«الپىس ەكى قوڭىر» دەگەن ءسوزدىڭ قالاي شىققانىن قازبالاۋ ءۇشىن، ەڭ اۋەلى «قوڭىر» دەگەن ءسوزدىڭ توركىنىنە ءۇڭىلىپ كورەيىك. تابيعاتتاعى قوڭىرلار: قوڭىر جەل، قوڭىر كۇز، قوڭىر تاۋ ت.ب. حايۋاناتتاردىڭ مىنەزىن بىلدىرەتىن قوڭىرلار: قويداي قوڭىر، قوڭىر تۇيەدەي ت.ب. ادامدارعا قاتىستى قوڭىرلار: قوڭىر مىنەزدى جان ەدى، قوڭىر داۋىستى ءانشى، قوڭىر قالتالى وتباسى ت.ب. قوڭىر اتتى اندەر: «القوڭىر»، «نازقوڭىر» ت.ب. كۇيدەگى قوڭىرلار: «تەلقوڭىر»، «جايقوڭىر»، «كەلقوڭىر»، «مولقوڭىر»، «سەرىقوڭىر»، «اسەمقوڭىر»، «قوڭىرقاز»، «اقساققوڭىر»، «مىرزا قوڭىر»، «قورقىتتىڭ قوڭىرى» ت.ب. بۇل قوڭىرلاردىڭ سانى دا شامالى عانا. ەندەشە، «الپىس ەكى قوڭىردى» قايدان ىزدەيمىز؟ كەيبىر زەرتتەۋشىلەر: «الپىس ەكى قوڭىر» – كۇي عانا ەمەس، وعان ءان، بي، حالىق داستاندارى، تۇرمىس-سالت جىرلارى، ايتىستىڭ بارلىق تۇرلەرى، شەشەندىك سوزدەر تۇگەل سوعان جاتادى»، – دەپ پالەن كۇيدىڭ، تۇگەندەي حالىق داستاندارىنىڭ، تۇرمىس-سالت جىرلارىنىڭ تىزىمدىگىن تىقپالايدى. بۇل پىكىرلەر كوركەمونەردىڭ زاڭدىلىعىنا، قيسىنعا سيا ما؟ بي دە – قوڭىر، كۇي دە – قوڭىر، ايتىس، ولەڭ دە – قوڭىر، تۇرمىس-سالت جىرلارى دا قوڭىر بولا بەرسە، استارلى «قوڭىر» سوزىنەن نە قالادى؟ مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، «الپىس ەكى قوڭىر» ءسوزى كوركەمونەردىڭ ءبىر سالاسى كۇيگە قاراتىلعان. بىراق، اتالىپ جۇرگەن كۇيلەردىڭ اتىنا ەمەس، زاتىنا، تابيعاتىنا، «قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الار» كەرەمەتىنە باس يگەندىگىمىزدەن.
«الپىس ەكى قوڭىردىڭ» كۇي ەكەندىگىنە مىناداي دالەل كەلتىرۋگە بولادى:
«قورقىتتىڭ قوڭىر كۇيى» سوناۋ IV-V عاسىرلاردا دۇنيەگە كەلدى. قازىرگە دەيىن ازباي-توزباي، قۇنىن جويماي ساقتالىپ كەلەدى. قوڭىر اۋەنىن وزگەرتكەن جوق. ايگىلى مۋزىكا زەرتتەۋشىسى، عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ: «قازانقاپ ءبىر جولدا الپىس ەكى قوڭىر كۇي شەرتكەن، «الپىس ەكى قوڭىر» اتاۋى سودان قالعان»، – دەيدى. ال كورنەكتى اقىن قادىر مىرزاليەۆ: «الپىس ەكى قوڭىردىڭ» كۇي ەكەنىن ءبىز ەمەس، حالىق ايتىپ ءجۇر. قاعاز بەتىنە تۇسپەي قالعان قىرۋار حالىقتىق مۇرالاردى حالىق كوكەيىندە ساقتاپ كەلمەدى مە؟ ال، «الپىس ەكى قوڭىر» كۇيىنىڭ نوتاسى قاعاز بەتىندە جوعالعان كوپ دۇنيەلەرمەن بىرگە جوعالعان شىعار؟ دەسە دە، حالىق جۇرەگىندە قالعاندىقتان، ونىڭ جوعالماعانى. ابايدىڭ ەكى ساندىق قولجازبالارى مەن جيناعىن قانقۇيلى زاماندا داڭعويلاردىڭ جوعالتقانى بار ەمەس پە؟» – دەيدى. ال قىتايداعى تانىمال تاريحشى نىعمەت مىڭجاننىڭ 80- جىلدارى كۇيتىڭ قالاسىندا اشىلعان فولكلور جينالىسىندا «الپىس ەكى قوڭىردىڭ» كۇي ەكەندىگى جونىندە اڭگىمە قوزعاعانى ەسىمدە. ۇلى عالىم ءال فارابيدىڭ «اۋەن جانە ارەكەت» دەگەن ەڭبەگىندە: «ارەكەتسىز دىبىس بولمايدى. دىبىس بولماسا، اۋەن قۇرالمايدى. سول اۋەندە دىبىستار بەلگىلى ىرعاققا تۇسەدى. ول ەسەپكە باعىنادى. ەسەپسىز ارەكەت بولمايدى. ونىڭ ءوزى فيزيكالىق قوزعالىستى قالىپتاستىرادى»، – دەگەن. دەمەك، كۇي دە، ءسوز دە، اۋەن دە، ارەكەت تە – بەلگىلى بولمىستىڭ تۋىندىسى. سونىڭ ءبارى دە ءال فارابي ايتقانداي، ەسەپتىك ەرەجە، فيزيكالىق زاڭدىلىققا باعىنادى. حالقىمىزدىڭ مۋزىكالىق اۋەندەرىنە كەلسەك، اۋقىمى الماعايىپ كەڭ «تاريحناما» بۇل – ھۇندار، ۇيسىندەر، قىپشاقتار، قازاقتار وسى ءتورت ءداۋىردىڭ اسۋىنان اسىپ بۇگىنگە جالعاستى. قازاق تۇرىك حالقىنىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ سوزدىك، سازدىق، قيمىلدىق سيپاتتارىن سالا-سالاسى بويىنشا جيناقتاپ، باسىن قۇراپ شىعارۋ – ول ءوز الدىنا ۇلكەن ءبىر دۇنيە. ھۇندار ءداۋىرى – قازاقتىڭ تۇرىكتەن اجىراماعان كەزى، ياعني قاراقۇرىم ءداۋىرى. بۇل داۋىردە كوبىنشە يەنتەتوتيكالىق اۋەندەر ەدى. بۇعان قاراعاندا قىتايدىڭ دا كەيبىر اۋەندەرى كىرىگۋى مۇمكىن. سەبەبى، ھۇن – تۇرىكتىڭ ۇلكەن ۇلىنىڭ ەسىمى. ول ۋاقىتتا قازاقتار يسلام ءدىنىن قابىلداماعان كەز. ھۇنداردىڭ كوبى بۋددا دىنىنە ەنىپ، ولار قىتاي بولىپ كەتتى. سوندىقتان دا قازاق حالقى مەن قىتايدىڭ مۋزىكالىق اۋەندەرىندە تامىرلاستىق بار دەۋگە بولادى. ھۇندار ءداۋىرىنىڭ ءبىر ءانى «كەرمارالدا» سول ءداۋىردىڭ اۋەنى فانتاتونيكالىق ىرعاعىنا تۇسەدى ەكەن. ءدال سول تەكتەس قىتاي حالىق اۋەندەرى بار ەكەنىن ايتادى تاريحشىلار.
ءۇيسىن ءداۋىرى – قازاقتار يسلام ءدىنىن قابىلداعان كەز. «سال-سال زارقوم»، «قيامەت-قايىم» سياقتى داستاندار مەن اراب اۋەندەرى ماقامدارى – حالقىمىزدىڭ ادەبيەت-كوركەمونەر شەبىنە ىرگە تەبە باستاعان مەزگىل. قىپشاقتار ءداۋىرى – قاراقىپشاق قوبىلاندى زامانى ەدى. سىر بويى ماقامدارى مەن اۋەندەرى وسى كەزدە دۇنيەگە كەلدى.
ازيا ءوڭىرىن مەكەندەگەن تۇرىك تىلدەس كوپتەگەن تايپالاردىڭ زاتتىق وركەنيەتىنىڭ دامۋى رۋحاني ومىرىنە ىقپال ەتتى. اسىرەسە، كوشپەلى تايپالاردىڭ مادەنيەتى كورشىلەس حالىقتاردى تاڭىرقاتىپ، كورنەكى بيىگىنە شىقتى. ورتا عاسىر مادەنيەتىنىڭ كيەلى وشاعى سانالاتىن دالا توسىنەن نەبىر عۇلاما-عالىمدار، ابىز-جىراۋلار، باقسى-كۇيشىلەر تۇلەپ ۇشىپ، الەمدىك وركەنيەتتىڭ كوشىنە ىلەستى. ەرلىگى مەن دانالىعى اڭىزعا اينالىپ، ەۋرازيانىڭ ۇلى دالاسىندا سالتانات قۇرعان حالىق كۇندەلىكتى تۇتىنۋ بۇيىمدارىنان باستاپ، اسەم ونەرلىك زاتتاردى جاساۋعا ورەسى جەتتى. مۋزىكالىق اسپاپتاردى جاساۋدى الىستان ىزدەمەي، الدارىنداعى ءتورت تۇلىك مالدان، اڭ-قۇستاردان، تابيعاتتان ىزدەدى. مىسالى: قوبىزدىڭ پايدا بولۋى جايلى مىناداي ءبىر اڭىز بار: ەرتەدە ءبىر اڭشى ورمانعا بارسا، ءبىر مايمىل اڭشىدان قورقىپ، اعاشتىڭ باسىنا شىعىپتى. اڭشى ونى ساداقپەن اتقاندا، جەبە تەسكەن جەرىنەن ىشەگى شىعىپ، اعاش باسىنان جەرگە دەيىن شۇباتىلىپ قالادى ەكەن. اڭشى بىرقانشا كۇن وتكەن سوڭ، الگى اڭ اۋلاپ بارعان ورمانعا قايتا بارسا، تاۋ جەلى جەلپىنە سوعىپ، مايمىلدىڭ اعاشقا كەرىلىپ قۋراپ قالعان ىشەگىن تەربەتىپ، ادامنىڭ جان-جۇيەسىن بالقىتاتىنداي كادىمگى قوڭىر كۇي بوزداپ تۇرسا كەرەك. مايمىلدىڭ ولەكسەسىنىڭ قاسىندا تاعى ءبىر مايمىل الىستاپ كەتە الماي، قارايلاپ ءجۇر. بايقاسا، سونىڭ ءبىر سەرىگى ەكەن. كۇي اۋەنىنەن وكسىك اتقان ارماننىڭ، الدەنەندەي اۋىر مۇڭ-نالانىڭ سارىنى ەسىپ تۇرعانداي. اڭشى ءوزىنىڭ اعاتتىعىنا وكىنىپ، ىشتەي ەلجىرەيدى. كۇي قۇدىرەتىنە الپىس ەكى تامىرى بالقىپ، اڭشىنىڭ شابىتى قوزىپ، وعان وي تۇسەدى. ىشتەي ەلجىرەيدى. ۇيىنە قايتا ورالسا، وزەننەن سۋ الىپ كەلە جاتقاندا جاڭا ۇيلەنگەن كەلىنشەگىن شوشقانىڭ قابانى جارىپ كەتىپ، ىشەگى شۇباتىلىپ قالعان ەكەن.
اڭشى جىگىت وسى وقيعادان كەيىن، جىلقىنىڭ تۋ قۇيرىعىن كەرىپ الىپ، اعاشتان قاراپايىم قوبىز اسپابىن جاساپ، قوڭىر كۇيدى ەڭ العاش رەت اڭىراتىپتى. كەيبىر نۇسقاسىندا بۇل اڭىزدى ءسال-ءپال وزگەرتىپ: «كەرىلگەن ىشەك سەكسەۋىلدىڭ بۇتاعىنا ءىلىنىپ قالعان قارعانىڭ ىشەگى ەكەن، جەلدى كۇندە تەربەلىپ، وزگەشە اۋەن شىعىپتى. وسىدان اسەرلەنگەن بىرەۋ دومبىرا جاساپ، كۇي شىعارىپتى»، – دەگەن اڭىز ايتادى.
ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ءار كۇن – ارايلى تاڭ» اتتى ولەڭ جيناعىنداعى «دومبىرا» دەگەن ولەڭىنىڭ سيۋجەتى وسى كەيىنگى اڭىزدان الىنعان كورىنەدى.
ال كۇي اتاسى «قورقىتتىڭ قوڭىر كۇيى» دە – جاڭاعى الدىڭعى اڭىزدان تۋعاندىعىن ايتۋشىلار دا جوق ەمەس. حالقىمىزدىڭ رۋحاني مۇراسى بولعان مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ تۇعىرىنا قونىپ، ورنىقتى حالىقتىڭ تۇرمىس-سالتىنا، ءومىر ءسۇرۋ قاعيداسىنا قاتىستى تامىرلاسىپ جاتقاندىعىن بايقايمىز. مىسالى، داڭعىرا، دابىل، داۋىلپاز، كەپشىك سىندى سوقپالى اسپاپتاردىڭ شاناعىن تۇيە جانە سيىر تەرىسىمەن قاپتاسا، دومبىرا، شەرتەر سياقتى شەرتپەلى اسپاپتارعا دىبىس كوزى رەتىندە قوي، ەشكى ىشەگىن شيراتىپ، كەپتىرىپ تاعادى. بۇل اتاۋ شەرتپەلى، ىسپالى اسپاپتارعا تاعىلاتىن دىبىس شىعارۋشى زاتتاردىڭ ورتاق بالاماسى بولىپ، مۋزىكالىق تەرمين نەگىزىندە قابىلدانىپ وتىر. ال جەتىگەنگە تيەك ءۇشىن جەتى اسىق جاسالادى. قوبىزدىڭ دىبىس كوزى ءۇشىن بەستى ايعىردىڭ تۋ قۇيرىعىن تاعىپ، ونى قىل بايلانعان ىسقىمەن ىسۋ ارقىلى اڭىراتىپ، بوزداتىپ جىبەرەدى. قوبىزدىڭ شاناعىن نار تۇيەنىڭ تەرىسىمەن قاپتاعاندىقتان «نارقوبىز» اتاپ كەتكەن. سىرناي، كەرنەي، ۇران سەكىلدى ۇرلەمەلى اسپاپتاردى، تاقىلداق سىندى سوقپالى اسپاپتاردىڭ جاسالۋى دا ۇلتىمىزدىڭ تىرشىلىگىمەن قابىسىپ جاتادى. اتتۇياق – اتتىڭ تۇياعىنان، سىبىزعى – قۋرايدان جاسالدى. دەمەك، ۇلتتىق مۋزىكانىڭ جانە مۋزىكا اسپاپتارىنىڭ پايدا بولۋى حالقىمىز كەشكەن كەشۋلەرىمەن، جالپاق تاريحىمەن تىنىستاس. ونى ارحەولوگيالىق مۇرالاردان دا كورىپ وتىرمىز. بۇل مۋزىكالىق اسپاپتار «الپىس ەكى قوڭىرمەن» دە تاعدىرلاس.
اكادەميك ۆ.ۆ.ۆينوگرادوۆ: «كەم دەگەندە وسىدان ەكى مىڭ جىل بۇرىن تۇتىنىلعان قوس ىشەكتى اسپاپتىڭ بەينەسى ايرىقشا نازار اۋدارتادى. بۇعان بۇگىنگى كۇنى ەڭ تەكتەس، ەڭ جاقىن اسپاپ رەتىندە قازاقتىڭ دومبىراسى مەن قىرعىزدىڭ قومۇزىن جاتقىزۋعا بولادى» دەي كەلىپ، ىسپالى اسپاپتاردىڭ وتانى ورتالىق ازيا ەكەنىن، قازاقتىڭ قوبىزى – وسى كۇنگى ۆيولونچەل مەن سكريپكانىڭ «ارعى اتاسى» ەكەنىن ايتادى. «بۇل پىكىرگە كىم-كىمدە كۇمان كەلتىرە قويماس دەپ ويلايمىز»، – دەيدى. قىتايدىڭ «جىلناما»، «ءسۇيناما»، «تاڭناما» سىندى تاريحي جازبالارىندا پيپا، حۋچين (قوبىز), سۋنا (سىرناي), تەكتەس بايىرعى مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ باتىس ءوڭىردى مەكەندەيتىن كوشپەلى تايپالاردىڭ (قورلاردىڭ) اتامۇراسى ەكەندىگىنە، ورتالىق ازيا ءوڭىرىنىڭ ءوز كەزىندە مۋزىكالىق مادەنيەتىنىڭ وشاعى بولعانىن «ءسۇيناما اۋەن-ساز شەجىرەسىندە» ايتىلعانىن مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرى ەسكەرتىپ تە، جازىپ تا كەلەدى. قازىرگى زامان قازاقتارىنىڭ ۇلتتىق مۋزىكالىق ءتول اسپاپتارى دەلىنىپ جۇرگەن دومبىرا، قوبىز، جەتىگەن، شەرتەر، ادىرنا، ىسقىراۋىق، سازسىرناي، ءمۇيىزسىرناي، قوسسىرناي، تاستاۋىق، ىسقىرىق، ۇسكىرىك، مەسقوبىز، جەزقوبىز، شاڭقوبىز، داۋىلپاز، دابىل، شىڭداۋىل، كەپشىك، داڭعىرا، اساتاياق (اساي-ۇسەي), سىلدىرماق، مۇيىزتاقىلداق، اتتۇياق، مىسقوڭىراۋ ت.ب. ۇلتتىق مۋزىكا اسپاپتارىمىزدىڭ دا ۇيادان كوتەرىلىپ ۇشاتىن مەزگىلى جەتتى. حالقىمىزدىڭ كۇي ونەرى دە ءوزىنىڭ تاعدىرمەن تەتەلەس ۇلتتىق مۋزىكا اسپاپتارىنا مۇقتاج. مۇنى نەگە ءسوز ەتىپ وتىرمىز؟ ءبىز ۇيادان ۇشىرامىز دەپ وتىرعان «الپىس ەكى قوڭىردىڭ» تاعدىرى دا حالقىمىزدىڭ ءتول مۋزىكالىق اسپاپتارى مەن كۇي ونەرىنىڭ اتاسى بولعان قورقىت سىندى الىپ تۇلعالاردىڭ، ارىسى ادامزات مادەنيەتىنىڭ ساحنا تورىنەن ورىن الۋىمەن تىنىستاس دەپ قارايمىن.
«الپىس ەكى قوڭىر» كۇي دەدىك، وندا مۇنى قالاي تۇراقتاندىرۋ كەرەك؟ قازىرگى مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اتالىپ، شەرتىلىپ جۇرگەن كۇيلەردىڭ ءوزى مولشەرمەن 5 مىڭنان اسادى ەكەن. سوندا قوڭىر كۇيلەردىڭ ءوزى ەكى، الدە ءۇش مىڭنان اساتىن شىعار. ەندەشە، ۇلتىمىزدىڭ وسىنشالىق مول مۇراسىنان «الپىس ەكى قوڭىر» سارالاپ الىنسا، بۇعان ەشكىمنىڭ تالاسى جوق شىعار؟ ونداي بولسا، «الپىس ەكى قوڭىردى» ۇيادان ۇشىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ەڭ اۋەلى قوڭىر كۇيلەردەن كۇي اتاسى قورقىتتان باستاپ، الپىس ەكى قوڭىر كۇيدى سارالاپ تالداپ العان ءجون.
سوسىن كۇيلەردىڭ تاريحىنا سۇيەنۋ قاجەت. حالقىمىزدىڭ باستان كەشكەن كەشۋلەرى، تۇرمىس-سالتى، ادەت-عۇرپى، زامان اعىسى، قازاقتىڭ قالا-دالاسىنداعى تىرشىلىك، اۋىز ادەبيەتى، كوركەم ونەرى وزدىگىنەن-اق، «الپىس ەكى قوڭىر» كۇيدىڭ قۇشاعىنا ءسىڭىسىپ، كىرىسىپ كەتەدى. قازاقستاندا 1992 جىلى باسىلعان «قازاقتىڭ ايگىلى كۇيشىلەرى» اتتى البوم كىتاپشانىڭ «تەكتى دە، تەگەۋرىندى ونەر» دەگەن العىسوزىندە: «XX عاسىر تابالدىرىعىن اتتاعانعا دەيىنگى قازاق حالقىنىڭ بۇل رۋحاني جۇبانىشى بولعان ونەر تۇرلەرى قايسى؟» – دەگەن سۇراۋ قويىلا قالسا، وندا ەڭ اۋەلى ءسوز ونەرىمىز، قولونەرىمىز، مۋزىكالىق ونەرىمىز الدىمەن تىلگە ورالار ەدى. شىنىندا، حالقىمىز رۋحاني سۇرانىستىڭ جۇگىن ءۇيىپ-توگىپ وسى ءۇش ارناعا جيناقتاعان سياقتى. وسىناۋ رۋحاني قاينارلاردىڭ ىشىندە مۋزىكانىڭ، ناقتاپ ايتساق، كۇيدىڭ ورنى بولەك.
مۇنان شىعاتىن قورىتىندى حالقىمىزدىڭ مۋزىكا مادەنيەتىندەگى ورنى – وزگەشە، زاڭعار بيىك. سوندىقتان كۇي ونەرى – «الپىس ەكى قوڭىردىڭ» جانجۇيەسى، قان-ءسولى، قاڭقاسى بولۋعا ءتيىستى. ەگەر ۇلتىمىزدىڭ وسىنداي ۇلان-اسىر مول مۇراسىن، رۋحاني، مادەني بايلىعىن باسقا ۇلتقا، دۇنيەگە تانىتۋعا كۇش شىعارا الساق، اسىعىمىز الشىسىنان تۇسكەلى تۇر. ونى قالاي تانىتامىز؟ كەيبىر كوزقاراستاردا «الپىس ەكى قوڭىردى» جيناۋ، زەرتتەۋدى باسا دارىپتەيدى. مەنشە ول – قولىمىزدا بار دايىن دۇنيە. ەندىگى جۇمىس جالعاستى زەرتتەي ءجۇرىپ، «الپىس ەكى قوڭىردى» ەكرانعا ءتۇسىرۋ ماسەلەسى – باستى پارىز. شىنايى ارەكەتتەنىپ، جۇمىلا كۇش شىعارساق، باسشىلىق قولداسا – بۇل يگى ءىس جۇزەگە اسار ەدى. «الپىس ەكى قوڭىر» كۇيىنەن الپىس ەكى كوركەم تەلەفيلم تۇسىرۋگە بولدى. ەڭ كەمىندە الپىس ەكى ءبولىمدى فيلم دۇنيەگە كەلۋى ءسوزسىز. اينالىپ كەلگەندە، قاراجات بولماسا، قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەيدى. ەگەر دە «الپىس ەكى قوڭىر» كۇيىن اڭىزىمەن ەكرانعا ءتۇسۋ مۇمكىندىگى بولسا، وندا وعان ءان، كۇي، تۇرمىس-سالت جىرلارى، باتىرلىق، عاشىقتىق جىرلاردان ۇزىندىلەردى لايىقتى سىڭىرۋگە ابدەن بولادى. بۇل تالاپتان شىعۋ ءۇشىن قىزىقتى وقيعالى، تارتىمدى سيۋجەتتى، كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمى شىمىر كوركەم تەلەفيلم جازىلۋ كەرەك.
ونسىز قۇر كەۋدەمەن ەشنارسە ونبەيدى. .
«الپىس ەكى قوڭىردى» زەرتتەۋ – جاۋاپكەرشىلىگى كۇشتى شارۋا. ونى زەرتتەۋشى وقىمىستىلارىمىزعا جاعداي جاسالىپ، عىلىمي كوزقاراستارعا، تالاس-تارتىسقا ەركىن جول بەرىلۋى كەرەك. زەرتتەۋ عىلىمي، تەرەڭ بولۋ، جاڭالىق جاراتۋعا ۇمتىلۋ قاجەت. «الپىس ەكى قوڭىردى» زەرتتەۋ بارىسىندا ەلدىڭ ءىشى-سىرتىنداعى وقىمىستىلار مەن ادەبيەت-كوركەمونەر سالاسىنىڭ ماماندارىمەن قارىم-قاتىناس جاساپ، تانىم جاعىنان بىرلىككە كەلۋ قاجەت. اسىرەسە، قازاقستان، سىرتقى مۇڭعۇليا سياقتى ەلدەردە «الپىس ەكى قوڭىرعا» قاتىستى جازبا دۇنيەلەر، باسقا دا دەرەكتەردەن پايدالانىپ، ءوزارا سەلبەسۋ ءجون. «الپىس ەكى قوڭىر» تۋرالى زەرتتەۋ ماقالالار باسپا بەتىندە جاريالانعالى ۇقساماعان كوزقاراستار ورتاعا شىقتى. ءبىرىنشىسى، ءان، كۇي، بي، بۇكىل فولكلور اتاۋلى «الپىس ەكى قوڭىرعا» جاتادى دەيتىن كوزقاراس. ەكىنشىسى، «الپىس ەكى قوڭىر» – قوڭىر كۇيلەر مەن قوڭىر اندەردىڭ جيىنتىعى. ءۇشىنشىسى، «الپىس ەكى قوڭىر» – قازاق حالقىنىڭ كلاسسيكالىق قوڭىر كۇيلەرىنىڭ جيىنتىعى دەسە، ءتورتىنشىسى، «الپىس ەكى قوڭىر» – ۇيعىردىڭ «ون ەكى مۇقامى» سياقتى قازاق ماقامدارىنىڭ (ىرعاقتى ءتۇرلى اۋەندەردىڭ) جيىنتىعى دەيدى.
قازاق حالقىندا مۇحام بار ما؟ ارينە، بار، «مۇحامدى» – قازاق حالقى «ماقام» دەيدى. حالىق جىراۋلارى ەجەلدەن-اق، قيسسا-داستاندارى بەلگىلى ءان اۋەنىمەن (ماقاممەن) جىرلايتىن. مەن وتكەن جىلى قازاقستاندا ءجۇرىپ، سالداربەك دەگەن جىراۋدىڭ جىر كەشىنە قاتىستىم. ول ساحنا تورىندە وتىرىپ، قيسسا-داستانداردى جاتقا ايتقاندا سەگىز ءتۇرلى ماقاممەن جىرلاعانىن ەت-قۇلاعىممەن ەستىدىم. ءوزى ءبىر وزگەشە وبراز بايقاتىپ، ءاربىر ماقامدارىن ۇكىلى دومبىرامەن ءوزى سۇيەمەلدەپ وتىردى. جىراۋدىڭ زارلى ماقامدارى ەت-جۇرەگىڭدى ەلجىرەتىپ، مۇڭلى اۋەنى الپىس ەكى تامىرىڭدى بالقىتادى. جىراۋ ارا-تۇرا القىنىن باسىپ الىپ، جىرلاعان قيسسا-داستاندارىنا تۇسىنىك بەرىپ، وقيعانى قاراسوزبەن دە قىسقاشا بايانداپ، شەشەندىك تانىتتى. ەگەر قازاق حالقىنىڭ «الپىس ەكى قوڭىرىن» – «ماقام» دەسەك، وسى جاعىنان ىزدەنىپ، زەرتتەپ ۇيعىردىڭ «ون ەكى مۇحامىنا» ۇقساتىپ الىپ، ەكرانعا تۇسىرۋگە بولار ەدى. بىراق قازاق حالقى ەجەلدەن-اق، «الپىس ەكى قوڭىردى» – كۇي دەپ كەلەدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر «الپىس ەكى قوڭىردىڭ» شىعۋ تەگى كۇي بولعانىمەن، وعان اندەگى «قوڭىردى» قوسۋدى قۇپتايدى. ەندى ءبىر كوزقاراستاعىلار، كۇي مەن قازاقتىڭ كلاسسيكالىق مۋزىكاسىن بولە قاراپ، كۇي – كلاسسيكالىق مۋزىكانىڭ ءبىر سالاسى دەگەندى دارىپتەيدى.
قورىتا كەلگەندە، «الپىس ەكى قوڭىر» تۋرالى ىزدەنىپ، ماقالا جازعان قالامگەرلەردىڭ ورتاق ويى، ىزگى تىلەگى ءبىر. ۇلتىمىزدىڭ وسى تەڭدەسسىز مول مۇراسىن قايتكەندە كادەگە جاراتۋ. ۇيعىر حالقى «ون ەكى مۇحامىن» كلاسسيكالىق ءان اۋەنى دەي وتىرىپ-اق، ۇيعىر مادەنيەتىنىڭ بارلىق سالاسىن قاعىس قالتىرعان جوق. «قالاۋىن تاپسا، قار جانادى» دەگەن سول. 1981 جىلى ورتالىق «ۇلتتار باسپاسىنان» ۇيعىردىڭ «ون ەكى مۇحامىن» تانىستىرعان «تۋاح موسقيون» (تارىف موسقيون) اتتى كىتابى جارىق كوردى. سوندا «ون ەكى مۇحام» تۋرالى نەلەردى ىستەگەنى، ونىڭ شاڭىراعىن قالاي كوتەرگەندەرى جايىندا باستان-اياق بايانداعان. ۇيعىر حالقى 45 جىلدان ارتىق ۋاقىت ەڭبەكتەنىپ، وسىنشا ناتيجەگە قول جەتكىزگەن ەكەن، ءبىز نە ىستەدىك؟ «الپىس ەكى قوڭىردىڭ» باسىن اشا الماي جاتقانىمىز بولماسا، وعان قاجەتتى ۇلان-اسىر رۋحاني قورىمىز، زاتتىق نەگىزىمىز دايىن. ايتالىق، ۇلتىمىزدىڭ كلاسسيكالىق مۋزىكاسى بولىپ كەلگەن كۇيدەن، كۇيشىدەن قازاق كەندە ەمەس. وسى رۋحاني كەمەمىز جۇزگەلى وتىرعان شالقار ايدىندى ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ تەڭىز ايدىنى شەتسىز دە، شەكسىز. ونى زەرتتەۋ جۇمىسىنان دا قۇرجاياۋ ەمەسپىز. قازاقتىڭ دومبىراسى مەن قوبىزى جانە وسى اسا بايىرعى ۇلتتىق مۋزىكا اسپاپتارىمىزبەن ورىندالاتىن كلاسسيكالىق مۋزىكا – حالىق كۇيلەرىنىڭ تامىرى تەرەڭگە بويلاعانىن بايقايمىز. «الپىس ەكى قوڭىردىڭ» سارقىلماس كەنى ءوز يەلىگىمىزدە ەكەن، ونىڭ شاڭىراعىن كوتەرۋ دە ءوزىمىزدىڭ موينىمىزدا…
ءتۇرسىنالى رىسكەلديەۆ،
قحر مەملەكەتتىك سىيلىق يەگەرى
«جاس قازاق».
