Jaly jelkenshe jelbirep, jer tarpyp, oqyryna shapqan qylquıryqtylardy jek kóretin qazaq balasy bar ma? “Er serigi – at” degen ǵoı halqymyz. Alǵash ret atqa minýdi anama ilesip “Ermen” aýylynda turatyn jezdem Bashen Baıdoshovtyń úıine pishen shabýǵa barǵanda úırengen edim. “Tory at” degen jup-jýas súıkimdi tory taqymyma tıgende qýanǵanym esimde qalypty. Maǵan birden unady. Qazirgi sharýa qojalyǵynyń basshysy, sol kezdegi bala, bólem Qurmanǵazy Bashenuly ekeýmiz jarysyp, eki atpen Shora ózenin kesip óttik. Sonda baıqaǵanym at ústinde adam erekshe bir kúı keship, qanattanyp ketkendeı bolady eken. Ásirese, kósile shapqanda. Sol janýar kúndiz jaıylyp, kesh bolsa jezdem arbaǵa jegip, ińir salqynymen, keıde aıdyń jaryǵymen shabylǵan pishendi tasymaldaıtyn. Menen kóp qaıyr bolmasa da, qasyna ilestiretin.
Aıyrmen jerdegi shópti kóterip, arbaǵa tastaımyn. Keshki tymyq aýada shabyndyqtyń jupar ıisi tanaýymyzdy qytyqtaǵany, shegirtkeniń shyryly, Shoradan soqqan qońyr salqyn samal, arbany súırep, qulaǵyn qaıshylap, jaly tógilip jelip otyratyn tory attyń beınesi kóz aldyma kelse, boıymdy ótkenge degen saǵynysh kerneıdi.
Sulý da, tekti janýar – jylqylardyń basqa tórt túlikten bitimi ózgeshe. Onyń týǵan jerine sheksiz berilgendigine, ıesine adaldyǵyna, jershildigine baılanysty ańyzdar kóp. Jolaýshy borandy kúni jolda qalyp adasqanda atynyń basyn jibere salsa bolǵany ol turatyn jerin aına-qatesiz taýyp barǵanyna ómirde dálelder az emes. Úıirin shashaý shyǵarmaı, qasqyrǵa bermeı tań atqansha alysqan aıǵyrlar jaıly da kitaptardan oqyp óstik. Bir qyzyǵy jylqy janýary qaı nársege de jyldam úırengish. Atys-shabysqa toly fılmderdi qarasań kaskaderlermen birge qulap, tipti ótirik ólgen bolyp jata qalǵanyn da baıqap júrgen shyǵarsyzdar. Mundaı trıýkterdi basqa birde-bir janýar jylqydaı áserli etip oryndaı almaıdy. Jylqylar qysta da ıelerine salmaq salmaı tebinde júredi. Adamdardyń keıde jumysqa jaqsy adamdarǵa “Jylqy sııaqty sharshamaı júre beredi” dep baǵa beretini bar. Sondyqtan jylqy jyly týǵanymdy da maqtan tutamyn.
“Qazaq – jylqy minezdi halyq” degendi bir jerden estigenmin.
Ótken ǵasyrlarda kóshpeli ómir súrgen alash jurtynyń ár balasy at qulaǵynda oınap óskenin bilemiz. Tarıhqa bet bursaq álemniń jartysyn jaýlap alǵan túrki taıpalary kóz aldymyzda tura qalady. Qaharly Rımdi qulatqan Edil (Attıla), 320 myń qytaı áskerine 10 myń qolmen qarsy shaýyp, taısalmaı shaıqasqan Móde, túrki qaǵanatyn bekitken Qapaǵan, Kúltegin, taǵy basqa babalarymyzdyń osy jolda senimdi serigi bolǵan da kıeli janýar – jylqy. Úlken-kishisi, baı-kedeıi tegis atqa qonyp, seldeı lyqsyǵan qalyń qoldy kóz aldyńyzǵa elestetip kórińizshi. Qorqynysh týdyrary haq. Túrkiler jolyndaǵy jaýdyń bárin jaıpap ótken. Ol kezde jylqysy kóp el qazirginiń atom qarýy bar memleketindeı kúshke ıe bolǵan. Kórshileri qurmettep, jaýlary tisin batyrmaǵan. Kóshpendiler jylqynyń etin, sútin, terisin, tezegin, tipti qylyn da paıdalanǵan. HH ǵasyrdyń ortasyna deıin jylqy kóliktik mańyzyn joǵaltpady. Qazirgi tańda alaman báıge, jorǵa jarys, qyz qýý, kókparlarda ıelerine baıraq syılap júrgender de Qambar ata tuqymy. Aǵylshyn ǵalymdary qazaq jerindegi taıpalar eń alǵash, osydan 6 myń jyl buryn jylqyny qolǵa úıretkenin dáleldegen. Orys ǵalymy A.Vılkıns: “Qazaq jylqysy arqyly biz, orystar jylqyǵa qolymyz jetti” dese, orys armııasynyń generaly I.Babkov: “Qazaqtar kazaktarǵa qaraǵanda tamasha shabandoz, jaqsy jaýyngerler bolýy úshin olarǵa tek qarý jetpeıdi. Eger qarýlary bolsa, olar bizdiń emes, biz olardyń aıtqanymen júrip, aıdaǵynyna kóner edik” dep moıyndasa, HIH ǵasyrdyń aıaǵynda Zaısan kazak-orystarynyń atamany N.Rıabýshkın: “Qazaq atqa minse qashsa qutylady, qýsa jetedi. Attan túsip jaıaý júrgen qazaqty kórseńiz, budan momyn, budan baǵynyshty halyq joq. Sondyqtan bul halyqty múldem atsyz qaldyrý kerek” depti. Jylqynyń otany qazaq jeri bolǵandyqtan alash jurtymen birge olar da repressııaǵa ushyrady. Qazan tóńkerisine deıin saıyn dalamyzda 8 mıllıon qylquıryqty jortyp júrse, 1929-1931 jyldary sodan qalǵan 4 mıllıon jylqynyń 80 paıyzy qurtyp jiberilgen. “Eń birinshi qazaqtardy jylqysynan aıyrý kerek, sonda olardan jýas, beıshara halyq bolmaıdy” degen eken qanquıly Goloekın bir sózinde.
Halyq medıınasy qysta jylqy etin jegen adamdardyń kóp tońbaıtynyn aıtady. “Qymyz qyryq túrli dertke em” deıdi dana jurtymyz. Bıe sútinen ashytylatyn qymyzdyń dárýlik qasıetin qazir resmı medıına da moıyndap otyr.
Erterekte el arasynda týberkýlezge shaldyqqandardy qymyzben emdegen. Qymyzdyń qasıeti jaıly “Qazaqtyń halyq medıınasy” kitabynda: “Qymyz – shıpaly sýsyn. As qorytýǵa kómektesedi. Deneni, júıkeni qýattandyrady, uıqyny túzeıdi. Ókpe týberkýlezine shıpa bolady. Kóńildi kóterip, rýhtandyrady. Uzaq naýqastan keıin aryqtap, deneniń álsizdenýine, sozylmaly ókpe týberkýlezine maýsymnyń sońynan shildeniń aıaǵyna deıingi qymyz óte jaqsy em bolady. 3 aıǵa deıin naýqas adam shamasyna qaraı 1-2 lıtrge deıin kúnine 2-3 ret ishkeni jón. Sonymen qatar qymyzdy jıi paıdalaný aǵzany túrli aýrýlardan aryltyp, adamnyń olarǵa qarsy turýyna kúsh beredi” delingen. Orystyń ataqty ǵalymy V.I.Dal: “Qymyz ishýdi ádetke aınaldyrsań, basqa sýsyndardan góri onyń artyqshylyǵyn erekshe sezinesiń. Osynaý shıpaly sýsyn ashtyq pen shóldi birden basady, deneńdi salqyndatady. Eger qymyzdy úzbeı ishseń, bir aptadan soń ózińdi sergek sezinesiń. Densaýlyǵyń túzelip, tynysyń keńıdi, júziń jarqyrap shyǵa keledi. Ony basqa qorek túrlerimen eshbir salystyrýǵa bolmaıdy” degen eken. Ǵalymdardyń pikirine súıensek, deni saý adam aǵzasyna táýligine orta eseppen 50 mg S dárýmenderi kerek bolsa, qymyzdyń bir lıtrinde ol 200-250 mg. Shıpaly sýsynda sól bólýdi, júrek jumysyn jaqsartatyn V dárýmenderi, V1,V 2,V 3 , onyń ishinde qannyń jasalýyna qatysatyn V12, aǵzanyń qartaıýyn tejeıtin S toby dárýmenderi, lıpoıd, A dárýmenderi mol. Qymyz – naǵyz antıbıotık. Ol aǵzaǵa taraǵasyn ishektegi shirý proesin tejeıdi. Shiritetin mıkrobtardy, ishek taıaqshalaryn, sarǵysh stafılokoktardy qyryp-joıady. Qurt aýrýy, súzek, dızenterııa, kúl (dıfterııa) bakterııalaryna tosqaýyl qoıady. Budan ózge qymyzdyń quramynda 8 S spırtti qyshqyl bar ekendigi zerthanada dáleldengen. Al, odan boza daıyndasa 12 S -ǵa deıin barady. Babalarymyzdyń “Qymyz ishtim, qyzara bórttim” degeni soǵan baılanysty aıtylsa kerek.
Árdaıym alda júretin Eýropa taǵy da aldymyzdy orap ketti. Búginde qymyz óndirýmen Germanııa, Gollandııa, Avstrııa, Italııa memleketteri aınalysa bastaǵan. Nemis ǵalymdary qymyzdyń emdik qasıetin dáleldegennen keıin kúlli Eýropada oǵan degen suranys jyl saıyn arta túsýde. Óıtkeni bul tabıǵı dárini kózi ashyq, jańalyqty bizge qaraǵanda tez qabyldaıtyn Eýropa jurty birden joǵary baǵalap, qol jetimdi qylýǵa kúsh salǵan. Bir ǵana Germanııada qazir osy óndirispen 50-ge tarta kásiporyn aınalysady (bizde bar bolǵany 10 shaqty kásiporyn ǵana). Jýyrda Almatyda ótken “Gastroenterologııa – 2011” halyqaralyq kongresine qatysqan, Germanııadan kelgen qonaq Gans olman: “Qazir Eýropa elderinde qymyzǵa degen suranys óte joǵary. Bizdiń bıe sútinen jasalǵan ónimderimizdi Franııa, Gollandııa, Belgııa elderi talap alady desek artyq aıtqandyq emes. Árıne, bul rette qymyzdy paıdalaný dástúrin qazaqtardan alǵanymyzdy moıyndaımyz. Bir qymyzǵa qarap-aq qazaq halqynyń danalyǵyn ańǵarýǵa bolady. Qazaq dalasynda qymyz jasaý tájirıbesi bar, endi tek alǵa qaraı sony damytý qajet. Jylqylardyń jaqsysy da osy qazaq jerinde. Óndiriske kúsh salsa jetip jatyr” degen-di. Kári qurlyqta qymyz bizdegiden 60 ese qymbat turady. Qazaqstanda 1 lıtr qymyz 500 teńge tóńireginde bolsa, Eýropa elderinde onyń 1 lıtriniń quny 7-8 myń teńgege jetip jyǵylady. Muny tekke aıtyp otyrǵanymyz joq. Nege bizde osy óndiristi jandandyrmasqa? Jerimizde jylqy kóp emes pe? Elimizde shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaýǵa mán berilip otyrǵanda múmkindikti nege paıdalanyp qalmasqa. Germanııa qymyzǵa degen patentti ıelenip alǵandyqtan shetelge shyǵara almaspyz, alaıda ishki suranysty óteýge jumystanýǵa bolady ǵoı. Jastardyń arasynda ulttyq taǵamymyzdyń qadir -qasıetin nasıhattasaq, el arasynda maskúnemder azaıyp, túrli aýrýlar men ólim-jitim azaıar edi. Mysaly, Shymkent oblysynyń Tólebı aýdanynda Dıhankól degen aýyl bar. Osynda turatyn 300 otbasy qymyz óndirýmen jan baǵýda. Ortalarynan Ulbosyn Qabylova men onyń uly Erlannyń shańyraǵyn týrısterdi qabyldaıtyn oryn retinde bólip, sertıfıkat alyp bergen. Dıhankól aýylynyń qymyzy bal tatıtyndyǵymen áıgili. Onyń basty sebebi qymyzdy baptaý men shóptiń shúıgindiginde. Munda qunan qymyz, dónen qymyz, besti qymyz dep atalatyn sýsyndar daıyndalady. Qymyzshylar kúbini ystyq sýmen jýyp, kıikotymen ystaıdy. Áýeli shópti tutatyp, kúbiniń ishine tútin toltyrady. Tútin ydystyń aýzynan shyqqanda jańa saýylǵan sútti quıyp, betin jaýyp qoısa, kıikotynyń hosh ıisi sútke sińip ketedi. Aýyldaǵylardyń aıtýynsha kóktemde kók shópti jegen bıeniń súti suıyq, al kúzde shóp qataıǵan kezde qunarly bolatyn kórinedi. Eń alǵashqy týrıst ǵalamtor arqyly habardar bolyp Shveıarııadan kelipti. Sodan beri Dıhankólge sonaý Danııadan, Nıderlandydan, Polshadan, Anglııadan kelýshiler azaımaǵan. Dıhankól aýylyn mysalǵa keltirip otyrǵan sebebimiz bizde de bir kásipker qymyz óndirýdi qolǵa alsa degen tilek. Jerimizdiń tabıǵatynyń ózi ekotýrızm ortalyǵy bolýǵa suranyp tur emes pe?
Kezinde elimizde qymyzben emdeıtin shıpajaılar bolyp edi, qazir onyń biri joq. KSRO kezinde Kýdrıashov aýrýhanasynda syrqattarǵa qymyz berilip, talaı jandar ókpe aýrýynan saýyǵyp shyqty. Súıindik óńiriniń tárbıelegen báıge attary ylǵı júldeli oryndardan kórindi. Orta qyrdyń dańqty jylqyshylary Zulhash Izteleýov, Muqyr Dilmuhanov, Mádı Bekeev, kúni keshe ómirden ótken Ýálıolla Joljanov, onyń úzeńgiles serigi Sadıqul Jańabaevtyń esimderi el esinde máńgilikke jattaldy. Solardyń urpaqtary jylqydan qol úzbegenimen aldyńǵy tolqynnyń izin jalǵastyra almaýda. Aýdanymyzda “Rsaı” sharýa qojalyǵynyń jetekshisi Múbına Ýtova asyl tuqymdy qazaq jylqysyn ósirýmen uzaq jyldar shuǵyldanyp, jaqsy nátıjelerge jetýde. Keńes Odaǵy kezinde aýdanymyzda, Ganıýshkın selosynyń Qurylysshylar poselkesiniń batys jaǵynda “Qymyzhana” degen oryn boldy. Alystan at arytyp kelgenderdi úlkenderdiń sonda aparatyny esimizde qalypty. Biraq, onda qymyz satylyp jarytqany shamaly.
Qazir oılap qarasaq ulttyq qundylyqtarymyzǵa mán bermegendikten birtindep olardy sheteldikter ıemdenýde. Búgin Germanııa qymyzǵa, evreıler shubatqa patent alsa, erteń taǵy bireýi qara dombyramyzdy bizdiki dep júrmesine kim kepil. Qymyzdy óz jerimizde, jylqynyń Otanynda daıyndasaq ǵana ketken esemizdi qaıtaramyz. Ári týrızmdi damytyp, qymbat ta shıpaly sýsyndy tabys kózine aınaldyramyz. Jerinde eshbir qazba baılyǵy joq Japonııa joǵary tehnologııalardy óndirý arqyly damyp otyrǵanyn bilemiz. Kúnshyǵys elinen úlgi alyp, paıda keltiredi degenniń bárin iske qossaq, naryq zańynyń talabyn oryndaımyz. Meıli, bizde taý men eski qorǵandar bolmaı-aq qoısyn, esesine shalǵyndy dalamyz ben tamasha sáıgúlikterimiz bar ǵoı. Sóz sońynda “Elim” degen azamattar qymyz óndirisine kóńil bólip, onymen aınalysqysy keletin kásipkerlerdi, jylqyshylardy qoldasa, nur ústine nur bolar edi degimiz keledi.
Qanat ǴUMAROV
