandarynyŋ bırınen soŋ bırın faşist basqynşylarynan azat etıp, nemıs-faşist basqynşylaryna qi­rata soqqy berıp jatqan künderde men, ömırımnıŋ elu bes jylyn sportqa arnaǧan paluan, Jeŋıs künın jaqyndatu üşın eŋbekpen tapqan 100 myŋ som tabysymdy Qorǧanys qoryna tapsyrdym», – dep jazǧan.
Qajymūqannyŋ hatyna Mem­le­ket­tık Qorǧanys komitetınen ja­uap jedel­hat keldı. Onda bylai de­lın­gen: «Oŋtüs­tık Qazaqstan oblysy, Şäuıldır au­dany, «Aqtöbe» kolhozy, Qajymūqan­ǧa: «Qyzyl Armiianyŋ äue küşterıne körsetken qamqorlyǧyŋyz üşın menıŋ sälemdememdı, alǧysymdy qabyl alyŋyz, joldas Qajymūqan. Tılegıŋız oryndalatyn boldy. İ.Stalin».
Söitıp, paluannyŋ jinaǧan qarjysyna özı jas kezınde bırınşı käsıbi küresın bastaǧan Qazan qalasynda ūşaq jasaldy. Būl ūşaq 1945 jyldyŋ bas kezınde 1-şı Belorus maidanyndaǧy 284-şı aviasiia 701-şı tüngı bombardirovşikter aviapol­kınıŋ qūramynda şaiqasyp jürgen qazaq ūşqyşy Qajytai Şalabaev­qa tabys etıldı. Ol Qajymūqan syi­ǧa tartqan ūşaqpen 120-dan astam jauyngerlık tapsyrma oryndady. Aqyrynda, äskeri äue küşterınıŋ basqa da maşinalarymen bırge 1945 jyly 24 mausymda Mäskeude ötken Jeŋıs paradyna qatysady. Al sol ūşaqtyŋ ūşqyşy Qajytai Şala­baev soǧystan qaitqan soŋ Qajymūqan aǧasymen kezdesıp, dämdes, sälemdes bolyp öttı.

ÄLI DE BOLSA IZDENIS KEREK

Būl jazyp otyrǧan äŋgımemız, bır jaǧynan, estelık, ekınşı jaǧynan özgelerge oi salu. Osy siiaqty estelıkterden, ärine, şyndyq tuady. Älı de bolsa, Qajekeŋnıŋ ömırı, qyzme­tı jönınde maǧlūmattar sarqylǧan joq. Bır joly «Alatau» demalys üiınde jatqanymda «Pioner jazy» kinojurnalynyŋ 4-şı nömırınen («Pio­nerskoe leto», kinojurnal, №4) İ.Poddubnyidyŋ tuǧan elındegı pioner lagerınde balalardyŋ qalai demalyp jatqanyn körıp otyrsam: bır top paluandar (Peterburgte tüsırılgen bolar), arasynda İ.Poddubnyidyŋ özı, bızdıŋ Qajymūqan jäne qaz-qatar tūrǧan paluandar bar. Būl körınıs būryn körıp jürgen kinolentalarda kezdespegen. Ile-şala Ä.Tarazi­ǧa telefon şaldym. Ol kezde Ä.Tarazi Qazaqstan Kinematografister oda­ǧyn basqaratyn. Tapty ma, joq pa, bılmeimın. Bır zertteuşıler Qaje­keŋ resmi chempionatqa qatyspa­ǧan, sirktıŋ maŋaiynda ǧana jürgen desedı… Al men 1939-40 jyldary üiıne baryp jürgende moiynǧa salyp jüretın (sol uaqyttaǧy moda) jeŋıl jıbek şarfty körgenmın. Sondaǧy: «Chempionu mira, Taşkent» degen altyndatyp jazǧan ärıpter älı köz aldymda. Al osy maqalada jariialanyp otyrǧan fotosuretterdı körgennen keiın Qajekeŋ resmi jarystarǧa qatyspady, sirktıŋ maŋaiynda ǧana jürıptı dep kım aita alady eken?
Medaldarymen tüsken fotosu­ret Qazaqstan Respublikasynyŋ ha­lyq ärtısı, belgılı bişı Şara Jien­qūlovanyŋ mūraǧatynan alynǧan.
Osy kezge deiıngı estelıkterde, Qajymūqanmen kezdesıp, özderınıŋ körgen-bılgenderın jazǧandardyŋ ışınde Ä.Täjıbaev, S.Mūqanov, Ş.Jien­qūlova, D.Äbılev, taǧy bas­qalar boldy. Būlardyŋ bärı – quǧyn-sürgınnen aman qalǧandar. Sol 30-40-j.j. aidauǧa ūşyraǧan belgılı ziialy qazaq azamattarynyŋ Qajekeŋmen dos bolǧandyǧyn eş­kım joqqa şyǧara almaidy. M.Dulatovtyŋ Omby jaǧyn­daǧy madiiar-qypşaqtardyŋ ara­sy­na Qajekeŋnıŋ kelıp qonystanuyna se­­bep bolǧanyn aittyq. Sol kezde Omby­nyŋ däl özınde jürgen A.Baitūr­synov, Ä.Bökeihanov, M.Jūma­baev, taǧy basqalarynyŋ estelıkterı boluy tiıs. Bır kezde olardyŋ auzyn aştyrtpadyq. Qazır mümkınşılık mol, ızdensek köp derekter şyǧyp qalatyndyǧyna senımdımız. Qajekeŋ haqynda qazaq ziialylarynyŋ es­telıkterımen bırge qazaqstandyq orys azamattarynyŋ mūraǧattaryn, jazyp ketken maqalalaryn, ocherk­terın ızdegen jön dep oilaimyn. «Prostor» jurnalynda (2005 j. №9) Qazaqstannyŋ tumasy, Reseidıŋ belgılı jazuşysy Leonid Martynov «Duelnyi kodeks» degen äŋgımesınde 1919 jyly Qajymūqanmen Ombydan Semeige deiın parohodpen ekı oryndyq kaiutada bolǧanyn, ol kısı­nıŋ kışıpeiıldıgın, qamqorşyldyǧyn aita kelıp: «V etoi poezdke na borsa nespravedlivo obruşilas dosada passajirov, kogda parohod sel na mel» deidı. Parohodtyŋ üstındegı halyq esterı şyǧyp, ne ısterın bılmei, jäbırlenıp, tekten-tek Qajymūqanǧa: «Chto vy tut stoite! İz-za vas i seli na mel» dep renjidı. Odan ärı jazuşy äŋgımesın bylai jalǧastyrady: «Velikan povel sebia dostoino. Vzglianuv s prezreniem na krichavşego on netoroplivo obernulsia i medlenno zaşagal po palube po napravleniiu korma. Sdelav neskolko şagov on obernulsia i molcha, no vlastiu mahnuv rukoi, iavno priglaşaia vseh ostalnyh posledovat za soboi. Vsia orava hlynula vsled. İ, chto samoe zabavnoe, k tomu momentu kak chempion mira dostig kormy, parohod beşeno zarabotav kolesami, zadnim hodom snialsia s meli». Är uaqytta halyq arasynda aty keŋınen taraǧan jazuşy özınıŋ auzynan şyqqan, jazǧan sözıne öte jauapty qaraityny belgılı. Sony eske salsaq, L.Martynovtyŋ: «…Kak chempion mira dostig kormy…» degenınen sol 1919 jyly Qajekeŋnıŋ älem batyry ataǧyna ie bolyp jürgenı baiqalyp-aq tūr. Osy äŋgımesınde «chempion mira» degen sözın bes ret qaitalaidy. Ökınışke orai, Qazaq Avtonomiialy Respublikasy segız jyl ötkızıp, 1927 jyly ǧana, onyŋ özınde «Älem batyry» emes, «Qazaq dalasynyŋ batyry» ataǧyn äreŋ bergen siiaqty.
L.Martynov siiaqty aiauly azamattar, Ertıs boiynda tuyp-ösken, sol kezde ömır sürgen Pavel Vasilevtıŋ, Anton Sorokinnıŋ, Vsevolod İvanovtyŋ, taǧy basqalarynyŋ Qajekeŋ jönınde jazǧandary boluy mümkın.
Tömengı Novgorod, Peterburg, Qa­zan, Mäskeu, Orynbor, Reseidıŋ basqa qalalaryndaǧy mūraǧattar derekterge öte bai. 1935-36 jyldary sol jerlerde şyqqan gazetterden Qajekeŋnıŋ por­tretımen jariialanǧan maqalalar­dy da öz közımmen körgenmın. Odan qaldy, sol jyldary Novosibirskıde qazaq tılınde şyǧyp tūrǧan («Sibkrai» qazaqtaryna arnalǧan) gazet jergılıktı halyqtyŋ ömırın, keleşekke degen talpynysyn, tarihi uaqiǧalardy, belgılı azamattardyŋ ömırın körsetuge atsalysqan. Ūmytpasam, sol gazettıŋ aty «Qyzyl tu» dep atalatyn. Ūiymdastyruşysy, bırınşı redaktory belgılı qazaq jazuşysy Ǧabiden Mūstafin bolǧan. Dihan Äbılev Baian­auylynan Almatyǧa köşıp bara jatyp Ǧabidennıŋ sūrauymen jolşybai Novosibirskıge qalyp, bır jyl sonda gazet qyzmetkerı bolyp jūmys ıstegen. Aqyrǧy redaktory Äbdıraşit Şalabaev degen azamat bolatyn.
Qajymūqan turaly az aitylǧan joq, ony elı tanyp otyr. Bıraq paluannyŋ tolyq tūlǧasyn, beinesın, ömırın älı jete bılmeimız. Būl ūrpaqqa kerek önege ǧoi. Sol sebeptı osyny el bolyp qolǧa alsa, jaŋa kıtaptar jazylyp, S.Qojyqovtyŋ filmınıŋ jal­ǧasy tüsırılse bolar edı. Bızde tolyq­qandy ömırbaiandyq («JZL» siiaqty) kı­tap­tar da joq. Öz ūltymyzdy özımız tolyq tanymai otyrmyz. Bız Qajymū­qandy osy uaqytqa deiın 1871 jyly tuǧan dep keldık. Tıptı ensiklopediiada da solai jazylǧan. Keiın anyq­talǧandai, közı tırı kuälardyŋ ras­taǧanyndai, ol kısı 1883 jyly tuǧan.
1983 jyly Qajekeŋnıŋ tuǧanyna 100 jyl toldy. Bükıl Qazaqstan bolyp auzymyzdy läm dep aşpadyq. 1993 jyly da ün-tünsız qaldy. Ziialy azamattar osy mäselenı köterıp, 2013 jyly Qajymūqannyŋ 130 jyldyǧyn toilasaq, qazaq halqy üşın ülken maqtanyş qana emes, ūrpaqtar üşın önege bolar edı.

Qaliäkpar Ämırjanov,
Qazaqstanǧa eŋbegı sıŋgen derbes zeinetker,
mädeniet­tanuşy, QR mädeniet qairatkerı