جالى جەلكەنشە جەلبىرەپ، جەر تارپىپ، وقىرىنا شاپقان قىلقۇيرىقتىلاردى جەك كورەتىن قازاق بالاسى بار ما؟ “ەر سەرىگى – ات” دەگەن عوي حالقىمىز. العاش رەت اتقا ءمىنۋدى اناما ىلەسىپ “ەرمەن” اۋىلىندا تۇراتىن جەزدەم باشەن بايدوشوۆتىڭ ۇيىنە پىشەن شابۋعا بارعاندا ۇيرەنگەن ەدىم. “تورى ات” دەگەن جۇپ-جۋاس سۇيكىمدى تورى تاقىمىما تيگەندە قۋانعانىم ەسىمدە قالىپتى. ماعان بىردەن ۇنادى. قازىرگى شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى، سول كەزدەگى بالا، بولەم قۇرمانعازى باشەنۇلى ەكەۋمىز جارىسىپ، ەكى اتپەن شورا وزەنىن كەسىپ وتتىك. سوندا بايقاعانىم ات ۇستىندە ادام ەرەكشە ءبىر كۇي كەشىپ، قاناتتانىپ كەتكەندەي بولادى ەكەن. اسىرەسە، كوسىلە شاپقاندا. سول جانۋار كۇندىز جايىلىپ، كەش بولسا جەزدەم ارباعا جەگىپ، ءىڭىر سالقىنىمەن، كەيدە ايدىڭ جارىعىمەن شابىلعان پىشەندى تاسىمالدايتىن. مەنەن كوپ قايىر بولماسا دا، قاسىنا ىلەستىرەتىن.
ايىرمەن جەردەگى ءشوپتى كوتەرىپ، ارباعا تاستايمىن. كەشكى تىمىق اۋادا شابىندىقتىڭ جۇپار ءيىسى تاناۋىمىزدى قىتىقتاعانى، شەگىرتكەنىڭ شىرىلى، شورادان سوققان قوڭىر سالقىن سامال، اربانى سۇيرەپ، قۇلاعىن قايشىلاپ، جالى توگىلىپ جەلىپ وتىراتىن تورى اتتىڭ بەينەسى كوز الدىما كەلسە، بويىمدى وتكەنگە دەگەن ساعىنىش كەرنەيدى.
سۇلۋ دا، تەكتى جانۋار – جىلقىلاردىڭ باسقا ءتورت تۇلىكتەن ءبىتىمى وزگەشە. ونىڭ تۋعان جەرىنە شەكسىز بەرىلگەندىگىنە، يەسىنە ادالدىعىنا، جەرشىلدىگىنە بايلانىستى اڭىزدار كوپ. جولاۋشى بوراندى كۇنى جولدا قالىپ اداسقاندا اتىنىڭ باسىن جىبەرە سالسا بولعانى ول تۇراتىن جەرىن اينا-قاتەسىز تاۋىپ بارعانىنا ومىردە دالەلدەر از ەمەس. ءۇيىرىن شاشاۋ شىعارماي، قاسقىرعا بەرمەي تاڭ اتقانشا الىسقان ايعىرلار جايلى دا كىتاپتاردان وقىپ وستىك. ءبىر قىزىعى جىلقى جانۋارى قاي نارسەگە دە جىلدام ۇيرەنگىش. اتىس-شابىسقا تولى فيلمدەردى قاراساڭ كاسكادەرلەرمەن بىرگە قۇلاپ، ءتىپتى وتىرىك ولگەن بولىپ جاتا قالعانىن دا بايقاپ جۇرگەن شىعارسىزدار. مۇنداي تريۋكتەردى باسقا بىردە-ءبىر جانۋار جىلقىداي اسەرلى ەتىپ ورىنداي المايدى. جىلقىلار قىستا دا يەلەرىنە سالماق سالماي تەبىندە جۇرەدى. ادامداردىڭ كەيدە جۇمىسقا جاقسى ادامدارعا “جىلقى سياقتى شارشاماي جۇرە بەرەدى” دەپ باعا بەرەتىنى بار. سوندىقتان جىلقى جىلى تۋعانىمدى دا ماقتان تۇتامىن.
“قازاق – جىلقى مىنەزدى حالىق” دەگەندى ءبىر جەردەن ەستىگەنمىن.
وتكەن عاسىرلاردا كوشپەلى ءومىر سۇرگەن الاش جۇرتىنىڭ ءار بالاسى ات قۇلاعىندا ويناپ وسكەنىن بىلەمىز. تاريحقا بەت بۇرساق الەمنىڭ جارتىسىن جاۋلاپ العان تۇركى تايپالارى كوز الدىمىزدا تۇرا قالادى. قاھارلى ءريمدى قۇلاتقان ەدىل (اتتيلا), 320 مىڭ قىتاي اسكەرىنە 10 مىڭ قولمەن قارسى شاۋىپ، تايسالماي شايقاسقان مودە، تۇركى قاعاناتىن بەكىتكەن قاپاعان، كۇلتەگىن، تاعى باسقا بابالارىمىزدىڭ وسى جولدا سەنىمدى سەرىگى بولعان دا كيەلى جانۋار – جىلقى. ۇلكەن-كىشىسى، باي-كەدەيى تەگىس اتقا قونىپ، سەلدەي لىقسىعان قالىڭ قولدى كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى. قورقىنىش تۋدىرارى حاق. تۇركىلەر جولىنداعى جاۋدىڭ ءبارىن جايپاپ وتكەن. ول كەزدە جىلقىسى كوپ ەل قازىرگىنىڭ اتوم قارۋى بار مەملەكەتىندەي كۇشكە يە بولعان. كورشىلەرى قۇرمەتتەپ، جاۋلارى ءتىسىن باتىرماعان. كوشپەندىلەر جىلقىنىڭ ەتىن، ءسۇتىن، تەرىسىن، تەزەگىن، ءتىپتى قىلىن دا پايدالانعان. حح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن جىلقى كولىكتىك ماڭىزىن جوعالتپادى. قازىرگى تاڭدا الامان بايگە، جورعا جارىس، قىز قۋ، كوكپارلاردا يەلەرىنە بايراق سىيلاپ جۇرگەندەر دە قامبار اتا تۇقىمى. اعىلشىن عالىمدارى قازاق جەرىندەگى تايپالار ەڭ العاش، وسىدان 6 مىڭ جىل بۇرىن جىلقىنى قولعا ۇيرەتكەنىن دالەلدەگەن. ورىس عالىمى ا.ۆيلكينس: “قازاق جىلقىسى ارقىلى ءبىز، ورىستار جىلقىعا قولىمىز جەتتى” دەسە، ورىس ارمياسىنىڭ گەنەرالى ي.بابكوۆ: “قازاقتار كازاكتارعا قاراعاندا تاماشا شاباندوز، جاقسى جاۋىنگەرلەر بولۋى ءۇشىن ولارعا تەك قارۋ جەتپەيدى. ەگەر قارۋلارى بولسا، ولار ءبىزدىڭ ەمەس، ءبىز ولاردىڭ ايتقانىمەن ءجۇرىپ، ايداعىنىنا كونەر ەدىك” دەپ مويىنداسا، ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا زايسان كازاك-ورىستارىنىڭ اتامانى ن.ريابۋشكين: “قازاق اتقا مىنسە قاشسا قۇتىلادى، قۋسا جەتەدى. اتتان ءتۇسىپ جاياۋ جۇرگەن قازاقتى كورسەڭىز، بۇدان مومىن، بۇدان باعىنىشتى حالىق جوق. سوندىقتان بۇل حالىقتى مۇلدەم اتسىز قالدىرۋ كەرەك” دەپتى. جىلقىنىڭ وتانى قازاق جەرى بولعاندىقتان الاش جۇرتىمەن بىرگە ولار دا رەپرەسسياعا ۇشىرادى. قازان توڭكەرىسىنە دەيىن سايىن دالامىزدا 8 ميلليون قىلقۇيرىقتى جورتىپ جۇرسە، 1929-1931 جىلدارى سودان قالعان 4 ميلليون جىلقىنىڭ 80 پايىزى قۇرتىپ جىبەرىلگەن. “ەڭ ءبىرىنشى قازاقتاردى جىلقىسىنان ايىرۋ كەرەك، سوندا ولاردان جۋاس، بەيشارا حالىق بولمايدى” دەگەن ەكەن قانقۇيلى گولوششەكين ءبىر سوزىندە.
حالىق مەديتسيناسى قىستا جىلقى ەتىن جەگەن ادامداردىڭ كوپ توڭبايتىنىن ايتادى. “قىمىز قىرىق ءتۇرلى دەرتكە ەم” دەيدى دانا جۇرتىمىز. بيە سۇتىنەن اشىتىلاتىن قىمىزدىڭ دارۋلىك قاسيەتىن قازىر رەسمي مەديتسينا دا مويىنداپ وتىر.
ەرتەرەكتە ەل اراسىندا تۋبەركۋلەزگە شالدىققانداردى قىمىزبەن ەمدەگەن. قىمىزدىڭ قاسيەتى جايلى “قازاقتىڭ حالىق مەديتسيناسى” كىتابىندا: “قىمىز – شيپالى سۋسىن. اس قورىتۋعا كومەكتەسەدى. دەنەنى، جۇيكەنى قۋاتتاندىرادى، ۇيقىنى تۇزەيدى. وكپە تۋبەركۋلەزىنە شيپا بولادى. كوڭىلدى كوتەرىپ، رۋحتاندىرادى. ۇزاق ناۋقاستان كەيىن ارىقتاپ، دەنەنىڭ السىزدەنۋىنە، سوزىلمالى وكپە تۋبەركۋلەزىنە ماۋسىمنىڭ سوڭىنان شىلدەنىڭ اياعىنا دەيىنگى قىمىز وتە جاقسى ەم بولادى. 3 ايعا دەيىن ناۋقاس ادام شاماسىنا قاراي 1-2 ليترگە دەيىن كۇنىنە 2-3 رەت ىشكەنى ءجون. سونىمەن قاتار قىمىزدى ءجيى پايدالانۋ اعزانى ءتۇرلى اۋرۋلاردان ارىلتىپ، ادامنىڭ ولارعا قارسى تۇرۋىنا كۇش بەرەدى” دەلىنگەن. ورىستىڭ اتاقتى عالىمى ۆ.ي.دال: “قىمىز ءىشۋدى ادەتكە اينالدىرساڭ، باسقا سۋسىنداردان گورى ونىڭ ارتىقشىلىعىن ەرەكشە سەزىنەسىڭ. وسىناۋ شيپالى سۋسىن اشتىق پەن ءشولدى بىردەن باسادى، دەنەڭدى سالقىنداتادى. ەگەر قىمىزدى ۇزبەي ىشسەڭ، ءبىر اپتادان سوڭ ءوزىڭدى سەرگەك سەزىنەسىڭ. دەنساۋلىعىڭ تۇزەلىپ، تىنىسىڭ كەڭيدى، ءجۇزىڭ جارقىراپ شىعا كەلەدى. ونى باسقا قورەك تۇرلەرىمەن ەشبىر سالىستىرۋعا بولمايدى” دەگەن ەكەن. عالىمداردىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، دەنى ساۋ ادام اعزاسىنا تاۋلىگىنە ورتا ەسەپپەن 50 مگ س دارۋمەندەرى كەرەك بولسا، قىمىزدىڭ ءبىر ليترىندە ول 200-250 مگ. شيپالى سۋسىندا ءسول ءبولۋدى، جۇرەك جۇمىسىن جاقسارتاتىن ۆ دارۋمەندەرى، ۆ1,ۆ 2,ۆ 3 ، ونىڭ ىشىندە قاننىڭ جاسالۋىنا قاتىساتىن ۆ12, اعزانىڭ قارتايۋىن تەجەيتىن س توبى دارۋمەندەرى، ليپويد، ا دارۋمەندەرى مول. قىمىز – ناعىز انتيبيوتيك. ول اعزاعا تاراعاسىن ىشەكتەگى ءشىرۋ پروتسەسىن تەجەيدى. شىرىتەتىن ميكروبتاردى، ىشەك تاياقشالارىن، سارعىش ستافيلوكوكتاردى قىرىپ-جويادى. قۇرت اۋرۋى، سۇزەك، ديزەنتەريا، كۇل (ديفتەريا) باكتەريالارىنا توسقاۋىل قويادى. بۇدان وزگە قىمىزدىڭ قۇرامىندا 8 س ءسپيرتتى قىشقىل بار ەكەندىگى زەرتحانادا دالەلدەنگەن. ال، ودان بوزا دايىنداسا 12 س -عا دەيىن بارادى. بابالارىمىزدىڭ “قىمىز ءىشتىم، قىزارا ءبورتتىم” دەگەنى سوعان بايلانىستى ايتىلسا كەرەك.
ءاردايىم الدا جۇرەتىن ەۋروپا تاعى دا الدىمىزدى وراپ كەتتى. بۇگىندە قىمىز وندىرۋمەن گەرمانيا، گوللانديا، اۆستريا، يتاليا مەملەكەتتەرى اينالىسا باستاعان. نەمىس عالىمدارى قىمىزدىڭ ەمدىك قاسيەتىن دالەلدەگەننەن كەيىن كۇللى ەۋروپادا وعان دەگەن سۇرانىس جىل سايىن ارتا تۇسۋدە. ويتكەنى بۇل تابيعي ءدارىنى كوزى اشىق، جاڭالىقتى بىزگە قاراعاندا تەز قابىلدايتىن ەۋروپا جۇرتى بىردەن جوعارى باعالاپ، قول جەتىمدى قىلۋعا كۇش سالعان. ءبىر عانا گەرمانيادا قازىر وسى وندىرىسپەن 50-گە تارتا كاسىپورىن اينالىسادى (بىزدە بار بولعانى 10 شاقتى كاسىپورىن عانا). جۋىردا الماتىدا وتكەن “گاستروەنتەرولوگيا – 2011” حالىقارالىق كونگرەسىنە قاتىسقان، گەرمانيادان كەلگەن قوناق گانس تسولمان: “قازىر ەۋروپا ەلدەرىندە قىمىزعا دەگەن سۇرانىس وتە جوعارى. ءبىزدىڭ بيە سۇتىنەن جاسالعان ونىمدەرىمىزدى فرانتسيا، گوللانديا، بەلگيا ەلدەرى تالاپ الادى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ارينە، بۇل رەتتە قىمىزدى پايدالانۋ ءداستۇرىن قازاقتاردان العانىمىزدى مويىندايمىز. ءبىر قىمىزعا قاراپ-اق قازاق حالقىنىڭ دانالىعىن اڭعارۋعا بولادى. قازاق دالاسىندا قىمىز جاساۋ تاجىريبەسى بار، ەندى تەك العا قاراي سونى دامىتۋ قاجەت. جىلقىلاردىڭ جاقسىسى دا وسى قازاق جەرىندە. وندىرىسكە كۇش سالسا جەتىپ جاتىر” دەگەن-ءدى. كارى قۇرلىقتا قىمىز بىزدەگىدەن 60 ەسە قىمبات تۇرادى. قازاقستاندا 1 ليتر قىمىز 500 تەڭگە توڭىرەگىندە بولسا، ەۋروپا ەلدەرىندە ونىڭ 1 ءليترىنىڭ قۇنى 7-8 مىڭ تەڭگەگە جەتىپ جىعىلادى. مۇنى تەككە ايتىپ وتىرعانىمىز جوق. نەگە بىزدە وسى ءوندىرىستى جانداندىرماسقا؟ جەرىمىزدە جىلقى كوپ ەمەس پە؟ ەلىمىزدە شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋعا ءمان بەرىلىپ وتىرعاندا مۇمكىندىكتى نەگە پايدالانىپ قالماسقا. گەرمانيا قىمىزعا دەگەن پاتەنتتى يەلەنىپ العاندىقتان شەتەلگە شىعارا الماسپىز، الايدا ىشكى سۇرانىستى وتەۋگە جۇمىستانۋعا بولادى عوي. جاستاردىڭ اراسىندا ۇلتتىق تاعامىمىزدىڭ قادىر -قاسيەتىن ناسيحاتتاساق، ەل اراسىندا ماسكۇنەمدەر ازايىپ، ءتۇرلى اۋرۋلار مەن ءولىم-ءجىتىم ازايار ەدى. مىسالى، شىمكەنت وبلىسىنىڭ تولەبي اۋدانىندا ديحانكول دەگەن اۋىل بار. وسىندا تۇراتىن 300 وتباسى قىمىز وندىرۋمەن جان باعۋدا. ورتالارىنان ۇلبوسىن قابىلوۆا مەن ونىڭ ۇلى ەرلاننىڭ شاڭىراعىن تۋريستەردى قابىلدايتىن ورىن رەتىندە ءبولىپ، سەرتيفيكات الىپ بەرگەن. ديحانكول اۋىلىنىڭ قىمىزى بال تاتيتىندىعىمەن ايگىلى. ونىڭ باستى سەبەبى قىمىزدى باپتاۋ مەن ءشوپتىڭ شۇيگىندىگىندە. مۇندا قۇنان قىمىز، دونەن قىمىز، بەستى قىمىز دەپ اتالاتىن سۋسىندار دايىندالادى. قىمىزشىلار كۇبىنى ىستىق سۋمەن جۋىپ، كيىكوتىمەن ىستايدى. اۋەلى ءشوپتى تۇتاتىپ، كۇبىنىڭ ىشىنە ءتۇتىن تولتىرادى. ءتۇتىن ىدىستىڭ اۋزىنان شىققاندا جاڭا ساۋىلعان ءسۇتتى قۇيىپ، بەتىن جاۋىپ قويسا، كيىكوتىنىڭ حوش ءيىسى سۇتكە ءسىڭىپ كەتەدى. اۋىلداعىلاردىڭ ايتۋىنشا كوكتەمدە كوك ءشوپتى جەگەن بيەنىڭ ءسۇتى سۇيىق، ال كۇزدە ءشوپ قاتايعان كەزدە قۇنارلى بولاتىن كورىنەدى. ەڭ العاشقى تۋريست عالامتور ارقىلى حاباردار بولىپ شۆەيتساريادان كەلىپتى. سودان بەرى ديحانكولگە سوناۋ دانيادان، نيدەرلاندىدان، پولشادان، انگليادان كەلۋشىلەر ازايماعان. ديحانكول اۋىلىن مىسالعا كەلتىرىپ وتىرعان سەبەبىمىز بىزدە دە ءبىر كاسىپكەر قىمىز ءوندىرۋدى قولعا السا دەگەن تىلەك. جەرىمىزدىڭ تابيعاتىنىڭ ءوزى ەكوتۋريزم ورتالىعى بولۋعا سۇرانىپ تۇر ەمەس پە؟
كەزىندە ەلىمىزدە قىمىزبەن ەمدەيتىن شيپاجايلار بولىپ ەدى، قازىر ونىڭ ءبىرى جوق. كسرو كەزىندە كۋدرياشوۆ اۋرۋحاناسىندا سىرقاتتارعا قىمىز بەرىلىپ، تالاي جاندار وكپە اۋرۋىنان ساۋىعىپ شىقتى. سۇيىندىك ءوڭىرىنىڭ تاربيەلەگەن بايگە اتتارى ىلعي جۇلدەلى ورىنداردان كورىندى. ورتا قىردىڭ داڭقتى جىلقىشىلارى زۇلحاش ىزتەلەۋوۆ، مۇقىر ءدىلمۇحانوۆ، ءمادي بەكەەۆ، كۇنى كەشە ومىردەن وتكەن ءۋاليوللا جولجانوۆ، ونىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى ساديقۇل جاڭاباەۆتىڭ ەسىمدەرى ەل ەسىندە ماڭگىلىككە جاتتالدى. سولاردىڭ ۇرپاقتارى جىلقىدان قول ۇزبەگەنىمەن الدىڭعى تولقىننىڭ ءىزىن جالعاستىرا الماۋدا. اۋدانىمىزدا “رساي” شارۋا قوجالىعىنىڭ جەتەكشىسى ءمۇبينا ۋتوۆا اسىل تۇقىمدى قازاق جىلقىسىن وسىرۋمەن ۇزاق جىلدار شۇعىلدانىپ، جاقسى ناتيجەلەرگە جەتۋدە. كەڭەس وداعى كەزىندە اۋدانىمىزدا، گانيۋشكين سەلوسىنىڭ قۇرىلىسشىلار پوسەلكەسىنىڭ باتىس جاعىندا “قىمىزحانا” دەگەن ورىن بولدى. الىستان ات ارىتىپ كەلگەندەردى ۇلكەندەردىڭ سوندا اپاراتىنى ەسىمىزدە قالىپتى. بىراق، وندا قىمىز ساتىلىپ جارىتقانى شامالى.
قازىر ويلاپ قاراساق ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا ءمان بەرمەگەندىكتەن بىرتىندەپ ولاردى شەتەلدىكتەر يەمدەنۋدە. بۇگىن گەرمانيا قىمىزعا، ەۆرەيلەر شۇباتقا پاتەنت السا، ەرتەڭ تاعى بىرەۋى قارا دومبىرامىزدى بىزدىكى دەپ جۇرمەسىنە كىم كەپىل. قىمىزدى ءوز جەرىمىزدە، جىلقىنىڭ وتانىندا دايىنداساق عانا كەتكەن ەسەمىزدى قايتارامىز. ءارى ءتۋريزمدى دامىتىپ، قىمبات تا شيپالى سۋسىندى تابىس كوزىنە اينالدىرامىز. جەرىندە ەشبىر قازبا بايلىعى جوق جاپونيا جوعارى تەحنولوگيالاردى ءوندىرۋ ارقىلى دامىپ وتىرعانىن بىلەمىز. كۇنشىعىس ەلىنەن ۇلگى الىپ، پايدا كەلتىرەدى دەگەننىڭ ءبارىن ىسكە قوسساق، نارىق زاڭىنىڭ تالابىن ورىندايمىز. مەيلى، بىزدە تاۋ مەن ەسكى قورعاندار بولماي-اق قويسىن، ەسەسىنە شالعىندى دالامىز بەن تاماشا سايگۇلىكتەرىمىز بار عوي. ءسوز سوڭىندا “ەلىم” دەگەن ازاماتتار قىمىز وندىرىسىنە كوڭىل ءبولىپ، ونىمەن اينالىسقىسى كەلەتىن كاسىپكەرلەردى، جىلقىشىلاردى قولداسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى دەگىمىز كەلەدى.
قانات عۇماروۆ
