Bızge qandai aitys qajet?

1984 jyldan berı aitysqa 150-den astam maşina tıgılıptı.  Kölık mınbegen keiıngı şyqqan Farhat Maratūly, Qainar Alaközov syndy jas aqyndar bolmasa, aityskerlerdıŋ aldy kemınde on bes-jiyrma maşinadan mındı. 17 jasynda sahnaǧa şyǧyp, 12 jyl aitysta oiqastaǧan, jaqynda ǧana aitysty qoiǧanyn mälımdegen  Rinat Zaiytov on maşina alypty.  Jiyrma bır jasar Jandarbek Būlǧaqovtyŋ  da jüldesı onǧa taiapty. Aitys sahnasyna 11-synyp oqyp jürgenınde qadam basqan Rüstem Qaiyrtaiūly alty kölıktıŋ kıltın ūstapty. Bauyrjan Qaliolla üş temır tūlpardy tızgındegen. Ärıptesı Begarys Şoibekov «maltabar qyz» dep maqtaityn Ainūr Tūrsynbaevanyŋ alǧan tūlparynyŋ köptıgı sonşa, sanamalaudan jaŋyldyq. Aitystan 22 jyldyq «stajben» zeinetke ketken  Amanjol Ältaevtyŋ da maşinasyn sanaudan şatasasyz.  Aqyndardyŋ  jüldesın qyzǧanyp otyrǧan joqpyz. Aitqymyz kelgenı – aitys atty babadan  qalǧan qasiettı önerdıŋ qadırı kete bastaǧandai.  Aityskerlerdı söz saiystyruǧa emes, maşina üşın «talastyruǧa» üiretıp alǧan joqpyz ba? Ärı aitystyŋ töŋıregınde dau-damai  da jiılep kettı. Sözımız däleldı bolu üşın taratyp aitaiyq… Jaqynda Almatyda jeke käsıpkerlerdıŋ demeuşılıgımen ötken «Qonaevtai er qaida?» atty aitysta tört bırdei temır tūlpar jüldege tıgıldı. Onan būryn Astanada Mädeniet ministrlıgı ūiymdastyrǧan Täuelsızdıktıŋ 20 jyldyǧyna arnalǧan aitysta bas jülde 20000 dollar boldy. 2 mamyrda Almatyda ötken «Törteu tügel bolsa» atty aitysta bas jüldege 2 million teŋge berıldı. Byltyrǧy jylǧy «Täuelsızdık taǧylymy» aitysynda bırden tört avtokölık jüldege qoiyldy. Soŋǧy kezde aitystyŋ jülde qorjyny qomaqty, syilyqtary sübelı bola bastady. Bır aitystyŋ özınde kölıktıŋ kıltın tört bırdei aqyn qaltaǧa basyp kete barady. Jeŋılgenderı yntalandyru syilyǧy salynǧan konverttı mıse tūtady. Onyŋ özı bır attyŋ qūny. Halyqtyŋ mūŋyn mūŋdap, jaǧdaiyn jyrlaǧanymen, är joly aqyndarymyz aitystyŋ demeuşılerınıŋ yŋǧaiyna qarai «kımnıŋ arbasyna otyrsaŋ, sonyŋ änın aitasyŋǧa» basady. «Kımnıŋ tarysy pısse, sonyŋ tauyǧynyŋ» kerı me deisıŋ.  Qonaevtyŋ aitysynda aqyndar atalǧan aitysqa bır tiyn bölmegen Ükımetke qara qazan ökpesın aityp, bilıkke syndy jaudyrdy-ai kelıp. Odan būrynǧy täuelsızdık aitysynda kerısınşe, täuelsızdıkke täube etıp,  bilıkke maqtau aitty. Al mamyrdaǧy «Törteu tügel bolsa» atty aitysta demeuşılık jasap, bır top aqyndy qajylyqqa aparyp kelgen Qairat Satybaldyny madaqtady. Qarap otyrsaŋyz, qazırgı aitystar alǧan aqşasyna, demeuşısıne täueldı. Aitystyŋ ainalasynda dau-damai beleŋ alyp, Rinat Zaiytovtyŋ aitystan ketkenı de abyŋ-kübıŋdı köbeitıp jıberdı. Rinatty aitystan şettetkenın Jürsın Aǧamyz: «Jalǧan aityp sūhbat berdı, «jūldyz» auruyna şaldyqty», – dedı. Jaqynda Rinat aqyn oqyrmandarmen onlain-konferensiia ötkızdı. «Jürsın Ermannyŋ menı «jūldyz auruyna ūşyrady» deuıne bırden-bır sebep – «Halyq sözı» gazetıne bergen sūhbatym. Äkemnen ülken adamdarmen salǧylasyp, bırdeŋe däleldegım kelmeidı. Jūldyz auruymen auyratyn uaqytym da joq jäne jas kezımde odan  ötıp ketkenmın. Menı aitystaǧy yryŋ-jyryŋ jalyqtyryp jıberdı.  Jürsın Ermanmen aramyzda oǧan deiın eşqandai jamandyq baiqalǧan joq. Tıptı odan keiın de mende bolmaǧan edı. Telearnalardan: «jūldyzdyqpen auyrdy», «suyryp sap aitysa almaidy», – dep jürgen taǧy özı. Menıkı tek aitys tazarsyn degen oi bolatyn», – deidı oqyrmandarǧa aitqan jauabynda. Ekeuınıŋ arasynda nendei daudyŋ bolǧanyn bıluşı bır Alla, ärine. Äitse de,  «nakazanie» jasap, şettetıp tastaityn, özıne ūnaǧan aityskerdı ǧana şyǧaryp, ūnamaǧanyn qatystyrmaityndai, aitys – Jürsın Ermannyŋ jekemenşıgı emes. Ras, aǧamyz aitystyŋ ūiymdastyruşysy, talai jyldan berı köşın alǧa süirep jürgen qara nary. Dese de, sol ūiymdastyryp jürgen aitysy halyqqa ortaq, qazaqtyŋ töl önerı. Ol eşqandai da jaŋadan oilap tabylǧan dünie emes. Aitystyŋ ainalasyndaǧy äŋgıme bır Rinattyŋ dauynan bastaldy deu de qisynǧa kelmeidı. Bäige alǧan aqynnyŋ jüldege laiyqty-laiyqsyzdyǧy, qazylardyŋ qanşalyqty ädılettı ekenı osyǧan deiın de az talqylanǧan joq. Mädeniet ministrlıgı qamqorlyqqa alǧaly berı aitys memlekettıŋ «bır balasy» bolǧany dūrys pa, älde būrynǧydai jeke adamdardyŋ demeuşılıgımen ötkenı dūrys pa degen mäsele de älı künge ala-qūla pıkır tudyrady. Būl turaly aityskerlerdıŋ özderı de mynadai uäj aitady: «Mınımdı aityp bır datta, bır maqta» degen aitystyŋ baǧzydan  kele jatqan qaǧidasyna nege bilık  qol sūǧuy kerek? Osy tūrǧydan bızdıŋ ökpemız bar. Aitys ejelden oppozisiialyq baǧytta bolǧan. Eger memleket öz qamqorlyǧyna alyp, aqyndardyŋ  jūmyssyzyna jūmys tauyp berıp,  memlekettık deŋgeide qarasa dūrys. Qamqorlyqqa  aldy dep qoiyp, aqyndarǧa eşbır jaǧdai jasalmasa, onda aitystyŋ jeke demeuşılerdıŋ qolyna ötkenı jön. Öitkenı, osy uaqytqa deiın demeuşılerdıŋ jüldesımen kün körıp kelemız» – deidı  Aitaqyn Būlǧaqov. Al Rüstem Qaiyrtaiūly bolsa: «Eldıŋ mūŋyn aitamyz, halyq üşın jaraldyq desek te, bız de adambyz. Bızdıŋ de asqazanymyz bar.

  Memleket tılımızdı bailap, auzymyzdy mailap tastaǧysy keledı. Bıraq tılımızdı bailaǧanymen, auzymyzdy mailaǧan jerı joq. Sondyqtan jeke käsıpkerlerdıŋ demeuşılık etkenı dūrys»,  – degen pıkırde. Ras, nantalap jasauǧa ärkımnıŋ de qūqy bar. Bıraq künı erteŋ jüldesız aitys jasasaq, qūr aiaqqa bata jürmeitını tärızdı, aqyndarymyz aityspaityn türı bar ma, qalai? Emşı-balgerlerdıŋ «qolymnyŋ aqysyn ber» degenındei müläiımsu emes pe būl?Anyǧynda naǧyz aqyn  qanşa şıder qoiylsa da, (eger qūlqyny jüldenı köksemei tūrsa) şyndyqty aityp, halyqtyŋ sözın söileuı qajet. Aityskerlerdıŋ basqalardyŋ jyrtysyn jyrtqany emes, halyqtyŋ sözın aitqany kerek bızge. 

Äŋgımenı kımnıŋ qanşa maşina alǧanynan bastadyq qoi. Bızge maşina talastyratyn aitystyŋ qajetı şamaly dep kesıp aita salyp,  bolmasa  Myrzatai Joldasbekov aǧamyzşa: «Aqyndar düniege qūnyǧyp kettı. Aitys halyqtyŋ önerı emes, aqyndardyŋ mal tabatyn, jülde alatyn käsıbıne ainaldy», – dei salǧymyz joq. Zamannyŋ yŋǧaiyna orai aitys ta şou-biznestıŋ keibır elementterın aldy. Jürgızuşısınen bastap, törelık etken qazylarǧa da qalamaqy tölenedı. Jeŋılgen aqynnyŋ da qaltasyna aqşa salynady. Qarap otyrsaŋyz, mūnyŋ bärı (meilı memlekettıŋ, meilı jeke demeuşıler bölgen bolsyn) qyruar qarjy. Al aitystan tüsken aqşa qaida tüsıp, qaida jūmsalyp jatyr, ol jaǧy aitylǧan emes. Ony anyqtap jatqan tırı pende joq. Būryndary aitys jeke adamdardyŋ demeuşılıgımen ötkende eseptelınbedı, jaraidy. Al qazır memleketten bölıngen qarjynyŋ esebı boluǧa tiıs qoi. Äitpese Bauyrjan Qaliolla syndy aqyndar «80 million qaida kettı?» dep bosqa aqşa sanaidy deisız be? Aqynnyŋ basylym betındegı janaiqaiyna aitystyŋ ūiymdastyruşysy Myrzatai Joldasbekov gazette jauap jazǧan da joq. Keiın bır arnadan Myrzatai aǧamyzdyŋ: «Bauyrjan Qaliolla degen bala: «80 million aqşa bölındı. 20 milliony jūmsaldy, qalǧany qaida kettı, – deptı. Atasynyŋ basy. Qaidan bıledı ol qanşa bölıngenın? Aitysqa 20 million teŋgenı alaqanymdy jaiyp jürıp sūrap aldym», – dep aityp otyrǧanyn estımegende, ne oilarymyzdy bılmei jüruşı edık. Tıze bersek, aitystyŋ töŋıregınde äŋgıme köp. Bıraq aitpaǧymyz ol emes. Aitqymyz kelgenı, keşegı Manap Kökenovter bastaǧan, Qonysbailar men Şynbergender jalǧastyrǧan ädemı aitys (ol uaqyt aitystyŋ maşinaǧa, milliondaǧan aqşaǧa «bülınbegen» saf taza, halyqtyq sipattaǧy kezı desedı) bügıngı künı bala-şaǧanyŋ dyryldasqany siiaqty arzan düniege ainalyp ketpese bolǧany. Zamannyŋ yŋǧaiyna qarai, aitys ta şouǧa ainalady  dep jür bıreuler.  Anyǧynda bızdıŋ aitysqa ūlttyq öner retınde qarap, ärı damytarlyqtai şyn janaşyrlyq, qamqorlyq qajet. Jürsın Ermandai bır jürgızuşıge bailanǧan aitystyŋ qanşalyqty ūzaqqa baratynyn da boljau qiyn. Atadan qalǧan aqsüiek önerdıŋ abyroiyn saqtap, qadırın ketırmeu üşın qazırgı aitystaǧy «aqyndardyŋ kezekke tūryp, kezekpen jülde aluy», «qazylardyŋ jeŋımpazdy anyqtau jüiesı», «qazylarmen jülde bölıs», «jer-jerge, ru-ruǧa būra tartyp, bölınıp aitysu» syndy qūlaq estıp, köz körıp ūstap almasa da, bar ekenı aitylyp jürgen «köleŋkelı» tūstarmen küres kerek. Aitysqa jaŋa format qajet, qysqasyn aitqanda. Bızge ä dese otyra qalyp, kemşılık teretın nemese artynan dorba-dorba äŋgıme ertıp,  dau-damaiyn talqylap jüretın aitystyŋ qajetı şamaly. Halyqtyŋ sözın joǧary jaqqa jetkızetın,  halyq pen bilıktı, eldı bırıktıretın aitys kerek! Ūlttyŋ müddesın közdeitın, mereiın asyratyn aitys qajet! Halyqtyŋ ruhyn köteretın, aitystyryp, daulastyratyn emes, ūltty ūiystyratyn aitys qajet. Aitys turaly bıraz äŋgımenı qaita qozǧap, şetın şyǧarǧandaǧy, bızdıŋ aitqymyz kelgenı, oiymyzdyŋ şaşylyp tüskenı osy edı.