الاش جۇرتىنىڭ ارىن ارلاپ، ەلدىك تۋىن كوككە كوتەرگەن ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ قاھارمانى جانقوجا نۇرمۇحاممەدۇلى تۋرالى ءار كەزەڭدە جازىلعان كوركەم شىعارمالار، ەسسەلەر مەن عىلىمي ماقالالار، مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر مەن تاريحي-عۇمىرباياندىق زەرتتەۋلەر از ەمەس. باتىر بابانىڭ بولمىس-بەينەسىن سومداپ، ول ءومىر سۇرگەن ءداۋىر سۋرەتىن قانىقتىرا تۇسەتىن زەينوللا شۇكىروۆتىڭ «سىر بويى» رومانى، بەكدىلدا الدامجاروۆتىڭ «ۇلى سەل» تەترولوگياسى، مولداحمەت قانازدىڭ «جانقوجا» كىتابى، ءابساتتار وسپانوۆتىڭ «جانقوجا باتىر» دەرەكتى حيكاياتى مەن شەجىرەشى قارت ومىرزاق احمەتوۆ شىعارمالارىندا بايتاق تاقىرىپتى اركىم وزىندىك تانىم بيىگىنەن يگەرۋگە تالپىنىستار جاساعان.
ايتسە دە، ءبىرتۋار باتىردىڭ بارشا بولمىسى مەن كىسىلىك كەلبەتى، ەرلىكتى جورىقتارى مەن ەلدىكتى ساقتاعان بىتىمگەرشىلىك قاسيەتتەرىن ءسوز ەتەتىن حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى – رەالدى تاريحي جىرلار مەن پوەمالاردىڭ ورنى ءبىر توبە.
الاش تاريحشىسى م.تىنىشباەۆ جانقوجا نۇرمۇحاممەدۇلىن ءۇش جۇزگە داڭقى جايىلعان باتىر دەپ باعالايدى. راس، جانقوجا باتىردىڭ ەرلىككە تولى تاعدىرى شىتىرمان ءارى قاسىرەتتى. بۇل زەرتتەۋشى قاۋىمنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ەسەلەي تۇسەدى. ءبىر عانا باتىر كيگەن ساۋىت پەن ونىڭ قازاسىنا قاتىستى قيسىندى-قيسىنسىز اڭىز-دەرەكتەردىڭ ءوزى قانشاما؟ سوندىقتان وسى ۋاقىتقا دەيىن ايتىلعان وي، جازىلعان مالىمەت-دەرەكتەردى تەڭ سالماقتاعاندا، تارازى باسىن ءالى ايتىلماعان سوزدەردىڭ باتپانى باسا تۇسەتىنىنە كۋامىز.
ءبىر زاماندا سىر بويىنداعى تابىن مەن شومەكەي رۋلارىن قول استىنا قاراتىپ وتىرعان پولكوۆنيك ەرمۇحاممەد قاسىموۆتىڭ ءاۋ باستاعى ىزگى ارمانى بايتاق جاتقان شەكتىنى دە قوسا بيلەپ، ءوزىنىڭ جايلاۋى مەن قىستاۋىنىڭ كولەمىن كەڭەيتۋ ەدى. بۇل مىسىقتىلەۋ ماقساتىنىڭ ىسكە اسۋىنا جانقوجا باتىر جول بەرمەدى. ويتكەنى، باتىر اۋەل باستان-اق جاپسارلاس حيۋا، قوقان حاندىعىنا، ايداھارداي قاھارىن توگىپ وتىرعان قوڭسىلاسى رەسەي يمپەرياسىنا، ءتىپتى، جەكە مۇددەسىنەن الىستاي المايتىن قازاق تورەلەرىنە دە سەنىمسىزدىكپەن قاراعان.
ەرمۇحاممەد سۇلتان سىر بويىندا شەكسىز بيلىككە قول جەتكىزۋ ءۇشىن جاساعان قۇيتىرقى ارەكەتتەرىندە، اۋەلى حيۋا حاندىعىنان بەتى قايتقانىمەن، جىمىسقى ساياساتىن اقىرىنا دەيىن جەتكىزۋدە قولداۋدى رەسەي يمپەرياسىنان تاپتى. جانقوجا باتىردىڭ رەسەي مەن ەكى ورتاداعى العاشقى «دوستىعى» كەيىن اۋەلگى ۋادەسىنەن تايقىپ، ءبىر جامباسىنان ەكىنشى جاعىنا وڭاي اۋناي سالعان ورىستاردىڭ ارالدان بەكىنىس-قالا، رايىمنان پورت سالعانىن، قوقاندىقتاردىڭ اقمەشىتتەن قامال تۇرعىزعانىن، حيۋا حانىنىڭ سىر بويى قازاقتارىنان رەتتى-رەتسىز زەكەت-ۇشىر جيناپ، بەيبىت حالىقتى توناي باستاعانىن كورگەندە بىتىسپەس جاۋلىققا اينالىپ سالا بەردى. جانقوجا باتىردىڭ بارلىق ماقساتى مەن وي-ارمانى الاش ۇلىنىڭ باسىن قوسىپ، باعزى بابالاردان قالعان بايتاق دالانىڭ بارشا بايلىعى مەن داۋلەتىن جاۋ پيعىل جات جۇرتتىڭ قولىنا بەرمەي، كەلەر ۇرپاقتىڭ ۇلەسىنە ادال اماناتتاۋ بولاتىن. بىراق…
جانقوجا نۇرمۇحاممەدۇلى باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى، سول كەزەڭدەگى تاريحي جانە ساياسي احۋالدى باجايلاعان ن.ۆەسەلوۆسكي، ي.ۆ.انيچكوۆ ەڭبەكتەرى، ە.مەيەر، ن.ماەۆ، ا.ي.ماكشەەۆ، پ.يۆانوۆ جازبالارى قاي كەزدە دە ءىزى سۋىپ ۇلگەرمەگەن ۋاقيعالارعا ۋاقىتىن تاپ باسىپ شولۋ جاسالعان قۇندى مالىمەت كوزى بولىپ قالا بەرمەك. كەيىن، قازاق فولكلورىنىڭ ەپوستانۋ سالاسىنىڭ تاريحي جىرلار ماسەلەسىن ءار كەزەڭدە ءتۇرلى اسپەكتىدە ءسوز ەتكەن ە.بەكماحانوۆ، س.سەيفۋللين، ت.شويىنباەۆ، ءا.قوڭىراتبەۆ، ر.بەردىباي، س.قاسقاباسوۆ، ن.تورەقۇلوۆ، ە.تۇرسىنوۆ سياقتى عالىمدار تاريحي تانىمىمىزدىڭ كوكجيەگىن مۇمكىندىگىنشە كەڭەيتكەنىن ەرەكشە ايتۋ پارىز. اسىرەسە، پروفەسسور جۇمات تىلەپوۆ «ەلىم دەپ ەڭىرەپ تۋعان ەرلەر جىرى»، «تاريح جانە ادەبيەت» اتتى مونوگرافيالىق ەڭبەكتەرىندە جانقوجا باتىر تۋرالى حالىق جىرلارىن، باتىر ءومىر سۇرگەن قوعام مەن زامان تىنىسىن، بوداندىق داۋىردە تۋعان ازاتتىق كوتەرىلىسىن بەينەلەيتىن جىرلارداعى تاريحي شىندىقتىڭ تابيعاتىن جان-جاقتى تالداپ، بايىپتى تارازىلادى.
ءبىر جىلدارى قازاقستان ۇكىمەتى تاراپىنان سىر بويىنا ارنايى تاريحي-ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيا شىعارىلىپ، ەل اراسىنان جانقوجا باتىر تۋرالى دەرەكتەر مەن جىر-داستاندار جينالعان. ايتسە دە، كوپ كەشىكپەي سولاقاي ساياسات سالدارىنان بۇل سالاداعى زەرتتەۋشىلەردىڭ دەنى جازىقسىز جازالانا باستاپ ەدى. وسىدان كەيىن-اق جانقوجا باتىر تاقىرىبىن ءسوز ەتۋگە قۇزىرلى ورىنداردان ارنايى تىيىم سالىنباعانىمەن، اتالعان باعىتتاعى ىزدەنىستەر ءىلبي بەردى. دەگەنمەن، باتىر تۋرالى جازىلعان تاريحي جىرلاردى جارىققا شىعارۋ نيەتى سول كەزدىڭ وزىندە تام-تۇمداپ بولسا دا قولعا الىنا باستاعانى اڭعارىلادى. مۇراعاتتارداعى كەيبىر قولجازبالارعا تۇسكەن تاڭبالاردىڭ تابىنان بۇل جىرلاردى باسپاعا ۇسىنۋ ءۇشىن «رەداكتسيالاۋعا» تالپىنىس جاسالىپ، كەر زاماننىڭ يدەولوگياسىنا تومپاقتاۋ كەلەتىن قاسيەتتى ۇعىمدار، جىرداعى باتىردىڭ ورىس بەكىنىستەرىنە جاسايتىن قاندى جورىقتارىن باياندايتىن تۇستارىن ەپتەپ تۇزەپ-كۇزەۋگە ءماجبۇر بولعاندىقتارى بايقالىپ وتىرادى. سونىمەن، بۇل ماسەلەلەردىڭ سۋ بەتىندەگى ءبىر باتىپ، ءبىر كورىنىپ ابىرجى كۇيدە تۇراتىن قالتقى سياقتى اركەز قولداۋى تابىلسا دا، قولدانىلۋى تابىلماي، اقىرى باتىر تۋرالى جىرلاردى جارىققا شىعارۋ ءىسى كەيىنگە سىرعي بەرگەنىن كورەمىز.
جانقوجا نۇرمۇحاممەدۇلى حاقىندا، اق پاتشا اسكەرىنىڭ سىر بويىنداعى العاشقى قادامى تۋرالى «قازاق باتىرى جانقوجا نۇرمۇحاممەدۇلى» اتتى تاريحي وچەرك جازىپ، ونى 1894 جىلى قازان قالاسىندا باستىرىپ شىعارعان ي.ۆ.انيچكوۆ وسى ەڭبەگىندە ساحارادا وتكەن سايىپقىران ءباھادۇردىڭ دالالىقتار اراسىنداعى ابىروي-اتاعىنا تاڭقالىپ: «وسىدان ەلۋ جىلداي بۇرىن قايتىس بولعان باتىردىڭ ەسىمىن، ىستەگەن ىستەرىن بىلمەيتىن، اۋىزدارىنان سۋى قۇري وتىرىپ ايتپايتىن ءبىر دە ءبىر اۋىل، ءبىر دە ءبىر ءۇي جوققا ءتان»، – دەپ جازىپتى. راسىندا دا، سىر بويى جۇرتى قاھارمان باتىر، اۋليە بابا تۋرالى اقيقات پەن اڭىزعا تىزگىن بەرسە، ول سارقىلمايتىن سىرعا، تاۋسىلمايتىن جىرعا باستايتىنى راس.
جانقوجا باتىر تۋرالى جازىلعان باتىرلىق جانە رەالدى تاريحي جىر-پوەمالاردىڭ حرونولوگيالىق جۇيەسى دە ءبىر ىزگە تۇسىرىلمەگەن. ەندەشە، حIح عاسىردىڭ اياعىندا قازان قالاسىندا تاتار تىلىندە جارىق كورگەن «جانقوجا باتىر» دەپ اتالاتىن قىسقا ەپوستىق ءۇزىندىنى مۇساباي جىراۋدىڭ بەلگىلى جىرىنىڭ الدىنا تۇسىرۋگە ءماجبۇرمىز. جىر جانقوجا باتىردىڭ اتا-تەك شەجىرەسىن بايانداۋدان باستالادى. ال، مۇساباي جىراۋدان جازىلىپ الىنعان سيۋجەتتى ۇزاق تولعاۋدىڭ ورنى بولەك ەكەنىن ەرەكشە اتاپ ايتقان ءجون. ي.ۆ.انيچكوۆ ءوز ەڭبەگىندە ەل اراسىندا اۋىزشا تاراپ جۇرگەن اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ «…ەڭ كوبىن باتىر تۋرالى اڭگىمە-اڭىزدى توكپەي-شاشپاي ساقتاي بىلگەن، ونىڭ ەڭ جاقىن تۋىسقانى بوپ كەلەتىن، بارلىق ايتۋشىلاردىڭ ءار ءتۇرلى نۇسقالارىن تۇگەلگە جۋىق جيناعان، مايدان اتالىعىنان تاراعان اتاقتى مۇساباي جىراۋدان ەسىتتىم»، – دەيدى. بۇل دا مۇساباي سياقتى ەپيك جىرشىنىڭ ەپيكالىق ءبىلىمى مەن جاد قۋاتىنىڭ وتە جوعارى بولعاندىعىن ايعاقتايتىن قۇندى مالىمەت.
عىلىمي الەۋمەتكە ازىرگە «جانقوجا باتىر» دەپ اتالاتىن جىرلار تسيكلىنان ل.كەنجەۇلى، ج.شاڭعىتباەۆ، ق.سۇلتانۇلى، ن.جۇباتۇلى، ءى.جالعاسوۆ، ت.مەڭدىباەۆ، ت.ب. جىرلاعان سەگىز نۇسقا بەلگىلى. جىردىڭ نۇرسۇلتان جۇباتۇلى جازعان نۇسقاسى اياقتالماي قالعان. نۇرسۇلتان اقىن ۆاريانتىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى: جىرداعى نەگىزگى قاھارمان – جانقوجا بەينەسى باتىرلىق ەپوستىڭ جاسالۋ پرينتسيپتەرىنە نەگىزدەلگەن. جىر قاھارمانى دۇنيەگە كەلەردەن بۇرىن ونىڭ اناسىن «جولبارىستىڭ جۇرەگىنە جەرىك بولىپ ەدى» دەپ ۇلعايتا سۋرەتتەلەتىن، بارشا حالىقتاردىڭ باتىرلىق ەپوستارىنا ءتان كوشپەلى موتيۆ وسى نۇسقادان بەرىك تۇعىر تاپقان.
قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ سيرەك قولجازبالار قورلارىندا جانقوجا باتىرعا ارنالعان جىر-پوەمالار مازمۇنىن قايتالامايتىن ءبىر بولەك اڭىزدار قوردالانعان. ال، جازۋشى مولداحمەت قانازدىڭ جەكە مۇراعاتىندا اتالمىش نۇسقالاردان باسقا ءابۋ سارسەنوۆ، بالىمبەت كوپتىلەۋوۆ سياقتى اقساقالداردان الىنعان جانقوجا باتىر تۋرالى اۆتورلى-اۆتورسىز جىرلاردىڭ قالىڭ كوپشىلىككە بەيمالىم بىرنەشە قولجازبالارى ساقتاۋلى كەلەدى. ءبىر ەسكەرەرلىك ماسەلە: جانقوجا باتىر تۋرالى بارشا ءداستۇرلى ەپيكالىق جانە تاريحي جىر-پوەمالاردىڭ كوپشىلىگىنە ءتان ورتاق بەلگى – شىعارمالاردان ورىس اسكەرىمەن ەكى ارادا وتەتىن سوعىستىڭ تولىق سۇلباسىنىڭ كورىنىسى كولەڭكەلەۋ قالۋى. بۇعان اۋەلگى سەبەپ، جانقوجا باتىردىڭ ورىستىڭ زەڭبىرەكتى اسكەرىنەن جەڭىلۋى بولسا، ەكىنشىدەن، جىرلاۋشى اقىنداردىڭ ورىسشىل ساياسات سالقىنىنان جان ساقتاۋى سياقتى ەكى ءتۇرلى جاعداياتتى كولدەنەڭ تارتۋعا بولاتىن سياقتى.
ءبىر تاڭقالارلىعى، جانقوجا باتىردىڭ رۋحىنا جىر ارناپ، باتىر بابانىڭ ەرلىكتى ىستەرىن قاسيەتتى قارا ولەڭنىڭ وزەگىنە ءورىپ، ولمەس تاريحتىڭ ەنشىسىنە تابىستاعىسى كەلگەن ءسوز زەرگەرلەرى از بولماعان ەكەن. بىراق سولاردىڭ كوبىسى ومىرلىك ماقساتتارىنا بالاعان ول ىزگى ارماندارىنا جەتە الماي، اجالى جەتپەسە دە دۇنيەدەن ءتۇرلى شىم-شىتىرىق سەبەپتەرمەن وتكەن. ارال، قازالى وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن بەلگىلى شايىر نۇرتۋعان كەنجەعۇلۇلى مەن نۇرماعامبەت قوسجانوۆتى ءبىز وسى قاتاردان كورەمىز. ەل اراسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايتىلىپ كەلە جاتقان ەستى ءسوزدىڭ بىرىندە: «نۇرتۋعان اقىن ناۋقاسى ۇلعايىپ، دۇنيە ديدارىنان كوشەر شاعى بولعاندا كوڭىلىن سۇراي بارعان ەلدىڭ اقساقالدارىنا: «نوعايلىنىڭ باتىرلارىن جازا بەرگەنشە، ەر جاكەمدى نەگە جىرلامادىم ەكەن؟»، – دەپ، ءومىرىنىڭ اقىرعى كۇندەرىن زاپىراندى وكىنىشپەن وتكىزگەن ەكەن دەيدى. شايىر فانيدەن باقي دۇنيەگە كوشكەندە بار بولعانى قىرىق ءبىر عانا جاستا ەكەن. ال، قىرىق دەگەن جاستىڭ قىرقاسىنا شىعار-شىقپاستا جالىنى قازاقتىڭ بارشا زيالى قاۋىمىن شارپىعان وتىز جەتىنشى جىلدىڭ الا قۇيىنىنا ءىلىنىپ، قىرشىنىنان قيىلعان نۇرماعامبەت قوسجانوۆ «سارتاي باتىر» اتتى داستانىنىڭ كىرىسپەسىندە:
…جانقوجا باتىر بۇل ءوتتى،
پاتشاعا سىلتەپ قىلىشىن.
نيكولايعا باعىنباي،
تارىلتتى ءبىراز تىنىسىن.
ۇستاماي كەتتى قولىنا
التىن مەنەن كۇمىسىن.
قيسسا قىلىپ شىعارسام،
ەكەۋىنىڭ بۇل ءىسىن –
دەپ، جان-دۇنيەسىن جەگىدەي جەگەن ىزگى ارمانىن اعىنان اقتارىلا جىرلايدى. امال نەشىك، ارقالى اقىننىڭ بىلتە شامنىڭ جارىعىنداي كەلتە عۇمىرى ساعىمعا بولەنىپ، بۇلت اسىپ كوز ۇشىندا بۇلدىراعان ءتاتتى تىلەگىن جالىندى جىرىنىڭ وتتى قۇشاعىنا ءبىر وراپ وتۋگە عانا جەتىپتى…
جانقوجا باتىر تۋرالى جىر-پوەما جازىپ قالدىرعان كەيبىر اقىنداردىڭ ءومىر جولدارى مەن شىعارمالارىنىڭ تاعدىرى مۇلدەم قاسىرەتتى. «جانقوجا باتىر» دەپ اتالاتىن قوماقتى دۇنيەنىڭ اۆتورى، جالىنداي لاۋلاپ وتىز ەكى جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن قازالىلىق لۇقمان كەنجەۇلى سونداي اۋىر تاعدىرلى جانداردىڭ ءبىرى. بۇل داستاننىڭ ءار جىلداردا قاعازعا ءتۇسىپ، ۇلتتىق مۇراعاتتارعا تاپسىرىلعان قاراجان رۇستەموۆ (1946), ناعىمبەك قاراباتىروۆ جانە قابىلاندى كورەگەنوۆتەردەن (1945) قالعان ءۇش بىردەي قولجازباسى بار. سوڭعى قولجازبانى قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ وعك سيرەك قورىنا تاپسىرۋشى، كەيىن ءۇش ماتىننەن ورتاق نۇسقا ءتۇزىپ، شىعىستانۋشى سەرىكباي قوسانعا اراب، لاتىن گرافيكاسىنان كيريلليتساعا ءتۇسىرتىپ، جىردى 1999 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ №1 سانىنا العىسوزىمەن جاريالاعان جازۋشى مولداحمەت قاناز. ءبىر قىزىعى، قولىنا قالام ۇستاعان كۇرمەۋگە كەلمەيتىن قىسقا عۇمىرىندا لۇقمان اقىن بۇدان باسقا ءبىر دە ءبىر ولەڭ-جىر جازباپتى.
«جانقوجا باتىر» دەپ اتالاتىن كەلەسى شىعارما يەسىنىڭ قامشىنىڭ قىسقا سابىنداي قىسقا عۇمىرى، ولەڭ ولكەسىندەگى العاشقى جانە سوڭعى قادامى، ءتىپتى شۋدا جىپتەي شيەلەنىسكەن شىم-شىتىرىق تاعدىرى دا ەشكىمگە ۇقسامايدى. جانقوجا باتىردىڭ قاھارماندىق ەرلىككە تولى ىستەرى جان دۇنيەلەرىنە اسەر ەتكەندىگى سونشالىق، كوكىرەك تۇبىندە بۋلىققان شەر بۇل اۆتورلاردى ۇلكەن جۇرەك تەبىرەنىسى مەن تەڭىزدەي وي تولقۋىنا اكەلگەن سياقتى. سوڭعى ەكى اۆتور دا كەلتە عۇمىرلارىندا ءدۇنياۋي شارۋالاردان بويلارىن اۋلاق ۇستاپ، وزدەرىنىڭ نەگىزگى ومىرلىك مۇرات-مۇددەلەرىن ارۋاقتى باتىر بابانىڭ ونەگەلى ىستەرىن، ەرلىك-اماناتتارىن ۇلىقتاۋ دەپ ءبىلىپ، اسەرلى ولەڭ تىلىمەن حالىققا جەتكىزىپ كەتۋدى قاستەرلى مىندەتتەرىنە ساناعان. ەكى اقىننىڭ دا سوڭىندا «جانقوجا باتىر» دەپ اتالاتىن شىعارمادان باسقا جىر-مۇرانىڭ قالماۋىن، ەكەۋىنىڭ دە حالىق ءۇشىن جان قيعان تەڭدەسسىز ەرلىك يەسى – ءشاھيدتىڭ شىراقشىسى بولعاندىعىمەن تۇسىندىرگەن ابزال.
ورنىقباي سۇلتانوۆ شىعارماسى وسى تاقىرىپتاعى جىرلاردىڭ ىشىندەگى كوركەمدىك دارەجەسى جوعارى، ءارى كولەمدىسى بولىپ سانالادى. جىردىڭ مازمۇنى نەگىزىنەن، جانقوجا باتىرعا قاتىستى بولعانىمەن، مۇندا سوناۋ «اقتابان-شۇبىرىندى» كەزەڭىنەن بەرگى جەردەگى كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ باسىنان وتكەن ءار ءتۇرلى تاريحي ۋاقيعالاردىڭ ىزدەرى ساقتالعان. جىردا سىر بويى حالقىنىڭ تاريحي جادىندا ماڭگى جاتتالىپ قالعان حيۋا، قوقان، رەسەي باسقىنشىلارىنا قارسى جەرگىلىكتى قازاق باتىرلارىنىڭ جانكەشتى ەرلىكتەرى شىنايى سۋرەتتەلگەن. اسىرەسە، جىلقايدار، اقمىرزا، جالمىرزا، اقتان، دابىل، قۇلباراق سياقتى شەكتى باتىرلارىنىڭ بەينەسى ەپوستىق ءداستۇر دەڭگەيىندە تاماشا سۋرەتتەلگەن. سونداي-اق، جانقوجا باستاعان كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ قوزعالىسىنا قاتىسىپ، سوزاق قامالىن الۋدا كورسەتكەن ەرەن قيمىلدارىنىڭ جىرداعى وبرازىنىڭ رەڭى قانىق، وزگە ەپوستىق شىعارمالارعا قاراعاندا دەڭگەيى الدەقايدا بيىك تۇر.
كوزكورگەندەردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، ورنىقباي سۇلتانوۆتىڭ بۇل پوەمادان باسقا شىعارماسى جوق. مۇمكىن، بولسا دا ساقتالماعان سياقتى. اقىن پوەماسىن وقىپ وتىرىپ، ورنىقباي سۇلتانوۆتى قولىنا قالامدى «كەشە-بۇگىن ۇستاعان» دەگەن العاشقى ەكىۇداي ويدان قايتىپ ۇلگەردىك. ايتسە دە، شىندىعى سول – ورنىقباي بۇرىن ولەڭ جازباعان! سىر بويىنداعى ۇلكەن اقىندىق ورتادا ونىڭ ەسىمىنىڭ بەلگىسىز بولاتىنى دا سوندىقتان. جازۋشى مولداحمەت قانازعا اشىلىپ ايتقان اڭگىمەسى: «تۇسىمە جانقوجا بابام كىرىپ، قولىما كىتاپ ۇستاتىپ كەتتى!» دەگەن جالعىز اۋىز ءسوز ەكەن. پوەمانىڭ «قىزدارشىققان» دەگەن تاراۋشاسىندا ونى ورنىقبايدىڭ ءوزى بىلايشا تۇسىندىرەدى:
وتكەن جوق ولەڭ جازىپ، ءسوزىم سىننان،
شىقپايدى قينالسام دا تەرمە تىڭنان…
ورنىقباي سۇلتانوۆ باتىرلىق جىرلاردا ءجيى كەزدەسەتىن ءداستۇرلى ستەرەوتيپتەر مەن دايىن كەيىپتەۋلەردى كوپ قولدانباعان. اتالمىش باتىرلىق جىرلاردا نەگىزگى وبەكتىدە باس قاھارمان وبرازى ءجۇرۋى جازىلماعان زاڭدىلىق سانالاتىن. دەسە دە، اقىننىڭ پايدالاناتىنى جەتى-سەگىز بۋىندى جىر ۇلگىسى، ون ءبىر بۋىندى، ءتورت تارماقتى شۋماق، كەيدە وننان اسا جولمەن تۇيىندەلىپ وتىراتىن شۇبىرتپالى، توكپە ۇيقاستى تۇركى عازالى. ورنىقباي شىعارماسىنىڭ باسقا تاريحي جىرلاردان ءبىر ەرەكشەلىگى: اقىن ءوز پوەماسىندا كەيىنگى كاسىبي، سۋرەتكەرلىك پوەزيانىڭ ولشەمدەرىنە قول ارتقاندىقتان، جىردىڭ رەاليستىك سيپاتى باسىم. اقىن ءىرىلى-ۇساقتى ۋاقيعالاردى سومداعاندا دا بىلايعى جۇرتقا «ۇساق-تۇيەك» كورىنەتىن ءداستۇرلى پەيزاجدىق جانە سيۋجەتتىك دەتالداردى قالدىرماي، تاپتىشتەي سۋرەتتەپ وتىرۋدى ماشىق ەتكەن. بۇل بۇرىن-سوڭعى ەپوس، تاريحي جىر جىرلاۋشىلارىندا سيرەك قولدانىلعان شەبەرلىك ءتاسىل.
ورنىقباي شىعارماسىندا تابيعات سۋرەتى، ىشكى پسيحولوگيزم، ەتنوگرافيالىق كورىنىستەر سياقتى پوەماعا ءتان ەلەمەنتتەر وتە مول. سوندىقتان بىزگە جيناۋشىلار تاراپىنان ايدارلانعان «داستان» دەگەن جانرلىق انىقتاما كەمشىندەۋ كورىندى. ال، «ورنىقباي اقىندىعىنىڭ الدى-ارتىندا باسقا جىر جوق» دەگەنگە ونىڭ ولەڭ ءورىمى مەن ءسوز ورنەگىنە قاراپ وتىرىپ كوڭىل سەنىڭكىرەمەيدى. ەندەشە، ءبىر مەزەت ورنىقباي اقىن سومداعان بەينەلى تەڭەۋلەرگە تىزگىن بەرەلىك. اقىن جانقوجا باتىر بەينەسىن «تۇنەرگەن تۇنگى بۇلتتاي ءتۇسى سۋىق»، «سۇرلانىپ سابىر بۇلتى بەتىندە ويناپ»، «اق تۋى توبەسىنە توڭكەرىلگەن» دەپ تىڭ ەپيتەتتەرمەن ايشىقتايدى. «حالىق ءبۇلىندى حان ءۇشىن، حان ءبۇلىندى جان ءۇشىن» دەگەن كونتراستار دا اسقان شەبەرلىكتىڭ جەمىسى ەكەنىندە داۋ جوق. «اكەلىپ باباجاندى كوپكە سالدى، حالىق ءوزى شىعارسىن دەپ جانازاسىن»، – دەپ جانقوجا باتىردىڭ باباجان ءولىمىن حالىققا سالاتىن جەرىندەگى جاۋدىڭ بەينەسىن جاساۋى دا سونى سەرپىن. شىعارمادا اپپاز قۇلعا قاراتىپ ايتىلاتىن «قارتتىقتىڭ كادەسىمەن ءومىرى ءوتتى» دەپ كەلەتىن اقساقال بولۋدىڭ سيپاتى دا بيازى ءارى جۇمساق بەرىلگەن. پوەمادان بۇدان دا باسقا: «ەلدەن شىقتى ءبولىنىپ، بولىنگەن بۇلتتاي كورىنىپ»، // «سۋسىن ءىشىپ، سۇلى جەپ، سۇلۋلانعان سەمىرىپ» دەگەن شەندەستىرۋلەر، ولەڭنىڭ سىرتقى ءپىشىمىن ويناتۋ ارقىلى جاسالاتىن ومونيمدىك كەيىپتەۋلەردى كوپتەپ كەزدەستىرەمىز. مۇنداي حاس اقىنعا ءتان ەرەك قۇبىلىستى ءساتتى سايكەستىك دەپ قاراعاننىڭ وزىندە، تەك ادام-پەندەنىڭ ارالاسۋىمەن بولماعان تىلسىم ەكەنىن ەرىكسىز مويىندايمىز.
ورىس مادەنيەتىندە لەتوپيس-جىلنامالاردى ءتۇزۋ ارقىلى قوعامدىق تاريحقا التەرناتيۆا رەتىندە بالاما تاريح جاسالاتىن ءداستۇر بار. ال، قازاق مادەنيەتىندە ەۋروپا جانە رەسەي تاريحشىلارىنىڭ قاساڭ تەوريالىق قاعيدالارىنا مالشىنباعان، قوعامدىق تاريحتىڭ بوساعاسىنان بەيكۇنا قاراعان ۇلتتىق تانىمداعى شەجىرەلىك اڭىز-تاريح عاسىرلار بويى اۋىزشا جىرلانىپ كەلە جاتقان ەپوستىق مۇرالارىمىزدا بىرسىدىرعى جاقسى ساقتالعان. مۇندا فولكلورتانۋشى عالىمدارىمىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءجوندى نازار اۋدارماي، قوسىمشا، كۇماندى دەرەككوز رەتىندە عانا قاراستىرىپ كەلە جاتقان ەپيك جىرشىلار مەن اقىنداردىڭ وتكەن تاريحقا دەگەن اۆتورلىق كوزقاراسى، ۋاقىت پەن كەڭىستىك تالابى، ورىنداۋشىنىڭ تاريحتى تارازىلاي ءبىلۋى، كوڭىل كوكجيەگى تانىعان تاقىرىبىن ءوز دارەجەسىندە مەڭگەرە الۋى سياقتى جايتتەر ماڭىزدى رولگە يە ەكەنىن ايتۋ ءلازىم.
رەسەي ارحيۆتەرىندە جانقوجا نۇرمۇحاممەدۇلىنا قاتىستى تاريحي قۇجاتتار مەن باتىر ءومىر سۇرگەن ءداۋىردىڭ شىندىعىن شىجعىرىپ ءھام شيىرىپ ايتاتىن ايعاقتار از ەمەس. سولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى رەسەي پاتشالىعىنا دالانىڭ شەن-شەكپەنگە قۇمار بي-سۇلتان، ستارشىندارى تاراپىنان جازىلعان راپورتتار مەن دونەسەنيەلەر. بۇل قۇجاتتاردىڭ دەرەگىن باتىر بابا تۋرالى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جازىلىپ، حاتقا تۇسكەن باتىرلىق ەپوس، تاريحي جىر-پوەمالار، داستاندار مەن قولجازبا كۇيىندە ساقتالعان كەيبىر ايتىس ولەڭدەرىنىڭ ۇزىندىلەرى ناقتىلاپ، بەلگىسىن بەكىتىپ، ارقاۋىن شيراتىپ، بارىنشا قۋاتتاي تۇسەدى. مۇراعات سورەلەرىنىڭ ەنشىلى مۇلكىنە اينالىپ وتىرعان دەرەكتى قۇجاتتار مەن قۇندى قولجازبالار قاي زاماندا دا تەرىستەۋگە كونبەيتىن، كىم بالتالاسا دا قيراتا المايتىن قامال ءتارىزدى. ولاردىڭ ءتۇپتىڭ-تۇبىندە ايتەۋىر ءبىر جارىق كورەتىنى تاعى اقيقات. سوندىقتان جانقوجا نۇرمۇحاممەدۇلى ءومىر سۇرگەن تۇتاس ءداۋىردىڭ شىم-شىتىرىق تاريحى، باتىردىڭ ءومىرى مەن قازاسىنىڭ اڭىزى مەن اقيقاتى، جاقاتتاس اعايىن اراسىنداعى ساعىمنىڭ دىرىلىندەي تولقىپ تۇرعان نازىك ءتىن – سوناۋ وقيعالاردان قالعان اتالار تاريحىنىڭ ۇمىتىلماس ىزدەرى، ءبارى-ءبارى بۇل بايتاق تاقىرىپتىڭ بولاشاق زەرتتەۋشىلەرىنە اۋىر سالماق ارتىپ، جاۋاپتى سىناق جۇكتەرى حاق.
كەلەر كۇندەردە اتالمىش دەرەكتەر مەن جانقوجا باتىرعا قاتىستى بارشا تاريحي جىر-داستانداردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، فولكلورتانۋ عىلىمىنىڭ وزىق تەوريالىق تالاپتارىنا ساي، ءار جىردى جەكە ۆاريانت-نۇسقا رەتىندە قاراستىرىپ، باس-اياعىن تۇگەندەپ جارىققا شىعارۋ ماسەلەسى تۇر. بولاشاقتاعى بوياماسىز، شىنايى تاريحقا الىپ باراتىن باستى قادام دا، باتىر بابانىڭ كەسەك تۇلعاسىن اڭىزدار سورابىنان ارشي تۇسەتىن قۇندى دەرەككوز دە، تالاي عىلىمي زەرتتەۋگە ارقاۋ بولاتىن بايان دا وسى بولماق. ەندەشە، جانقوجا باتىر تۋرالى جازىلعان رەالدى تاريحي جىر-پوەمالاردىڭ باسىن قوسىپ، ءاربىر جىردى تولقۇجات-تۇسىنىكتەمەسىمەن، سيپاتتاما-انىقتاماسىمەن، شىعارمادا كەزدەسەتىن جەر-سۋ اتاۋلارى مەن تۇلعالار تاريحىن تولىقتاي جۇيەلەپ، اتادان قالعان اسىل مۇرانى دەربەس جيناق ەتىپ باستىرىپ شىعارۋ ءىسى سىلتاۋ كوتەرمەيتىن، كەزەك كۇتتىرمەيتىن وزەكتى ماسەلە كۇيىندە قالا بەرمەك.
بەرىك ءجۇسىپوۆ، فولكلورتانۋشى
