قازاق باتىرلاردىڭ باسىنىڭ الىنۋى كەنەسارىدان باستالادى. حاننىڭ 1847 جىلى باسى الىنىپ، سۇيەگى قىرعىز جەرىندە قالدى. بۇرىن سانكت-پەتەربۋرگتىڭ كۋنست-كامەراسىندا تۇرعان سول باس سوڭعى جىلدارى ءىزىم-عايىم جوعالدى. تاعدىرى دا، باسى دا وسىنداي تالكەككە تۇسكەن ەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى اتاقتى بوكە باتىر (1846-1904). ول قىتايداعى قازاق ەلىن جاقسى، جايلى جەرلەرگە ورنالاستىرۋ ءۇشىن باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا سوقتى. بوكە باتىر 1904 جىلى كەنەتتەن اۋىرىپ، قايتىس بولادى. تيبەت اۆتونوميالى اۋدانىندا جەرلەنەدى. قىتاي اسكەرلەرى باتىردىڭ كورىن اقتارىپ، ونىڭ باسىن كەسىپ اپارىپ ءۇرىمجى قالاسىنىڭ ورتالىعىنا ءىلىپ قويدى. ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن باتىردىڭ بالاسى راباي اكەسىنىڭ باسىن الىپ، ەجەلگى وتانى التاي ولكەسىنە اكەلىپ جەر قوينىنا وتكىزدى. ءسويتىپ، بوكە جىرعالاڭ ۇلىنىڭ باسى التايدا، دەنەسى تيبەتتە قالدى.
1887 جىلى قىتاي وكىمەتىنىڭ وكىلى شاعان كەگەن دەيتىن وزبىر قوبدا بەتىنە اسىپ كەتكەن قازاقتاردى التايعا كوشىرۋ ءۇشىن اسكەر الىپ اتتاندى. اقىرى ەلدىڭ قارسىلىعىنا ۇشىراپ، باسشىسى كوبەشۇلى اسىلبەكتىڭ باسىن الۋمەن تىندى.
ودان كەيىن التاي جەرىندە جەكە اسكەر قۇرىپ، جەكە دارا بيلىك جۇرگىزگەن زۇقا باتىر ءسابيتۇلىنىڭ باسىن 1921 جىلى قىتاي ۇكىمەتى كەسىپ الدى. ءۇرىمجى قالاسىنداعى ەل كوپ جۇرەتىن ۇلكەن كوپىرگە ءىلىپ قويدى. 1928 جىلى قوبدا جەرىندە ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ ءبيى قىلاڭنىڭ باسىن تاعى دا قىتاي جەندەتتەرى كەسىپ الدى.
ورىستار كەيكى باتىر كوكەمبايۇلىنىڭ باسىن 1922 جىلى باسىن كەسىپ الىپ، تورعاي قالاسىنىڭ ورتالىعىندا باعانا باسىنا 7 كۇن بويى ءىلىپ قويىپ، جۇرتتى شوشىندىردى. باس سۇيەگىن د.بۋكينيچ دەگەن بىرەۋ سانكت-پەتەربۋرگتىڭ انتروپولوگيا جانە ەتنوگرافيا مۇراجايىنا تاپسىرعان. قازىر سوندا تۇر. رەتىك سانى – 3383.
سول سياتى ورىس اسكەرلەرى جانقوجا باتىردى وقپەن پارشالادى. بەكبولات باتىردى جازالاۋشىلار ەل الدىندا دارعا استى. ساتقىندار ماحامبەتتىڭ باسىن ءوز ۇيىندە كەسىپ الدى. 1903 جىلعى ارال، مۇعالجار ايماعىنداعى كوتەرىلىس باسشىسى مىرزاعۇل شىمانۇلىن دا تۇرمەدە ءشىرىتتى. ۇلكەن وقىمىستى، اقىن، قاجى، «قۇراندى» تۇڭعىش رەت قازاق تىلىنە اۋدارعان احىت ءۇلىمجىنى (1866-1940) قىتايدا ءولتىردى. اتاقتى وسپان باتىردى (1889-1951) قىتاي وكىمەتى دارعا استى.
قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ باسشىلارى ۇزاق پەن جامەڭكەنى جەندەتتەر ۋ بەرىپ ءولتىردى. قارقارا باتىرى جاقىپبەردىنى شىعىس تۇركىستاندا 1932 جىلى قولعا ءتۇسىرىپ، 24 دوسىمەن بىرگە اتىپ ءولتىردى. وتارشىلداردىڭ جوعارىداعىداي تاسجۇرەكتىك ىسىنەن وزبەكتەر دە قالىسقان جوق. تاشكەنت قۇشبەگى كەنەسارىنىڭ اعالارى سارجان مەن ەسەنكەلدىنى، ونىڭ بالاسى قۇدايمەندىنى تۋىس-تۋعاندارىمەن قىرىپ تاستاپ، ولاردىڭ بەتىن جاپپاستان دالاعا تاستادى، مايىتتەرى بۇزىلىپ كەتكەننەن كەيىن ءبىر-اق تابىلدى.
اقىرى، قازاق باسسىز قالدى؟ ورنىنا ورىستىڭ، قىتايدىڭ، تاعى باسقالاردىڭ باسى ورنالاسقان ادامدار قازاق دالاسىندا شاۋىپ ءجۇر!
امانجول بەكەنۇلى
