بۇرىننان جاقسى بىلەتىن، سىيلاس اعالارىمىزدىڭ ءبىرى – ەسمۇحانبەت سمايىلوۆ كەلىپ، ماقالاسىن ۇسىندى. ءوزى – ماتەماتيك، ءىرى عالىم. الاش ارىستارىنا ءتان جان-جاقتىلىعىنا، ءار سالادان حاباردارلىعىنا، اسىرەسە، تاريحىمىزعا قاتىستى ىزدەنىمپازدىعىنا ءتانتى بولىپ ءجۇرۋشى ەدىم. بۇل جولى قاتتى رازى بولدىم. قازاقتىڭ ءبىرتۋار تۇلعاسى – باتىر بايان تۋرالى ماقالاسىن ىزەتپەن الدىما قويدى. بيىل – باتىردىڭ 300 جىلدىعى. ۇرپاقتارى پاۆلودار وبلىسىندا اس بەرمەك. بۇكىل قازاققا ساۋىن ايتاتىن ءجون بار. ايتەۋىر، وزدەرى تىرلىك جاساپ، قامدانىپ، جينالىپ، ۇلكەن شارۋانىڭ باسى قايىرىلماق.
ماقالاسىن وقىدىم دا، گازەت نومىرىنە جەدەل سالعىزدىم. وعان سەبەپ كوپ. ءبىرى – ماعجان جۇماباەۆ اقتالماي تۇرعاندا اقىننىڭ «باتىر بايان» پوەماسىن ءوزىمىزدىڭ «ورتالىق قازاقستان» گازەتى رەسپۋبليكادا ءبىرىنشى بولىپ جاريالادى. اقىننىڭ اتىن ايتۋ ول كەزدە مۇمكىن ەمەس. جايىق بەكتۇروۆ اعامىز پوەمانى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ ءجۇرىپ، سول كەزدەگى نۇرماحان ورازبەكوۆكە اكەلىپ كورسەتكەندە، باتىر رەداكتورىمىز «ورتالىققا» جاريالاپ جىبەرىپ، ايدى اسپاننان شىعارعان. ە.سمايىلوۆ اعامىز باتىر بايان قاراعاندى وبلىسىنىڭ قارقارالى اۋدانىنداعى نۇركەن اۋىلىنىڭ شەكشەك قورىمىندا جەرلەنۋى مۇمكىن دەگەن اڭىزدى العا تارتتى بۇعان قوسا. وعان ۇستەمە – «ايبىن» اسكەري ەنتسيكلوپەدياسىندا تۋرا وسى دەرەك ق.ەرعازى اتتى اۆتوردىڭ تيتىمدەي ماقالاسىندا ءجۇر ەكەن. وقىرماندارعا قىسقا عانا جاي-جاپساردى ايتىپ، سۇراۋ سالدىم. اۋىزدان – اۋىزعا، ۇرپاقتان – ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان اۋىزشا ارحيۆىمىزدەن تام-تۇم حابارلار كەلە باستادى. بالقاشتان سەرىك قامبارۇلى، اباي قالاسىنان ارداق قايدارۇلى – ەكەۋى دە «شەت اۋدانىنىڭ قارابۇلاق اۋىلىنىڭ جانىندا سارى-بايان دەگەن جوتا بار. سول جەردە ۇلكەن قورىمنىڭ بارىن بۇرىنعى قاريالاردان ەستىگەندەرىن جانە قاي جەردە ەكەنىن كورسەتە الاتىندارىن» ايتىپ، ۇزاتپاي-اق حابارلاستى.
ەڭ ۇلكەن ولجانى ارىپتەسىم – تورەحان مايباس تاۋىپ اكەلدى. شەت اۋدانىندا اۆتوكلۋب مەڭگەرۋشىسى بولعان، رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسىنا قاتىسقان سامات مۇسابەكوۆتىڭ (1924-1981) «ەسەي – دوس» دەگەن داستانىن الدىما قويدى. ەسەي مەن دوس قاراكەسەكتىڭ كەرنەي جانە التەكە بۇتاقتارىنىڭ باتىرلارى. بۇل ەكى بابامىزدان تاراعان ۇرپاقتان اتقا شىققاندارى – كوكبورى جارىلعاپ پەن جيدەباي باتىرلار. ەكەۋى دە باتىر باياننىڭ تۇستاستارى. جاس ايىرمالارى – ون نەمەسە جيىرما جىل بولۋى مۇمكىن. سامات مۇسابەكوۆ ەسەي مەن دوس تۋرالى داستانىندا باتىر باياننىڭ جەرلەنگەن جەرىنە، نەشە سارباز قوسا شەيىت بولعانىنا دەيىن جىرىنا ارقاۋ ەتەدى. داستاندا «سارى مەن بايان بىرگە جەرلەنگەن» دەگەن ءسوز بار. وسى تۇسقا كەلگەندە كوڭىلگە كۇدىك كىردى. «ۋاق شەجىرەسىندە» شوعا رۋىنان سارى مەن بايان ءبىر اتا-انادان تۋعان اعالى-ءىنىلى ەمەس، بەس اتادان تۋىساتىن باتىرلار. سارى باتىر 1690 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 1771 جىلى ەدىل بويىنداعى قالماقپەن بولعان ۇرىسقا قاتىسىپ، جارالانادى. ەلىنە جەتكىزىلىپ، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ قازىرگى تيميريازەۆ اۋدانىنداعى دوكۋچاەۆ اۋىلىنان 4-5 شاقىرىمداي جەردە جەرلەنگەن («ۋاق شەجىرەسى». 27-بەت. «فوليانت» باسپاسى. استانا قالاسى. 2009 جىل).
تاريحتان ءمالىم، ورىس پاتشاسىنان قاتتى قىسىم كورگەن ءۇباشى تايشى باستاعان 170-180 مىڭ ادام، 40 مىڭ قول ەدىلدى كەشىپ ءوتىپ، قازاق جەرىنىڭ ۇستىمەن بايىرعى قونىستارى – جوڭعارياعا وتەدى. ەجەلدەن قاستاسقان اتا جاۋىن قازاق ايامايدى. جولشىباي ۇرىس. اۋەلى نۇرالى حان ويسىراتادى قالماقتاردى. اقىرى، وسى مويىنتى بويىندا ابىلاي حان قورشاۋعا الادى. قالماقتار ساۋعا سۇرايدى.
حان كەڭەسى شاقىرىلىپ، ءۇش كۇن ىرعاسادى باتىرلار مەن بيلەر. ابىلاي سوناۋ ەدىل مەن جايىقتان ارقاعا دەيىنگى شۇبىرىندىدا (قازاقتىڭ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاماسىنان» دا اۋىر بولسا كەرەك) قازاق قوسىندارىنىڭ سوققىسىنان ابدەن قالجاۋراعان، بىراق ءالى دە تۇياق سەرپۋگە شامالارى بار قالماقتاردى اتا قونىستارىنا سوعىسسىز وتكىزىپ جىبەرۋدى ۇسىنادى. ويى بەلگىلى – ەكى عاسىردان استام قازاقپەن قيدالاسسا دا، جوڭعاريا قازاق پەن قىتاي اراسىنداعى سىنا (بۋفەر) بولا تۇرسىن دەگەن ارىدەن ويلاعان، تەرەڭنەن تولعاعان ابىلايدىڭ اقىلماندىعى دەپ پايىمدايدى م.ماعاۋين باستاعان جازۋشى-تاريحشىلار. بولماسا، ويدا ورىسپەن، قىردا قالماقپەن، تۇستىكتە قوقانمەن مايدانداسىپ، بۇلاعىنىڭ ءوزى سۋالماسا دا، كوزى بىتەلۋگە تاياعان، سانى سەلدىرەگەن قازاعىنىڭ باۋىرىنا سالىپ، بىتىراداي شاشىپ، ءتۇبى ءبىر تۇركى – قالماقتى قازاققا باسى ءبۇتىن ءسىڭىرىپ جىبەرمەك بولادى. «قاتىنىڭ بولسىن قالماقتان، قوسىنىڭ بولسىن قازاقتان» دەگەن ءسوز سول كەزدەن قالعان بولسا كەرەك. وسىدان كەيىن ابىلايدا سەكسەن كىسىنىڭ اقىلى بار («حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار») دەپ ايتپاي كور.
قوش، سول حان كەڭەسىندە «…باتىر بايان ءوز سوزىندە: «ءۇباشى مەن سەرەن ويدا ورىستى، قىردا قىتايدى الداعان، سەنى دە الدايدى»، – دەپتى» (م.ماعاۋين. تولىق شىعارمالار جيناعى. 11-توم، 137-بەت. «قاعانات» باسپاسى. الماتى. 2002 جىل). حان كەڭەسى ۇزاققا سوزىلعانىنان سەكەم العان قالماق ءتۇن قاراڭعىسىن پايدالانىپ، قورشاۋدى بۇزىپ، جوڭعارياسىنا قاراي تارتادى. باتىر بايان، جاناتاي باتىر باستاعان قازاق قولى تۇرە قۋىپ، قالماقتىڭ قالعانىن مەڭدەتە قىرىپ جىبەرەدى. 14 مىڭ عانا جوڭعار ءوز جەرىنە ءولىپ-تالىپ جەتسە كەرەك. «شاڭدى جورىق» اتالعان قاندى جورىقتا جاناتاي باتىر مەرت بولسا، قايتار جولدا باتىر بايان شەيىت بولعان. مەن بۇل وقيعالاردى جانىمنان شىعارعام جوق. شوقان ءۋاليحانوۆ تاسقا باسىپ، ودان كەيىنگى تاريحشىلار مەن تاريحقا تاريحشىلاردان دا جەتىك جازۋشى اعالارىمنىڭ جازعاندارىنان كەلتىردىم.
مۇنان كەيىنگى دەرەك پەن دايەگىمىز ازىرگە – بولجام. ءبىر دەرەك كوزى باتىر بايان ساربازدارىمەن قايتار جولدا الاكولدەن (يتىشپەس) سۋ ءىشىپ، اۋىرعانىن ايتادى. اتى ايتىپ تۇرعان كولدەن قازاق قاتالاپ ولسە دە، ءشول باسپايدى. بىزدىكى – جاي عانا لوگيكا. ال، قاشىپ بارا جاتقان قالماق ۋلاپ كەتكەن قۇدىقتان سۋ ءىشىپ، مەرت بولدى دەگەن ءۋاج ەپتەپ قيسىنعا سايادى. «ۋاق شەجىرەسىندە» باياننىڭ اعاسى سارى 1771 جىلى ەدىل قالماقتارىمەن ۇرىستا جارالانىپ، ەلىنە جەتىپ جەرلەنگەنى جونىندە دەرەك كەلتىرىلەدى. «شاڭدى جورىق» 1771 جىلى ءتامام بولعان. داستاندا «ءۇش ءجۇز ادامنىڭ ءجۇزى ۋلانىپ، شەيىت بولدى» دەيدى. بالكىم باتىر بايان وسى قارابۇلاقتا كوز جۇمىپ، سول تۇسقا جەرلەنىپ، سارى باتىر ەلىنە حال ۇستىندە جەتكىزىلگەن شىعار. ۋاقىتشا اماناتتاپ جەرلەۋ ءراسىمى دە بار. وسى شايقاستان كەيىن قىتاي اسكەرىمەن قاقتىعىس بولعانى تاريحتان ءمالىم. باتىر باياننىڭ سۇيەگىن الىپ كەتۋ مۇمكىندىگى بولماۋى دا كادىك قوي سوعىس ءجۇرىپ جاتقاندا. باتىر باياننىڭ ەسىمى ۇنەمى اعاسىمەن بىرگە «سارى-بايان» اتالادى. قارابۇلاقتاعى جوتانىڭ سارى-بايان اتالۋى سودان شىعار.
بۇل تۇستا قيسىق قايىڭدى تەزگە سالىپ، قيىنداۋ ماسەلەنى قيۋلاستىرىپ، قيسىنعا جىعىپ بەرۋدەن اۋلاقپىن. تاريحقا قيانات جاسالسا، ارۋاقتارعا شەت بولامىز. بار مويىنۇسىنعانىم، جۇگىنگەنىم – بۇگىنگە ازەر جەتكەن حالىق ەسىندە ەمىس-ەمىس قالعان ەسكى اڭگىمەلەر.
«ىزدەگەن جەتەر مۇراتقا» دەگەن وسى ەكەن. اۋىزدان – اۋىزعا، ۇرپاقتان – ۇرپاققا ۇلاسىپ كەلە جاتقان اۋىزشا ءارحيۆىمىز اداستىرمادى. شەت اۋدانىنداعى سامات مۇسابەكوۆ اعامىز ارتىنا قالدىرىپ كەتكەن «ەسەي – دوس» داستانىنداعى دەرەكتىڭ ىزىنە دەرەۋ تۇستىك. باتىر باياننىڭ باستى جوقشىسى، بۇگىنگى ۇرپاعى، فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قارمۋ-دىڭ پروفەسسورى، شاڭىراعىن كوتەرىپ، العاشقى ۋىعىن قاداۋشىلاردىڭ ءبىرى ەسمۇحانبەت سمايىلوۆ اعامىز باستاپ، «ءيا، ءسات!» دەپ شەت اۋدانىنداعى قارابۇلاق اۋىلىنا جەدەل جول تارتتىق. كوڭىلىمىز – كۇپتى. تۇيسىك، سەزىمىمىزدە سەكەم الۋ باسىم. بار سەنىمىمىز – اۋىلداعى اۋىزشا ءارحيۆىمىزدىڭ تام-تۇم ايعاقتارىن الىپ قالعان اقجال كەنتىنىڭ ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى سەرىك قامباروۆ، شەجىرەشى ايتماعامبەت نۇرماعامبەت، كاسىپكەر نۇرلان بەگالىۇلى جانە «ەسەي – دوس» داستانىن قالدىرىپ كەتكەن سامات مۇسابەكوۆتىڭ ۇلى باياندى. «باتىرىن ىزدەمەيتىن ۇرپاق جوق. مىنە، كەلىپ تۇرسىزدار. باتىر باياننىڭ ارۋاعى اۋناپ ءتۇسىپ، رازى بولىپ جاتىر عوي» دەپ بارىمىزدەن بۇرىن باياندى باۋىرىمىز قۋانىپ ءجۇر.
ساۋاپتى شاراعا سوزگە كەلمەستەن جولعا شىققان قارمۋ-دىڭ پروفەسسورى، الكەي مارعۇلاننىڭ سوڭعى اسپيرانتى، وسى وڭىرگە بەلگىلى ارحەولوگ ساعىندىق جاۋىنباەۆ، وسى ءبىلىم ورداسىنىڭ عالىمدارى، ەتنوگرافتار تەمىرعالي ارشابەكوۆ، ماۋلەن جاكين بار، ءبارىمىز باتىر بايان جوتاسىنا ء(دوڭ) كوتەرىلدىك. جيىرما شاقتى بەيىتتىڭ سۇلباسى انىق كوزگە شالىندى. ورتادا تاس ۇيىلگەن ەكى قابىر ۇلكەندەۋ كورىندى. قۇبىلاعا قاراعان باس جاقتارىنا كادىمگى جاي تاستاردان بەلگى قويىلعان.
– قورىم – قولا، عۇن، ساق، تۇرىك داۋىرلەرىنىكى ەمەس. مۇسىلمانشا جەرلەنگەن. مۇمكىن كەيىنىرەك، بالكىم، حح عاسىردىڭ باسىندا قورىم جەرمەن جەكسەن بولىپ كەتپەسىن دەپ تاس ۇيگەنى كورىنىپ تۇر. ال العاش جەرلەنگەن كەزدە ۇيىلگەن تاستار حVIII عاسىردىڭ اياعىنىكى، ياعني 1770 جىلداردىڭ مۇعدارى. «سول «شاڭدى جورىق» اياقتالىپ، باتىر بايان باستاعان قولدىڭ ەلگە ورالۋىنا ءدال كەلەدى»، – دەدى س. جاۋىنباەۆ بايىپپەن.
– وتكەن عاسىردىڭ 60-70-ءشى جىلدارى وسى ماڭايدا بالا كۇنىمىزدە قوزى قايىرىپ، بۇزاۋ باعىپ جۇرگەندە جەبەنىڭ ۇشتارىن، قىلىشتىڭ سىنىقتارىن كورگەنبىز. ۇلكەندەر: «ارۋاقتى باتىر جەرلەنگەن، باسىنا بەتالدى بارىپ، ويناماڭدار»، – دەپ ۇرسىپ وتىراتىن. سارى-بايان جوتاسى – وسى. بۇل ماڭايداعى بارلىق بەيىتتەردە جاتقان ارۋاقتاردىڭ ۇرپاقتارى بار. تەك وسى قورىم عانا جەتىمسىرەپ جاتتى. ەندى، جەتىمسىرەتپەيمىز. باتىر بايان بۇكىل قازاققا ورتاق تۇلعا، – دەپ قاۋقىلداستى قارابۇلاق اۋىلىنىڭ جۇرتى.
سوزدەرىنىڭ جانى بار. ءبىر وزەك وتسەڭ شىعىس جاقتا ۇرپاقتارى كەيىن كوتەرگەن كوك كۇمبەزدى بيىك بەيىت كوزگە تۇسەدى. ول باتىر بايانمەن بىرگە قالماقتى تۇرە قۋىپ، شەكارا اسىرىپ، قايتاردا جاۋ ۋلاپ كەتكەن قۇدىقتان سۋ ءىشىپ، شەيىت بولعان كەرنەي اتانىڭ ۇرپاعى يتقارا باتىردىكى ەكەن. قوس باتىر قول سوزىم قوس جوتادا جاندارى جاي تاۋىپتى.
باتىر باياننىڭ سوۆەت وداعى تۇسىندا اتىنىڭ شىقپاۋى تاعى بەلگىلى. «باتىر بايان» پوەماسىن جازعان ماعجان جۇماباەۆ حالىق جاۋى بولىپ اتىلىپ كەتكەن. سوندىقتان، ول كەزدە باتىر باياندى ايتساڭ، اتىلماساڭ دا، لاگەرگە ايدالىپ كەتۋىڭ ءسوزسىز. جەرگىلىكتى حالىق ءبارىن بىلگەن. بىلگەنىن ايتۋعا سەسكەنگەن. سوعان دالەل – ءبىز قارابۇلاققا بارىپ كەلىسىمەن اقجال كەنتىنىڭ يمامى باعلان ءابىلماشىموۆ حابارلاستى. جاسى مەنىمەن تۇستاس. بىزگە جولىعا الماي قالعانىنا وكىندى. ۇلكەن اكەسى ءابىلماشىم وسى وڭىرگە ايگىلى ءدىندار، يسلام ءدىنىنىڭ بىلگىرى بولسا، ءوز اكەسى ناسىر دا سوۆەت داۋىرىندە اۋزىنان قۇرانى، دۇعاسى تۇسپەگەن ادام ەكەن.
اكەم ايتىپ وتىراتىن. سول جوتادا باتىر بايان جەرلەنگەن دەپ، سىبىرلاپ تۇسىندىرەتىن. باسىندا قوس نايزا قاداۋلى تۇرعانىن كورىپتى اكەمنىڭ اكەسى. بالا كۇنىمدە ءوز اتا-باباسىنان بۇرىن وسى قورىمعا بارىپ قۇران وقيتىن»، – دەيدى باعلان يمام.
اتادان – بالاعا، بالادان – نەمەرەگە جەتكەن دەرەك وسى. بۇل وڭىردەگى بالالاردىڭ نىسپىلارى دا بايان. اتاقتى عالىم بايان راقىشەۆ، ءوزىمىزدى قارسى العان باياندى مۇسابەكوۆ وسى جەردە تۋىپ-وسكەن.
قاپتاعان قىتايعا ەكى-ءۇش عاسىر توتەپ بەرگەن، ءتۇپ تامىرى ءبىر قازاقپەن سەگىز-توعىز ۇرپاق اۋىسقانشا ەكى ءجۇز جىلدان استام جاۋلاسقان جوڭعاريا مەملەكەتىن تاريح ساحناسىنان تايدىرىپ، جويىپ جىبەرگەن، سويقاندى سوعىستىڭ سوڭعى نۇكتەسىن قويعان ءباھادۇر بايان بابامىزدىڭ جانى تاڭىرگە ۇشىپ، ءتانى جاي تاپقان قورىم باسىندا تۇرمىز. جاي وتىنداي جارق ەتىپ، الپىس ەكى تامىرىڭ مەن ومىرتقاڭداعى جۇلىنىڭا شەيىن باتىر رۋحى بويدى مەڭدەپ، ويدى كەۋلەپ، سانامىزعا ساۋلە بولىپ قۇيىلا بەردى. ءتىل جەتپەيتىن تىلسىم تۇيسىك، سۇراپىل سەزىم.
ساۋاپتى ساپارىمىزدىڭ سوڭى بۇل ەمەس. اللا جازسا، باتىر باياننىڭ 300 جىلدىق تويىندا جالعاسادى. شوقان ءۋاليحانوۆ العاش حاتقا ءتۇسىرىپ، ماعجان جىرىنا ارقاۋ بولعان باتىر باياننىڭ ماڭگىلىك داستانى سايىن دالامىزدى شارلاي بەرمەك. ەرلىك سالتى – ەلگە مۇرا، ۇرپاققا ۇران دەگەن وسى!
