Alaş jūrtynyŋ aryn arlap, eldık tuyn kökke kötergen Ūlt-azattyq köterılısınıŋ qaharmany Janqoja Nūrmūhammedūly turaly är kezeŋde jazylǧan körkem şyǧarmalar, esseler men ǧylymi maqalalar, monografiialyq eŋbekter men tarihi-ǧūmyrbaiandyq zertteuler az emes. Batyr babanyŋ bolmys-beinesın somdap, ol ömır sürgen däuır suretın qanyqtyra tüsetın Zeinolla Şükırovtyŋ «Syr boiy» romany, Bekdılda Aldamjarovtyŋ «Ūly sel» tetrologiiasy, Moldahmet Qanazdyŋ «Janqoja» kıtaby, Äbsattar Ospanovtyŋ «Janqoja batyr» derektı hikaiaty men şejıreşı qart Ömırzaq Ahmetov şyǧarmalarynda baitaq taqyrypty ärkım özındık tanym biıgınen igeruge talpynystar jasaǧan.
Äitse de, bırtuar batyrdyŋ barşa bolmysy men kısılık kelbetı, erlıktı joryqtary men eldıktı saqtaǧan bıtımgerşılık qasietterın söz etetın halyq auyz ädebietı ülgılerı – realdı tarihi jyrlar men poemalardyŋ orny bır töbe.
Alaş tarihşysy M.Tynyşbaev Janqoja Nūrmūhammedūlyn Üş jüzge daŋqy jaiylǧan batyr dep baǧalaidy. Ras, Janqoja batyrdyŋ erlıkke toly taǧdyry şytyrman ärı qasırettı. Būl zertteuşı qauymnyŋ jauapkerşılıgın eselei tüsedı. Bır ǧana batyr kigen sauyt pen onyŋ qazasyna qatysty qisyndy-qisynsyz aŋyz-derekterdıŋ özı qanşama? Sondyqtan osy uaqytqa deiın aitylǧan oi, jazylǧan mälımet-derekterdı teŋ salmaqtaǧanda, tarazy basyn älı aitylmaǧan sözderdıŋ batpany basa tüsetınıne kuämız.
Bır zamanda Syr boiyndaǧy Tabyn men Şömekei rularyn qol astyna qaratyp otyrǧan polkovnik Ermūhammed Qasymovtyŋ äu bastaǧy ızgı armany baitaq jatqan Şektını de qosa bilep, özınıŋ jailauy men qystauynyŋ kölemın keŋeitu edı. Būl mysyqtıleu maqsatynyŋ ıske asuyna Janqoja batyr jol bermedı. Öitkenı, batyr äuel bastan-aq japsarlas Hiua, Qoqan handyǧyna, aidahardai qaharyn tögıp otyrǧan qoŋsylasy Resei imperiiasyna, tıptı, jeke müddesınen alystai almaityn qazaq törelerıne de senımsızdıkpen qaraǧan.
Ermūhammed sūltan Syr boiynda şeksız bilıkke qol jetkızu üşın jasaǧan qūityrqy äreketterınde, äuelı Hiua handyǧynan betı qaitqanymen, jymysqy saiasatyn aqyryna deiın jetkızude qoldaudy Resei imperiiasynan tapty. Janqoja batyrdyŋ Resei men ekı ortadaǧy alǧaşqy «dostyǧy» keiın äuelgı uädesınen taiqyp, bır jambasynan ekınşı jaǧyna oŋai aunai salǧan orystardyŋ Araldan bekınıs-qala, Raiymnan port salǧanyn, qoqandyqtardyŋ Aqmeşıtten qamal tūrǧyzǧanyn, Hiua hanynyŋ Syr boiy qazaqtarynan rettı-retsız zeket-ūşyr jinap, beibıt halyqty tonai bastaǧanyn körgende bıtıspes jaulyqqa ainalyp sala berdı. Janqoja batyrdyŋ barlyq maqsaty men oi-armany Alaş ūlynyŋ basyn qosyp, baǧzy babalardan qalǧan baitaq dalanyŋ barşa bailyǧy men däuletın jau piǧyl jat jūrttyŋ qolyna bermei, keler ūrpaqtyŋ ülesıne adal amanattau bolatyn. Bıraq…
Janqoja Nūrmūhammedūly bastaǧan Ūlt-azattyq köterılısı, sol kezeŋdegı tarihi jäne saiasi ahualdy bajailaǧan N.Veselovskii, İ.V.Anichkov eŋbekterı, E.Meier, N.Maev, A.İ.Makşeev, P.İvanov jazbalary qai kezde de ızı suyp ülgermegen uaqiǧalarǧa uaqytyn tap basyp şolu jasalǧan qūndy mälımet közı bolyp qala bermek. Keiın, qazaq folklorynyŋ epostanu salasynyŋ tarihi jyrlar mäselesın är kezeŋde türlı aspektıde söz etken E.Bekmahanov, S.Seifullin, T.Şoiynbaev, Ä.Qoŋyratbev, R.Berdıbai, S.Qasqabasov, N.Töreqūlov, E.Tūrsynov siiaqty ǧalymdar tarihi tanymymyzdyŋ kökjiegın mümkındıgınşe keŋeitkenın erekşe aitu paryz. Äsırese, professor Jūmat Tılepov «Elım dep eŋırep tuǧan erler jyry», «Tarih jäne ädebiet» atty monografiialyq eŋbekterınde Janqoja batyr turaly halyq jyrlaryn, batyr ömır sürgen qoǧam men zaman tynysyn, bodandyq däuırde tuǧan azattyq köterılısın beineleitın jyrlardaǧy tarihi şyndyqtyŋ tabiǧatyn jan-jaqty taldap, baiypty tarazylady.
Bır jyldary Qazaqstan ükımetı tarapynan Syr boiyna arnaiy tarihi-etnografiialyq ekspedisiia şyǧarylyp, el arasynan Janqoja batyr turaly derekter men jyr-dastandar jinalǧan. Äitse de, köp keşıkpei solaqai saiasat saldarynan būl saladaǧy zertteuşılerdıŋ denı jazyqsyz jazalana bastap edı. Osydan keiın-aq Janqoja batyr taqyrybyn söz etuge qūzyrly oryndardan arnaiy tyiym salynbaǧanymen, atalǧan baǧyttaǧy ızdenıster ılbi berdı. Degenmen, batyr turaly jazylǧan tarihi jyrlardy jaryqqa şyǧaru nietı sol kezdıŋ özınde tam-tūmdap bolsa da qolǧa alyna bastaǧany aŋǧarylady. Mūraǧattardaǧy keibır qoljazbalarǧa tüsken taŋbalardyŋ tabynan būl jyrlardy baspaǧa ūsynu üşın «redaksiialauǧa» talpynys jasalyp, ker zamannyŋ ideologiiasyna tompaqtau keletın qasiettı ūǧymdar, jyrdaǧy batyrdyŋ orys bekınısterıne jasaityn qandy joryqtaryn baiandaityn tūstaryn eptep tüzep-küzeuge mäjbür bolǧandyqtary baiqalyp otyrady. Sonymen, būl mäselelerdıŋ su betındegı bır batyp, bır körınıp abyrjy küide tūratyn qaltqy siiaqty ärkez qoldauy tabylsa da, qoldanyluy tabylmai, aqyry batyr turaly jyrlardy jaryqqa şyǧaru ısı keiınge syrǧi bergenın köremız.
Janqoja Nūrmūhammedūly haqynda, aq patşa äskerınıŋ Syr boiyndaǧy alǧaşqy qadamy turaly «Qazaq batyry Janqoja Nūrmūhammedūly» atty tarihi ocherk jazyp, ony 1894 jyly Qazan qalasynda bastyryp şyǧarǧan İ.V.Anichkov osy eŋbegınde saharada ötken saiypqyran bahadürdıŋ dalalyqtar arasyndaǧy abyroi-ataǧyna taŋqalyp: «Osydan elu jyldai būryn qaitys bolǧan batyrdyŋ esımın, ıstegen ısterın bılmeitın, auyzdarynan suy qūri otyryp aitpaityn bır de bır auyl, bır de bır üi joqqa tän», – dep jazypty. Rasynda da, Syr boiy jūrty qaharman batyr, äulie baba turaly aqiqat pen aŋyzǧa tızgın berse, ol sarqylmaityn syrǧa, tausylmaityn jyrǧa bastaityny ras.
Janqoja batyr turaly jazylǧan batyrlyq jäne realdı tarihi jyr-poemalardyŋ hronologiialyq jüiesı de bır ızge tüsırılmegen. Endeşe, HIH ǧasyrdyŋ aiaǧynda Qazan qalasynda tatar tılınde jaryq körgen «Janqoja batyr» dep atalatyn qysqa epostyq üzındını Mūsabai jyraudyŋ belgılı jyrynyŋ aldyna tüsıruge mäjbürmız. Jyr Janqoja batyrdyŋ ata-tek şejıresın baiandaudan bastalady. Al, Mūsabai jyraudan jazylyp alynǧan siujettı ūzaq tolǧaudyŋ orny bölek ekenın erekşe atap aitqan jön. İ.V.Anichkov öz eŋbegınde el arasynda auyzşa tarap jürgen aŋyz-äŋgımelerdıŋ «…eŋ köbın batyr turaly äŋgıme-aŋyzdy tökpei-şaşpai saqtai bılgen, onyŋ eŋ jaqyn tuysqany bop keletın, barlyq aituşylardyŋ är türlı nūsqalaryn tügelge juyq jinaǧan, Maidan atalyǧynan taraǧan ataqty Mūsabai jyraudan esıttım», – deidı. Būl da Mūsabai siiaqty epik jyrşynyŋ epikalyq bılımı men jad quatynyŋ öte joǧary bolǧandyǧyn aiǧaqtaityn qūndy mälımet.
Ǧylymi äleumetke äzırge «Janqoja batyr» dep atalatyn jyrlar siklynan L.Kenjeūly, J.Şaŋǧytbaev, Q.Sūltanūly, N.Jūbatūly, I.Jalǧasov, T.Meŋdıbaev, t.b. jyrlaǧan segız nūsqa belgılı. Jyrdyŋ Nūrsūltan Jūbatūly jazǧan nūsqasy aiaqtalmai qalǧan. Nūrsūltan aqyn variantynyŋ basty erekşelıgı: jyrdaǧy negızgı qaharman – Janqoja beinesı batyrlyq epostyŋ jasalu prinsipterıne negızdelgen. Jyr qaharmany düniege kelerden būryn onyŋ anasyn «Jolbarystyŋ jüregıne jerık bolyp edı» dep ūlǧaita suretteletın, barşa halyqtardyŋ batyrlyq epostaryna tän köşpelı motiv osy nūsqadan berık tūǧyr tapqan.
QR Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ Sirek qoljazbalar qorlarynda Janqoja batyrǧa arnalǧan jyr-poemalar mazmūnyn qaitalamaityn bır bölek aŋyzdar qordalanǧan. Al, jazuşy Moldahmet Qanazdyŋ jeke mūraǧatynda atalmyş nūsqalardan basqa Äbu Särsenov, Balymbet Köptıleuov siiaqty aqsaqaldardan alynǧan Janqoja batyr turaly avtorly-avtorsyz jyrlardyŋ qalyŋ köpşılıkke beimälım bırneşe qoljazbalary saqtauly keledı. Bır eskererlık mäsele: Janqoja batyr turaly barşa dästürlı epikalyq jäne tarihi jyr-poemalardyŋ köpşılıgıne tän ortaq belgı – şyǧarmalardan orys äskerımen ekı arada ötetın soǧystyŋ tolyq sūlbasynyŋ körınısı köleŋkeleu qaluy. Būǧan äuelgı sebep, Janqoja batyrdyŋ orystyŋ zeŋbırektı äskerınen jeŋıluı bolsa, ekınşıden, jyrlauşy aqyndardyŋ orysşyl saiasat salqynynan jan saqtauy siiaqty ekı türlı jaǧdaiatty köldeneŋ tartuǧa bolatyn siiaqty.
Bır taŋqalarlyǧy, Janqoja batyrdyŋ ruhyna jyr arnap, batyr babanyŋ erlıktı ısterın qasiettı qara öleŋnıŋ özegıne örıp, ölmes tarihtyŋ enşısıne tabystaǧysy kelgen söz zergerlerı az bolmaǧan eken. Bıraq solardyŋ köbısı ömırlık maqsattaryna balaǧan ol ızgı armandaryna jete almai, ajaly jetpese de dünieden türlı şym-şytyryq sebeptermen ötken. Aral, Qazaly öŋırınde ömır sürgen belgılı şaiyr Nūrtuǧan Kenjeǧūlūly men Nūrmaǧambet Qosjanovty bız osy qatardan köremız. El arasynda künı bügınge deiın aitylyp kele jatqan estı sözdıŋ bırınde: «Nūrtuǧan aqyn nauqasy ūlǧaiyp, dünie didarynan köşer şaǧy bolǧanda köŋılın sūrai barǧan eldıŋ aqsaqaldaryna: «Noǧailynyŋ batyrlaryn jaza bergenşe, er Jäkemdı nege jyrlamadym eken?», – dep, ömırınıŋ aqyrǧy künderın zapyrandy ökınışpen ötkızgen eken deidı. Şaiyr fäniden baqi düniege köşkende bar bolǧany qyryq bır ǧana jasta eken. Al, qyryq degen jastyŋ qyrqasyna şyǧar-şyqpasta jalyny qazaqtyŋ barşa ziialy qauymyn şarpyǧan otyz jetınşı jyldyŋ ala qūiynyna ılınıp, qyrşynynan qiylǧan Nūrmaǧambet Qosjanov «Sartai batyr» atty dastanynyŋ kırıspesınde:
…Janqoja batyr būl öttı,
Patşaǧa sıltep qylyşyn.
Nikolaiǧa baǧynbai,
Taryltty bıraz tynysyn.
Ūstamai kettı qolyna
Altyn menen kümısın.
Qissa qylyp şyǧarsam,
Ekeuınıŋ būl ısın –
dep, jan-düniesın jegıdei jegen ızgı armanyn aǧynan aqtaryla jyrlaidy. Amal neşık, arqaly aqynnyŋ bılte şamnyŋ jaryǧyndai kelte ǧūmyry saǧymǧa bölenıp, būlt asyp köz ūşynda būldyraǧan tättı tılegın jalyndy jyrynyŋ otty qūşaǧyna bır orap ötuge ǧana jetıptı…
Janqoja batyr turaly jyr-poema jazyp qaldyrǧan keibır aqyndardyŋ ömır joldary men şyǧarmalarynyŋ taǧdyry müldem qasırettı. «Janqoja batyr» dep atalatyn qomaqty dünienıŋ avtory, jalyndai laulap otyz ekı jasynda dünieden ötken qazalylyq Lūqman Kenjeūly sondai auyr taǧdyrly jandardyŋ bırı. Būl dastannyŋ är jyldarda qaǧazǧa tüsıp, ūlttyq mūraǧattarǧa tapsyrylǧan Qarajan Rüstemov (1946), Naǧymbek Qarabatyrov jäne Qabylandy Köregenovterden (1945) qalǧan üş bırdei qoljazbasy bar. Soŋǧy qoljazbany QR Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ OǦK Sirek qoryna tapsyruşy, keiın üş mätınnen ortaq nūsqa tüzıp, şyǧystanuşy Serıkbai Qosanǧa arab, latyn grafikasynan kirillisaǧa tüsırtıp, jyrdy 1999 jyly «Jūldyz» jurnalynyŋ №1 sanyna alǧysözımen jariialaǧan jazuşy Moldahmet Qanaz. Bır qyzyǧy, qolyna qalam ūstaǧan kürmeuge kelmeitın qysqa ǧūmyrynda Lūqman aqyn būdan basqa bır de bır öleŋ-jyr jazbapty.
«Janqoja batyr» dep atalatyn kelesı şyǧarma iesınıŋ qamşynyŋ qysqa sabyndai qysqa ǧūmyry, öleŋ ölkesındegı alǧaşqy jäne soŋǧy qadamy, tıptı şuda jıptei şielenısken şym-şytyryq taǧdyry da eşkımge ūqsamaidy. Janqoja batyrdyŋ qaharmandyq erlıkke toly ısterı jan dünielerıne äser etkendıgı sonşalyq, kökırek tübınde bulyqqan şer būl avtorlardy ülken jürek tebırenısı men teŋızdei oi tolquyna äkelgen siiaqty. Soŋǧy ekı avtor da kelte ǧūmyrlarynda düniiaui şarualardan boilaryn aulaq ūstap, özderınıŋ negızgı ömırlık mūrat-müddelerın äruaqty batyr babanyŋ önegelı ısterın, erlık-amanattaryn ūlyqtau dep bılıp, äserlı öleŋ tılımen halyqqa jetkızıp ketudı qasterlı mındetterıne sanaǧan. Ekı aqynnyŋ da soŋynda «Janqoja batyr» dep atalatyn şyǧarmadan basqa jyr-mūranyŋ qalmauyn, ekeuınıŋ de halyq üşın jan qiǧan teŋdessız erlık iesı – şahidtıŋ şyraqşysy bolǧandyǧymen tüsındırgen abzal.
Ornyqbai Sūltanov şyǧarmasy osy taqyryptaǧy jyrlardyŋ ışındegı körkemdık därejesı joǧary, ärı kölemdısı bolyp sanalady. Jyrdyŋ mazmūny negızınen, Janqoja batyrǧa qatysty bolǧanymen, mūnda sonau «aqtaban-şūbyryndy» kezeŋınen bergı jerdegı Kışı jüz qazaqtarynyŋ basynan ötken är türlı tarihi uaqiǧalardyŋ ızderı saqtalǧan. Jyrda Syr boiy halqynyŋ tarihi jadynda mäŋgı jattalyp qalǧan Hiua, Qoqan, Resei basqynşylaryna qarsy jergılıktı qazaq batyrlarynyŋ jankeştı erlıkterı şynaiy surettelgen. Äsırese, Jylqaidar, Aqmyrza, Jalmyrza, Aqtan, Dabyl, Qūlbaraq siiaqty Şektı batyrlarynyŋ beinesı epostyq dästür deŋgeiınde tamaşa surettelgen. Sondai-aq, Janqoja bastaǧan Kışı jüz qazaqtarynyŋ Kenesary Qasymūlynyŋ qozǧalysyna qatysyp, Sozaq qamalyn aluda körsetken eren qimyldarynyŋ jyrdaǧy obrazynyŋ reŋı qanyq, özge epostyq şyǧarmalarǧa qaraǧanda deŋgeiı äldeqaida biık tūr.
Közkörgenderdıŋ aitularyna qaraǧanda, Ornyqbai Sūltanovtyŋ būl poemadan basqa şyǧarmasy joq. Mümkın, bolsa da saqtalmaǧan siiaqty. Aqyn poemasyn oqyp otyryp, Ornyqbai Sūltanovty qolyna qalamdy «keşe-bügın ūstaǧan» degen alǧaşqy ekıūdai oidan qaityp ülgerdık. Äitse de, şyndyǧy sol – Ornyqbai būryn öleŋ jazbaǧan! Syr boiyndaǧy ülken aqyndyq ortada onyŋ esımınıŋ belgısız bolatyny da sondyqtan. Jazuşy Moldahmet Qanazǧa aşylyp aitqan äŋgımesı: «Tüsıme Janqoja babam kırıp, qolyma kıtap ūstatyp kettı!» degen jalǧyz auyz söz eken. Poemanyŋ «Qyzdarşyqqan» degen tarauşasynda ony Ornyqbaidyŋ özı bylaişa tüsındıredı:
Ötken joq öleŋ jazyp, sözım synnan,
Şyqpaidy qinalsam da terme tyŋnan…
Ornyqbai Sūltanov batyrlyq jyrlarda jiı kezdesetın dästürlı stereotipter men daiyn keiıpteulerdı köp qoldanbaǧan. Atalmyş batyrlyq jyrlarda negızgı obektıde bas qaharman obrazy jüruı jazylmaǧan zaŋdylyq sanalatyn. Dese de, aqynnyŋ paidalanatyny jetı-segız buyndy jyr ülgısı, on bır buyndy, tört tarmaqty şumaq, keide onnan asa jolmen tüiındelıp otyratyn şūbyrtpaly, tökpe ūiqasty türkı ǧazaly. Ornyqbai şyǧarmasynyŋ basqa tarihi jyrlardan bır erekşelıgı: aqyn öz poemasynda keiıngı käsıbi, suretkerlık poeziianyŋ ölşemderıne qol artqandyqtan, jyrdyŋ realistık sipaty basym. Aqyn ırılı-ūsaqty uaqiǧalardy somdaǧanda da bylaiǧy jūrtqa «ūsaq-tüiek» körınetın dästürlı peizajdyq jäne siujettık detaldardy qaldyrmai, täptıştei surettep otyrudy maşyq etken. Būl būryn-soŋǧy epos, tarihi jyr jyrlauşylarynda sirek qoldanylǧan şeberlık täsıl.
Ornyqbai şyǧarmasynda tabiǧat suretı, ışkı psihologizm, etnografiialyq körınıster siiaqty poemaǧa tän elementter öte mol. Sondyqtan bızge jinauşylar tarapynan aidarlanǧan «dastan» degen janrlyq anyqtama kemşındeu körındı. Al, «Ornyqbai aqyndyǧynyŋ aldy-artynda basqa jyr joq» degenge onyŋ öleŋ örımı men söz örnegıne qarap otyryp köŋıl senıŋkıremeidı. Endeşe, bır mezet Ornyqbai aqyn somdaǧan beinelı teŋeulerge tızgın berelık. Aqyn Janqoja batyr beinesın «Tünergen tüngı būlttai tüsı suyq», «Sūrlanyp sabyr būlty betınde oinap», «Aq tuy töbesıne töŋkerılgen» dep tyŋ epitettermen aişyqtaidy. «Halyq bülındı han üşın, Han bülındı jan üşın» degen kontrastar da asqan şeberlıktıŋ jemısı ekenınde dau joq. «Äkelıp Babajandy köpke saldy, Halyq özı şyǧarsyn dep janazasyn», – dep Janqoja batyrdyŋ Babajan ölımın halyqqa salatyn jerındegı jaudyŋ beinesın jasauy da sony serpın. Şyǧarmada Appaz qūlǧa qaratyp aitylatyn «Qarttyqtyŋ kädesımen ömırı öttı» dep keletın aqsaqal boludyŋ sipaty da biiazy ärı jūmsaq berılgen. Poemadan būdan da basqa: «Elden şyqty bölınıp, Bölıngen būlttai körınıp», // «Susyn ışıp, sūly jep, Sūlulanǧan semırıp» degen şendestıruler, öleŋnıŋ syrtqy pışımın oinatu arqyly jasalatyn omonimdık keiıpteulerdı köptep kezdestıremız. Mūndai has aqynǧa tän erek qūbylysty sättı säikestık dep qaraǧannyŋ özınde, tek adam-pendenıŋ aralasuymen bolmaǧan tylsym ekenın erıksız moiyndaimyz.
Orys mädenietınde letopis-jylnamalardy tüzu arqyly qoǧamdyq tarihqa alternativa retınde balama tarih jasalatyn dästür bar. Al, qazaq mädenietınde Europa jäne Resei tarihşylarynyŋ qasaŋ teoriialyq qaǧidalaryna malşynbaǧan, qoǧamdyq tarihtyŋ bosaǧasynan beikünä qaraǧan ūlttyq tanymdaǧy şejırelık aŋyz-tarih ǧasyrlar boiy auyzşa jyrlanyp kele jatqan epostyq mūralarymyzda bırsydyrǧy jaqsy saqtalǧan. Mūnda folklortanuşy ǧalymdarymyz künı bügınge deiın jöndı nazar audarmai, qosymşa, kümändı derekköz retınde ǧana qarastyryp kele jatqan epik jyrşylar men aqyndardyŋ ötken tarihqa degen avtorlyq közqarasy, uaqyt pen keŋıstık talaby, oryndauşynyŋ tarihty tarazylai bıluı, köŋıl kökjiegı tanyǧan taqyrybyn öz därejesınde meŋgere aluy siiaqty jaitter maŋyzdy rölge ie ekenın aitu läzım.
Resei arhivterınde Janqoja Nūrmūhammedūlyna qatysty tarihi qūjattar men batyr ömır sürgen däuırdıŋ şyndyǧyn şyjǧyryp häm şiyryp aitatyn aiǧaqtar az emes. Solardyŋ basym köpşılıgı Resei patşalyǧyna dalanyŋ şen-şekpenge qūmar bi-sūltan, starşyndary tarapynan jazylǧan raporttar men donesenieler. Būl qūjattardyŋ deregın batyr baba turaly künı bügınge deiın jazylyp, hatqa tüsken batyrlyq epos, tarihi jyr-poemalar, dastandar men qoljazba küiınde saqtalǧan keibır aitys öleŋderınıŋ üzındılerı naqtylap, belgısın bekıtıp, arqauyn şiratyp, barynşa quattai tüsedı. Mūraǧat sörelerınıŋ enşılı mülkıne ainalyp otyrǧan derektı qūjattar men qūndy qoljazbalar qai zamanda da terısteuge könbeitın, kım baltalasa da qirata almaityn qamal tärızdı. Olardyŋ tüptıŋ-tübınde äiteuır bır jaryq köretını taǧy aqiqat. Sondyqtan Janqoja Nūrmūhammedūly ömır sürgen tūtas däuırdıŋ şym-şytyryq tarihy, batyrdyŋ ömırı men qazasynyŋ aŋyzy men aqiqaty, jaqattas aǧaiyn arasyndaǧy saǧymnyŋ dırılındei tolqyp tūrǧan näzık tın – sonau oqiǧalardan qalǧan atalar tarihynyŋ ūmytylmas ızderı, bärı-bärı būl baitaq taqyryptyŋ bolaşaq zertteuşılerıne auyr salmaq artyp, jauapty synaq jükterı haq.
Keler künderde atalmyş derekter men Janqoja batyrǧa qatysty barşa tarihi jyr-dastandardyŋ basyn bırıktırıp, folklortanu ǧylymynyŋ ozyq teoriialyq talaptaryna sai, är jyrdy jeke variant-nūsqa retınde qarastyryp, bas-aiaǧyn tügendep jaryqqa şyǧaru mäselesı tūr. Bolaşaqtaǧy boiamasyz, şynaiy tarihqa alyp baratyn basty qadam da, batyr babanyŋ kesek tūlǧasyn aŋyzdar sorabynan arşi tüsetın qūndy derekköz de, talai ǧylymi zertteuge arqau bolatyn baian da osy bolmaq. Endeşe, Janqoja batyr turaly jazylǧan realdı tarihi jyr-poemalardyŋ basyn qosyp, ärbır jyrdy tölqūjat-tüsınıktemesımen, sipattama-anyqtamasymen, şyǧarmada kezdesetın jer-su ataulary men tūlǧalar tarihyn tolyqtai jüielep, atadan qalǧan asyl mūrany derbes jinaq etıp bastyryp şyǧaru ısı syltau kötermeitın, kezek küttırmeitın özektı mäsele küiınde qala bermek.
Berık JÜSIPOV, folklortanuşy
