Qazaq batyrlardyŋ basynyŋ alynuy Kenesarydan bastalady. Hannyŋ 1847 jyly basy alynyp, süiegı qyrǧyz jerınde qaldy. Būryn Sankt-Peterburgtıŋ Kunst-kamerasynda tūrǧan sol bas soŋǧy jyldary ızım-ǧaiym joǧaldy. Taǧdyry da, basy da osyndai tälkekke tüsken erlerımızdıŋ bırı ataqty Böke batyr (1846-1904). Ol qytaidaǧy qazaq elın jaqsy, jaily jerlerge ornalastyru üşın basyn tauǧa da, tasqa da soqty. Böke batyr 1904 jyly kenetten auyryp, qaitys bolady. Tibet avtonomiialy audanynda jerlenedı. Qytai äskerlerı batyrdyŋ körın aqtaryp, onyŋ basyn kesıp aparyp Ürımjı qalasynyŋ ortalyǧyna ılıp qoidy. Bıraz uaqyt ötkennen keiın batyrdyŋ balasy Rabai äkesınıŋ basyn alyp, ejelgı otany Altai ölkesıne äkelıp jer qoinyna ötkızdı. Söitıp, Böke Jyrǧalaŋ ūlynyŋ basy Altaida, denesı Tibette qaldy.
1887 jyly Qytai ökımetınıŋ ökılı Şaǧan Kegen deitın ozbyr Qobda betıne asyp ketken qazaqtardy Altaiǧa köşıru üşın äsker alyp attandy. Aqyry eldıŋ qarsylyǧyna ūşyrap, basşysy Köbeşūly Asylbektıŋ basyn alumen tyndy.
Odan keiın Altai jerınde jeke äsker qūryp, jeke dara bilık jürgızgen Zūqa batyr Säbitūlynyŋ basyn 1921 jyly qytai ükımetı kesıp aldy. Ürımjı qalasyndaǧy el köp jüretın ülken köpırge ılıp qoidy. 1928 jyly Qobda jerınde ömır sürgen qazaqtyŋ biı Qylaŋnyŋ basyn taǧy da qytai jendetterı kesıp aldy.
Orystar Keikı batyr Kökembaiūlynyŋ basyn 1922 jyly basyn kesıp alyp, Torǧai qalasynyŋ ortalyǧynda baǧana basyna 7 kün boiy ılıp qoiyp, jūrtty şoşyndyrdy. Bas süiegın D.Bukinich degen bıreu Sankt-Peterburgtıŋ Antropologiia jäne etnografiia mūrajaiyna tapsyrǧan. Qazır sonda tūr. Retık sany – 3383.
Sol siiaty orys äskerlerı Janqoja batyrdy oqpen parşalady. Bekbolat batyrdy jazalauşylar el aldynda darǧa asty. Satqyndar Mahambettıŋ basyn öz üiınde kesıp aldy. 1903 jylǧy Aral, Mūǧaljar aimaǧyndaǧy köterılıs basşysy Myrzaǧūl Şymanūlyn da türmede şırıttı. Ülken oqymysty, aqyn, qajy, «Qūrandy» tūŋǧyş ret qazaq tılıne audarǧan Ahyt Ülımjını (1866-1940) qytaida öltırdı. Ataqty Ospan batyrdy (1889-1951) Qytai ökımetı darǧa asty.
Qarqara köterılısınıŋ basşylary Ūzaq pen Jämeŋkenı jendetter u berıp öltırdı. Qarqara batyry Jaqypberdını Şyǧys Türkıstanda 1932 jyly qolǧa tüsırıp, 24 dosymen bırge atyp öltırdı. Otarşyldardyŋ joǧarydaǧydai tasjürektık ısınen özbekter de qalysqan joq. Taşkent qūşbegı Kenesarynyŋ aǧalary Sarjan men Esenkeldını, onyŋ balasy Qūdaimendını tuys-tuǧandarymen qyryp tastap, olardyŋ betın jappastan dalaǧa tastady, mäiıtterı būzylyp ketkennen keiın bır-aq tabyldy.
Aqyry, qazaq bassyz qaldy? Ornyna orystyŋ, qytaidyŋ, taǧy basqalardyŋ basy ornalasqan adamdar qazaq dalasynda şauyp jür!
Amanjol Bekenūly
