1984 جىلدان بەرى ايتىسقا 150-دەن استام ماشينا تىگىلىپتى. كولىك مىنبەگەن كەيىنگى شىققان فارحات ماراتۇلى، قاينار الاكوزوۆ سىندى جاس اقىندار بولماسا، ايتىسكەرلەردىڭ الدى كەمىندە ون بەس-جيىرما ماشينادان ءمىندى. 17 جاسىندا ساحناعا شىعىپ، 12 جىل ايتىستا ويقاستاعان، جاقىندا عانا ايتىستى قويعانىن مالىمدەگەن رينات زايىتوۆ ون ماشينا الىپتى. جيىرما ءبىر جاسار جانداربەك بۇلعاقوۆتىڭ دا جۇلدەسى ونعا تاياپتى. ايتىس ساحناسىنا 11-سىنىپ وقىپ جۇرگەنىندە قادام باسقان رۇستەم قايىرتايۇلى التى كولىكتىڭ كىلتىن ۇستاپتى. باۋىرجان قاليوللا ءۇش تەمىر تۇلپاردى تىزگىندەگەن. ارىپتەسى بەگارىس شويبەكوۆ «مالتابار قىز» دەپ ماقتايتىن اينۇر تۇرسىنباەۆانىڭ العان تۇلپارىنىڭ كوپتىگى سونشا، سانامالاۋدان جاڭىلدىق. ايتىستان 22 جىلدىق «ستاجبەن» زەينەتكە كەتكەن امانجول التاەۆتىڭ دا ماشيناسىن ساناۋدان شاتاساسىز. اقىنداردىڭ جۇلدەسىن قىزعانىپ وتىرعان جوقپىز. ايتقىمىز كەلگەنى – ايتىس اتتى بابادان قالعان قاسيەتتى ونەردىڭ قادىرى كەتە باستاعانداي. ايتىسكەرلەردى ءسوز سايىستىرۋعا ەمەس، ماشينا ءۇشىن «تالاستىرۋعا» ۇيرەتىپ العان جوقپىز با؟ ءارى ايتىستىڭ توڭىرەگىندە داۋ-داماي دا جيىلەپ كەتتى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن تاراتىپ ايتايىق…
جاقىندا الماتىدا جەكە كاسىپكەرلەردىڭ دەمەۋشىلىگىمەن وتكەن «قوناەۆتاي ەر قايدا؟» اتتى ايتىستا ءتورت بىردەي تەمىر تۇلپار جۇلدەگە تىگىلدى. ونان بۇرىن استانادا مادەنيەت مينيسترلىگى ۇيىمداستىرعان تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان ايتىستا باس جۇلدە 20000 دوللار بولدى. 2 مامىردا الماتىدا وتكەن «تورتەۋ تۇگەل بولسا» اتتى ايتىستا باس جۇلدەگە 2 ميلليون تەڭگە بەرىلدى. بىلتىرعى جىلعى «تاۋەلسىزدىك تاعىلىمى» ايتىسىندا بىردەن ءتورت اۆتوكولىك جۇلدەگە قويىلدى. سوڭعى كەزدە ايتىستىڭ جۇلدە قورجىنى قوماقتى، سىيلىقتارى سۇبەلى بولا باستادى. ءبىر ايتىستىڭ وزىندە كولىكتىڭ كىلتىن ءتورت بىردەي اقىن قالتاعا باسىپ كەتە بارادى. جەڭىلگەندەرى ىنتالاندىرۋ سىيلىعى سالىنعان كونۆەرتتى مىسە تۇتادى. ونىڭ ءوزى ءبىر اتتىڭ قۇنى. حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جاعدايىن جىرلاعانىمەن، ءار جولى اقىندارىمىز ايتىستىڭ دەمەۋشىلەرىنىڭ ىڭعايىنا قاراي «كىمنىڭ ارباسىنا وتىرساڭ، سونىڭ ءانىن ايتاسىڭعا» باسادى. «كىمنىڭ تارىسى پىسسە، سونىڭ تاۋىعىنىڭ» كەرى مە دەيسىڭ. قوناەۆتىڭ ايتىسىندا اقىندار اتالعان ايتىسقا ءبىر تيىن بولمەگەن ۇكىمەتكە قارا قازان وكپەسىن ايتىپ، بيلىككە سىندى جاۋدىردى-اي كەلىپ. ودان بۇرىنعى تاۋەلسىزدىك ايتىسىندا كەرىسىنشە، تاۋەلسىزدىككە تاۋبە ەتىپ، بيلىككە ماقتاۋ ايتتى. ال مامىرداعى «تورتەۋ تۇگەل بولسا» اتتى ايتىستا دەمەۋشىلىك جاساپ، ءبىر توپ اقىندى قاجىلىققا اپارىپ كەلگەن قايرات ساتىبالدىنى ماداقتادى. قاراپ وتىرساڭىز، قازىرگى ايتىستار العان اقشاسىنا، دەمەۋشىسىنە تاۋەلدى.
ايتىستىڭ اينالاسىندا داۋ-داماي بەلەڭ الىپ، رينات زايىتوۆتىڭ ايتىستان كەتكەنى دە ابىڭ-كۇبىڭدى كوبەيتىپ جىبەردى. ريناتتى ايتىستان شەتتەتكەنىن ءجۇرسىن اعامىز: «جالعان ايتىپ سۇحبات بەردى، «جۇلدىز» اۋرۋىنا شالدىقتى»، – دەدى. جاقىندا رينات اقىن وقىرماندارمەن ونلاين-كونفەرەنتسيا وتكىزدى. «ءجۇرسىن ەرماننىڭ مەنى «جۇلدىز اۋرۋىنا ۇشىرادى» دەۋىنە بىردەن-ءبىر سەبەپ – «حالىق ءسوزى» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىم. اكەمنەن ۇلكەن ادامدارمەن سالعىلاسىپ، بىردەڭە دالەلدەگىم كەلمەيدى. جۇلدىز اۋرۋىمەن اۋىراتىن ۋاقىتىم دا جوق جانە جاس كەزىمدە ودان وتىپ كەتكەنمىن. مەنى ايتىستاعى ىرىڭ-جىرىڭ جالىقتىرىپ جىبەردى. جۇرسىن ەرمانمەن ارامىزدا وعان دەيىن ەشقانداي جاماندىق بايقالعان جوق. ءتىپتى ودان كەيىن دە مەندە بولماعان ەدى. تەلەارنالاردان: «جۇلدىزدىقپەن اۋىردى»، «سۋىرىپ ساپ ايتىسا المايدى»، – دەپ جۇرگەن تاعى ءوزى. مەنىكى تەك ايتىس تازارسىن دەگەن وي بولاتىن»، – دەيدى وقىرماندارعا ايتقان جاۋابىندا. ەكەۋىنىڭ اراسىندا نەندەي داۋدىڭ بولعانىن ءبىلۋشى ءبىر اللا، ارينە. ايتسە دە، «ناكازانيە» جاساپ، شەتتەتىپ تاستايتىن، وزىنە ۇناعان ايتىسكەردى عانا شىعارىپ، ۇناماعانىن قاتىستىرمايتىنداي، ايتىس – ءجۇرسىن ەرماننىڭ جەكەمەنشىگى ەمەس. راس، اعامىز ايتىستىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى، تالاي جىلدان بەرى كوشىن العا سۇيرەپ جۇرگەن قارا نارى. دەسە دە، سول ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن ايتىسى حالىققا ورتاق، قازاقتىڭ ءتول ونەرى. ول ەشقانداي دا جاڭادان ويلاپ تابىلعان دۇنيە ەمەس.
ايتىستىڭ اينالاسىنداعى اڭگىمە ءبىر ريناتتىڭ داۋىنان باستالدى دەۋ دە قيسىنعا كەلمەيدى. بايگە العان اقىننىڭ جۇلدەگە لايىقتى-لايىقسىزدىعى، قازىلاردىڭ قانشالىقتى ادىلەتتى ەكەنى وسىعان دەيىن دە از تالقىلانعان جوق. مادەنيەت مينيسترلىگى قامقورلىققا العالى بەرى ايتىس مەملەكەتتىڭ «ءبىر بالاسى» بولعانى دۇرىس پا، الدە بۇرىنعىداي جەكە ادامداردىڭ دەمەۋشىلىگىمەن وتكەنى دۇرىس پا دەگەن ماسەلە دە ءالى كۇنگە الا-قۇلا پىكىر تۋدىرادى. بۇل تۋرالى ايتىسكەرلەردىڭ وزدەرى دە مىناداي ءۋاج ايتادى:
«ءمىنىمدى ايتىپ ءبىر داتتا، ءبىر ماقتا» دەگەن ايتىستىڭ باعزىدان كەلە جاتقان قاعيداسىنا نەگە بيلىك قول سۇعۋى كەرەك؟ وسى تۇرعىدان ءبىزدىڭ وكپەمىز بار. ايتىس ەجەلدەن وپپوزيتسيالىق باعىتتا بولعان. ەگەر مەملەكەت ءوز قامقورلىعىنا الىپ، اقىنداردىڭ جۇمىسسىزىنا جۇمىس تاۋىپ بەرىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قاراسا دۇرىس. قامقورلىققا الدى دەپ قويىپ، اقىندارعا ەشبىر جاعداي جاسالماسا، وندا ايتىستىڭ جەكە دەمەۋشىلەردىڭ قولىنا وتكەنى ءجون. ويتكەنى، وسى ۋاقىتقا دەيىن دەمەۋشىلەردىڭ جۇلدەسىمەن كۇن كورىپ كەلەمىز» – دەيدى ايتاقىن بۇلعاقوۆ. ال رۇستەم قايىرتايۇلى بولسا: «ەلدىڭ مۇڭىن ايتامىز، حالىق ءۇشىن جارالدىق دەسەك تە، ءبىز دە ادامبىز. ءبىزدىڭ دە اسقازانىمىز بار.
مەملەكەت ءتىلىمىزدى بايلاپ، اۋزىمىزدى مايلاپ تاستاعىسى كەلەدى. بىراق ءتىلىمىزدى بايلاعانىمەن، اۋزىمىزدى مايلاعان جەرى جوق. سوندىقتان جەكە كاسىپكەرلەردىڭ دەمەۋشىلىك ەتكەنى دۇرىس»، – دەگەن پىكىردە. راس، نانتالاپ جاساۋعا اركىمنىڭ دە قۇقى بار. بىراق كۇنى ەرتەڭ جۇلدەسىز ايتىس جاساساق، قۇر اياققا باتا جۇرمەيتىنى ءتارىزدى، اقىندارىمىز ايتىسپايتىن ءتۇرى بار ما، قالاي؟ ەمشى-بالگەرلەردىڭ «قولىمنىڭ اقىسىن بەر» دەگەنىندەي ءمۇلايىمسۋ ەمەس پە بۇل؟انىعىندا ناعىز اقىن قانشا شىدەر قويىلسا دا، (ەگەر قۇلقىنى جۇلدەنى كوكسەمەي تۇرسا) شىندىقتى ايتىپ، حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەۋى قاجەت. ايتىسكەرلەردىڭ باسقالاردىڭ جىرتىسىن جىرتقانى ەمەس، حالىقتىڭ ءسوزىن ايتقانى كەرەك بىزگە.
اڭگىمەنى كىمنىڭ قانشا ماشينا العانىنان باستادىق قوي. بىزگە ماشينا تالاستىراتىن ايتىستىڭ قاجەتى شامالى دەپ كەسىپ ايتا سالىپ، بولماسا مىرزاتاي جولداسبەكوۆ اعامىزشا: «اقىندار دۇنيەگە قۇنىعىپ كەتتى. ايتىس حالىقتىڭ ونەرى ەمەس، اقىنداردىڭ مال تاباتىن، جۇلدە الاتىن كاسىبىنە اينالدى»، – دەي سالعىمىز جوق.
زاماننىڭ ىڭعايىنا وراي ايتىس تا شوۋ-بيزنەستىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرىن الدى. جۇرگىزۋشىسىنەن باستاپ، تورەلىك ەتكەن قازىلارعا دا قالاماقى تولەنەدى. جەڭىلگەن اقىننىڭ دا قالتاسىنا اقشا سالىنادى. قاراپ وتىرساڭىز، مۇنىڭ ءبارى (مەيلى مەملەكەتتىڭ، مەيلى جەكە دەمەۋشىلەر بولگەن بولسىن) قىرۋار قارجى. ال ايتىستان تۇسكەن اقشا قايدا ءتۇسىپ، قايدا جۇمسالىپ جاتىر، ول جاعى ايتىلعان ەمەس. ونى انىقتاپ جاتقان ءتىرى پەندە جوق. بۇرىندارى ايتىس جەكە ادامداردىڭ دەمەۋشىلىگىمەن وتكەندە ەسەپتەلىنبەدى، جارايدى. ال قازىر مەملەكەتتەن بولىنگەن قارجىنىڭ ەسەبى بولۋعا ءتيىس قوي. ايتپەسە باۋىرجان قاليوللا سىندى اقىندار «80 ميلليون قايدا كەتتى؟» دەپ بوسقا اقشا سانايدى دەيسىز بە؟ اقىننىڭ باسىلىم بەتىندەگى جانايقايىنا ايتىستىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ گازەتتە جاۋاپ جازعان دا جوق. كەيىن ءبىر ارنادان مىرزاتاي اعامىزدىڭ: «باۋىرجان قاليوللا دەگەن بالا: «80 ميلليون اقشا ءبولىندى. 20 ميلليونى جۇمسالدى، قالعانى قايدا كەتتى، – دەپتى. اتاسىنىڭ باسى. قايدان بىلەدى ول قانشا بولىنگەنىن؟ ايتىسقا 20 ميلليون تەڭگەنى الاقانىمدى جايىپ ءجۇرىپ سۇراپ الدىم»، – دەپ ايتىپ وتىرعانىن ەستىمەگەندە، نە ويلارىمىزدى بىلمەي ءجۇرۋشى ەدىك. تىزە بەرسەك، ايتىستىڭ توڭىرەگىندە اڭگىمە كوپ. بىراق ايتپاعىمىز ول ەمەس. ايتقىمىز كەلگەنى، كەشەگى ماناپ كوكەنوۆتەر باستاعان، قونىسبايلار مەن شىنبەرگەندەر جالعاستىرعان ادەمى ايتىس (ول ۋاقىت ايتىستىڭ ماشيناعا، ميلليونداعان اقشاعا «بۇلىنبەگەن» ساف تازا، حالىقتىق سيپاتتاعى كەزى دەسەدى) بۇگىنگى كۇنى بالا-شاعانىڭ دىرىلداسقانى سياقتى ارزان دۇنيەگە اينالىپ كەتپەسە بولعانى. زاماننىڭ ىڭعايىنا قاراي، ايتىس تا شوۋعا اينالادى دەپ ءجۇر بىرەۋلەر. انىعىندا ءبىزدىڭ ايتىسقا ۇلتتىق ونەر رەتىندە قاراپ، ءارى دامىتارلىقتاي شىن جاناشىرلىق، قامقورلىق قاجەت. ءجۇرسىن ەرمانداي ءبىر جۇرگىزۋشىگە بايلانعان ايتىستىڭ قانشالىقتى ۇزاققا باراتىنىن دا بولجاۋ قيىن. اتادان قالعان اقسۇيەك ونەردىڭ ابىرويىن ساقتاپ، قادىرىن كەتىرمەۋ ءۇشىن قازىرگى ايتىستاعى «اقىنداردىڭ كەزەككە تۇرىپ، كەزەكپەن جۇلدە الۋى»، «قازىلاردىڭ جەڭىمپازدى انىقتاۋ جۇيەسى»، «قازىلارمەن جۇلدە ءبولىس»، «جەر-جەرگە، رۋ-رۋعا بۇرا تارتىپ، ءبولىنىپ ايتىسۋ» سىندى قۇلاق ەستىپ، كوز كورىپ ۇستاپ الماسا دا، بار ەكەنى ايتىلىپ جۇرگەن «كولەڭكەلى» تۇستارمەن كۇرەس كەرەك. ايتىسقا جاڭا فورمات قاجەت، قىسقاسىن ايتقاندا. بىزگە ءا دەسە وتىرا قالىپ، كەمشىلىك تەرەتىن نەمەسە ارتىنان دوربا-دوربا اڭگىمە ەرتىپ، داۋ-دامايىن تالقىلاپ جۇرەتىن ايتىستىڭ قاجەتى شامالى. حالىقتىڭ ءسوزىن جوعارى جاققا جەتكىزەتىن، حالىق پەن بيلىكتى، ەلدى بىرىكتىرەتىن ايتىس كەرەك! ۇلتتىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن، مەرەيىن اسىراتىن ايتىس قاجەت! حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرەتىن، ايتىستىرىپ، داۋلاستىراتىن ەمەس، ۇلتتى ۇيىستىراتىن ايتىس قاجەت. ايتىس تۋرالى ءبىراز اڭگىمەنى قايتا قوزعاپ، شەتىن شىعارعانداعى، ءبىزدىڭ ايتقىمىز كەلگەنى، ويىمىزدىڭ شاشىلىپ تۇسكەنى وسى ەدى.
