Batyr Baian qorymy

Būrynnan jaqsy bıletın, syilas aǧalarymyzdyŋ bırı – Esmūhanbet Smaiylov kelıp, maqalasyn ūsyndy. Özı – matematik, ırı ǧalym. Alaş arystaryna tän jan-jaqtylyǧyna, är saladan habardarlyǧyna, äsırese, tarihymyzǧa qatysty ızdenımpazdyǧyna täntı bolyp jüruşı edım. Būl joly qatty razy boldym. Qazaqtyŋ bırtuar tūlǧasy – Batyr Baian turaly maqalasyn ızetpen aldyma qoidy. Biyl – Batyrdyŋ 300 jyldyǧy. Ūrpaqtary Pavlodar oblysynda as bermek. Bükıl qazaqqa sauyn aitatyn jön bar. Äiteuır, özderı tırlık jasap, qamdanyp, jinalyp, ülken şaruanyŋ basy qaiyrylmaq.

Maqalasyn oqydym da, gazet nö­mı­rı­ne jedel salǧyzdym. Oǧan sebep köp. Bırı – Maǧjan Jūmabaev aqtal­mai tūrǧanda aqynnyŋ «Batyr Baian» poemasyn özımızdıŋ «Ortalyq Qazaqs­tan» gazetı respublikada bırınşı bo­lyp jariialady. Aqynnyŋ atyn aitu ol kezde mümkın emes. Jaiyq Bektū­r­ov aǧamyz poemany közınıŋ qara­şy­ǧyn­dai saqtap jürıp, sol kezdegı Nūr­ma­han Orazbekovke äkelıp kör­set­ken­de, batyr redaktorymyz «Or­ta­lyq­qa» jariialap jıberıp, aidy aspannan şyǧarǧan. E.Smaiylov aǧamyz Batyr Baian Qaraǧandy oblysynyŋ Qar­qaraly audanyndaǧy Nūrken auy­ly­nyŋ Şekşek qorymynda jerlenuı mümkın degen aŋyzdy alǧa tartty būǧan qosa. Oǧan üsteme – «Aibyn» äs­keri ensiklopediiasynda tura osy derek Q.Erǧazy atty avtordyŋ titım­dei maqalasynda jür eken. Oqyr­man­dar­ǧa qysqa ǧana jai-japsardy aityp, sūrau saldym. Auyzdan – auyzǧa, ūrpaqtan – ūrpaqqa jalǧasyp kele jatqan auyzşa arhivımızden tam-tūm habarlar kele bastady. Balqaştan Serık Qambarūly, Abai qalasynan Ardaq Qaidarūly – ekeuı de «Şet au­da­nynyŋ Qarabūlaq auylynyŋ janynda Sary-Baian degen jota bar. Sol jerde ülken qorymnyŋ baryn būryn­ǧy qariialardan estıgenderın jäne qai jerde ekenın körsete alatyndaryn» aityp, ūzatpai-aq habarlasty.
Eŋ ülken oljany ärıptesım – Töre­han Maibas tauyp äkeldı. Şet audanynda avtoklub meŋgeruşısı bolǧan, respublikalyq aqyndar aitysyna qatysqan Samat Mūsabekovtıŋ (1924-1981) «Esei – Dos» degen dastanyn al­dyma qoidy. Esei men Dos Qara­ke­sektıŋ Kernei jäne Älteke būtaqtary­nyŋ batyrlary. Būl ekı babamyzdan taraǧan ūrpaqtan atqa şyqqandary – Kökbörı Jarylǧap pen Jidebai batyrlar. Ekeuı de Batyr Baiannyŋ tūs­tastary. Jas aiyrmalary – on nemese jiyrma jyl boluy mümkın. Samat Mūsabekov Esei men Dos turaly dastanynda Batyr Baiannyŋ jerlengen jerıne, neşe sarbaz qosa şeiıt bolǧanyna deiın jyryna arqau etedı. Dastanda «Sary men Baian bırge jerlengen» degen söz bar. Osy tūsqa kelgende köŋılge küdık kırdı. «Uaq şejıresınde» Şoǧa ruynan Sary men Baian bır ata-anadan tuǧan aǧaly-ınılı emes, bes atadan tuysatyn batyrlar. Sary batyr 1690 jyly düniege kelıp, 1771 jyly Edıl boiyndaǧy qalmaqpen bolǧan ūrysqa qatysyp, jaralanady. Elıne jetkızılıp, Soltüstık Qazaqstan oblysynyŋ qazırgı Timiriazev audanyndaǧy Dokuchaev auylynan 4-5 şaqyrymdai jerde jerlengen («Uaq şejıresı». 27-bet. «Foliant» baspasy. Astana qala­sy. 2009 jyl).
Tarihtan mälım, orys patşasynan qatty qysym körgen Übaşy taişy bastaǧan 170-180 myŋ adam, 40 myŋ qol Edıldı keşıp ötıp, qazaq jerınıŋ üstımen baiyrǧy qonystary – Joŋ­ǧa­riia­ǧa ötedı. Ejelden qastasqan ata jauyn qazaq aiamaidy. Jolşybai ūrys. Äuelı Nūraly han oisyratady qal­maqtardy. Aqyry, osy Moiynty boiyn­da Abylai han qorşauǧa alady. Qalmaqtar sauǧa sūraidy.
Han keŋesı şaqyrylyp, üş kün yrǧasady batyrlar men biler. Abylai sonau Edıl men Jaiyqtan Arqaǧa deiıngı şūbyryndyda (qazaqtyŋ «Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūla­ma­synan» da auyr bolsa kerek) qazaq qosyndarynyŋ soqqysynan äbden qaljauraǧan, bıraq älı de tūiaq serpuge şamalary bar qalmaqtardy ata qo­nys­taryna soǧyssyz ötkızıp jı­beru­dı ūsynady. Oiy belgılı – ekı ǧasyrdan astam qazaqpen qidalassa da, Joŋ­ǧa­riia qazaq pen qytai arasyn­da­ǧy syna (bufer) bola tūrsyn degen ärıden oilaǧan, tereŋnen tolǧaǧan Abylai­dyŋ aqylmandyǧy dep paiymdaidy M.Maǧauin bastaǧan jazuşy-tarih­şy­lar. Bolmasa, oida oryspen, qyr­da qalmaqpen, tüstıkte Qoqanmen mai­dan­dasyp, būlaǧynyŋ özı sualmasa da, közı bıteluge taiaǧan, sany sel­dıre­gen qazaǧynyŋ bauyryna salyp, bytyradai şaşyp, tübı bır türkı – qal­maqty qazaqqa basy bütın sıŋırıp jıbermek bolady. «Qatynyŋ bolsyn qalmaqtan, qosynyŋ bolsyn qazaqtan» degen söz sol kezden qalǧan bolsa kerek. Osydan keiın Abylaida seksen kısınıŋ aqyly bar («Handa qyryq kısı­nıŋ aqyly bar») dep aitpai kör.
Qoş, sol han keŋesınde «…Batyr Baian öz sözınde: «Übaşy men Seren oida orysty, qyrda qytaidy aldaǧan, senı de aldaidy», – deptı» (M.Maǧauin. Tolyq şyǧarmalar jinaǧy. 11-tom, 137-bet. «Qaǧanat» baspasy. Almaty. 2002 jyl). Han keŋesı ūzaqqa sozyl­ǧa­ny­nan sekem alǧan qalmaq tün qa­raŋ­ǧysyn paidalanyp, qorşaudy būzyp, Joŋǧariiasyna qarai tartady. Batyr Baian, Janatai batyr bastaǧan qazaq qoly türe quyp, qalmaqtyŋ qal­ǧa­nyn meŋdete qyryp jıberedı. 14 myŋ ­ǧana joŋǧar öz jerıne ölıp-talyp jetse kerek. «Şaŋdy joryq» atalǧan qandy joryqta Janatai batyr mert bolsa, qaitar jolda Batyr Baian şe­iıt bolǧan. Men būl oqiǧalardy janymnan şyǧarǧam joq. Şoqan Uäli­ha­nov tasqa basyp, odan keiıngı ta­rih­şylar men tarihqa tarihşylardan da jetık jazuşy aǧalarymnyŋ jazǧandarynan keltırdım.
Mūnan keiıngı derek pen däiegımız äzırge – boljam. Bır derek közı Batyr Baian sarbazdarymen qaitar jolda Alakölden (İtışpes) su ışıp, auyrǧanyn aitady. Aty aityp tūrǧan kölden qazaq qatalap ölse de, şöl baspaidy. Bızdıkı – jai ǧana logika. Al, qaşyp bara jatqan qalmaq ulap ketken qūdyqtan su ışıp, mert boldy degen uäj eptep qisynǧa saiady. «Uaq şejıre­sın­de» Baiannyŋ aǧasy Sary 1771 jy­ly Edıl qalmaqtarymen ūrysta jaralanyp, elıne jetıp jerlengenı jönınde derek keltırıledı. «Şaŋdy joryq» 1771 jyly tämam bolǧan. Dastanda «üş jüz adamnyŋ jüzı ulanyp, şeiıt boldy» deidı. Bälkım Batyr Baian osy Qarabūlaqta köz jūmyp, sol tūsqa jer­lenıp, Sary batyr elıne hal üstın­de jetkızılgen şyǧar. Uaqytşa amanattap jerleu räsımı de bar. Osy şai­qastan keiın qytai äskerımen qaqtyǧys bolǧany tarihtan mälım. Batyr Baiannyŋ süiegın alyp ketu mümkındıgı bolmauy da kädık qoi soǧys jürıp jatqanda. Batyr Baiannyŋ esımı ünemı aǧasymen bırge «Sary-Baian» atalady. Qarabūlaqtaǧy jotanyŋ Sary-Baian ataluy sodan şyǧar.
Būl tūsta qisyq qaiyŋdy tezge sa­lyp, qiyndau mäselenı qiiulasty­ryp, qisynǧa jyǧyp beruden aulaq­pyn. Tarihqa qiianat jasalsa, aruaq­tar­ǧa şet bolamyz. Bar mo­iyn­ū­­syn­ǧanym, jügıngenım – bügınge äzer jetken halyq esınde emıs-emıs qalǧan eskı äŋgımeler.
«Izdegen jeter mūratqa» degen osy eken. Auyzdan – auyzǧa, ūrpaqtan – ūr­paq­qa ūlasyp kele jatqan auyzşa arhivımız adastyrmady. Şet auda­nyn­daǧy Samat Mūsabekov aǧamyz artyna qaldyryp ketken «Esei – Dos» dastanyndaǧy derektıŋ ızıne dereu tüstık. Batyr Baiannyŋ basty joqşy­sy, bügıngı ūrpaǧy, fizika-matematika ǧylymdarynyŋ doktory, QarMU-dyŋ professory, şaŋyraǧyn köterıp, al­ǧaş­­qy uyǧyn qadauşylardyŋ bırı Es­mū­hanbet Smaiylov aǧamyz bastap, «İä, sät!» dep Şet audanyndaǧy Qara­bū­laq auylyna jedel jol tart­tyq. Köŋılı­mız – küptı. Tüisık, sezımı­mızde sekem alu basym. Bar senımımız – auyldaǧy auyzşa arhivı­mızdıŋ tam-tūm aiǧaqtaryn alyp qalǧan Aqjal kentınıŋ ardagerler keŋesınıŋ töra­ǧasy Serık Qambarov, şejıreşı Ait­ma­ǧambet Nūrmaǧambet, käsıpker Nūrlan Begalyūly jäne «Esei – Dos» dastanyn qaldyryp ketken Samat Mūsabekovtıŋ ūly Baiandy. «Batyryn ızdemeitın ūrpaq joq. Mıne, kelıp tūrsyzdar. Batyr Baiannyŋ aruaǧy aunap tüsıp, razy bolyp jatyr ǧoi» dep bärımızden būryn Baiandy bauyrymyz quanyp jür.

Sauapty şaraǧa sözge kelmesten jolǧa şyqqan QarMU-dyŋ professory, Älkei Marǧūlannyŋ soŋǧy aspiranty, osy öŋırge belgılı arheolog Saǧyndyq Jauynbaev, osy bılım or­da­sy­nyŋ ǧalymdary, etnograftar Temırǧali Arşabekov, Mäulen Jakin bar, bärımız Batyr Baian jotasyna (döŋ) köterıldık. Jiyrma şaqty beiıt­tıŋ sūlbasy anyq közge şalyndy. Ortada tas üiılgen ekı qabır ül­ken­deu körındı. Qūbylaǧa qaraǧan bas jaq­taryna kädımgı jai tastardan belgı qoiylǧan.

– Qorym – qola, ǧūn, saq, türık dä­uı­r­­lerınıkı emes. Mūsylmanşa jerlengen. Mümkın keiınırek, bälkım, HH ǧasyrdyŋ basynda qorym jermen jeksen bolyp ketpesın dep tas üigenı körınıp tūr. Al alǧaş jerlengen kezde üiılgen tastar HVIII ǧasyrdyŋ aiaǧynıkı, iaǧni 1770 jyldardyŋ mūǧdary. «Sol «Şaŋdy joryq» aiaqtalyp, Batyr Baian bastaǧan qoldyŋ elge oraluyna däl keledı», – dedı S. Jauynbaev baiyppen.
– Ötken ǧasyrdyŋ 60-70-şı jyldary osy maŋaida bala künımızde qozy qaiyryp, būzau baǧyp jürgende jebenıŋ ūştaryn, qylyştyŋ synyq­ta­ryn körgenbız. Ülkender: «Aruaqty Batyr jerlengen, basyna betaldy baryp, oinamaŋdar», – dep ūrsyp oty­ra­tyn. Sary-Baian jotasy – osy. Būl maŋaidaǧy barlyq beiıtterde jatqan aruaqtardyŋ ūrpaqtary bar. Tek osy qorym ǧana jetımsırep jatty. Endı, jetımsıretpeimız. Batyr Baian bükıl qazaqqa ortaq tūlǧa, – dep qau­qyl­dasty Qarabūlaq auylynyŋ jūr­ty.
Sözderınıŋ jany bar. Bır özek ötseŋ şyǧys jaqta ūrpaqtary keiın kötergen kök kümbezdı biık beiıt köz­ge tüsedı. Ol Batyr Baianmen bırge qal­maqty türe quyp, şekara asyryp, qaitarda jau ulap ketken qūdyqtan su ışıp, şeiıt bolǧan Kernei atanyŋ ūrpaǧy İtqara batyrdıkı eken. Qos batyr qol sozym qos jotada jandary jai tauypty.
Batyr Baiannyŋ Sovet Odaǧy tūsynda atynyŋ şyqpauy taǧy belgılı. «Batyr Baian» poemasyn jazǧan Maǧ­jan Jūmabaev halyq jauy bolyp atylyp ketken. Sondyqtan, ol kezde Batyr Baiandy aitsaŋ, atylmasaŋ da, lagerge aidalyp ketuıŋ sözsız. Jer­gılık­tı halyq bärın bılgen. Bılgenın aituǧa seskengen. Soǧan dälel – bız Qa­rabūlaqqa baryp kelısımen Aqjal kentınıŋ imamy Baǧlan Äbılmäşımov habarlasty. Jasy menımen tūstas. Bızge jolyǧa almai qalǧanyna ökındı. Ülken äkesı Äbılmäşım osy öŋırge äigılı dındar, islam dınınıŋ bılgırı bolsa, öz äkesı Nasyr da sovet däuı­rın­de auzynan qūrany, dūǧasy tüs­pe­gen adam eken.
Äkem aityp otyratyn. Sol jotada Batyr Baian jerlengen dep, sybyrlap tüsındıretın. Basynda qos nai­za qadauly tūrǧanyn körıptı äkem­nıŋ äkesı. Bala künımde öz ata-baba­synan būryn osy qorymǧa baryp qūran oqityn», – deidı Baǧlan imam.
Atadan – balaǧa, baladan – neme­rege jetken derek osy. Būl öŋırdegı balalardyŋ nyspylary da Baian. Ataqty ǧalym Baian Raqyşev, özımızdı qarsy alǧan Baiandy Mūsabekov osy jerde tuyp-ösken.
Qaptaǧan qytaiǧa ekı-üş ǧasyr tö­tep bergen, tüp tamyry bır qazaqpen segız-toǧyz ūrpaq auysqanşa ekı jüz jyldan astam jaulasqan Joŋǧariia memleketın tarih sahnasynan taidyryp, joiyp jıbergen, soiqandy so­ǧys­­tyŋ soŋǧy nüktesın qoiǧan bahadür Baian babamyzdyŋ jany Täŋırge ūşyp, tänı jai tapqan qorym basynda tūrmyz. Jai otyndai jarq etıp, alpys ekı tamyryŋ men omyrtqaŋdaǧy jūlynyŋa şeiın batyr ruhy boidy meŋdep, oidy keulep, sanamyzǧa säu­le bolyp qūiyla berdı. Tıl jetpeitın tylsym tüisık, sūrapyl sezım.
Sauapty saparymyzdyŋ soŋy būl emes. Alla jazsa, Batyr Baiannyŋ 300 jyldyq toiynda jalǧasady. Şoqan Uälihanov alǧaş hatqa tüsırıp, Maǧjan jyryna arqau bolǧan Batyr Baiannyŋ mäŋgılık dastany saiyn dalamyzdy şarlai bermek. Erlık salty – elge mūra, ūrpaqqa ūran degen osy!