حان – بايىرعىحاندىقمەملەكەتتەگى ەڭ جوعارى لاۋازىم، بيلىك يەسى، ەل بيلەۋشى. قازاق حاندىعىنداعى جوعارعى بيلىك حاننىڭ قولىندا بولدى. حان تيتۋلى ەجەلگى تۇركى زامانىنان باستاۋ الىپ، موڭعول يمپەرياسى كەزەڭىندە قولدانىسقا يە بولىپ، قازاق حاندىعى تۇسىندا ەڭ جوعارى لاۋازىمدى ءبىلدىردى.
حان ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگىن ۆ.رادلوۆ، ۆ.بارتولد، گ.رامستەدت، ب.ۆلاديميرتسوۆ، م.ورازوۆ سىندى بەلىگىلى تۇركولوگتار جان-جاقتى قاراستىرعان. زەرتتەۋشىلەردىڭ كوبىسى حان ءسوزىنىڭ كونە تۇركى زامانىندا ەڭ جوعارى لاۋازىم رەتىندە تانىلعان قاعان سوزىنەن قىسقارتۋعا ۇشىراعانى تۋرالى لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان تۇسىندىرەدى. الايدا، حان قاعان تەرمينىمەن قاتار VIII عاسىرداعى ايگىلى ورحون جازۋلارىندا كەزدەسەتىندەگى تۋرالى العاش رەت ۆ.رادلوۆ پەن ۆ.بارتولد ايتقان ەدى. ۆ.ءبارتولدتىڭ پىكىرىنە سۇيەنەر بولساق، حان مەن قاعان تەرميندەرىنىڭ ورحون جازبالارىندا كەزدەسەتىندىگىنە قاراعاندا، حان اتاۋى كونە تۇركى ۇلىستارىنداعى (تۇركى قاعاناتى، باتىس جانە شىعىس قاعاناتتارى، تۇرگەش قاعاناتى جانە ت.ب.) ەڭ جوعارعى بيلىك يەسىنە قاتىستى قولدانىلعان جوق. ول كونە تۇركى ۇلىستارىنىڭ بيلىك لاۋازىمىندا «ايماق باسشىسى» ء(بارتولدتىڭ بەرۋى بويىنشا – كنياز) دەگەندى ءبىلدىرىپ، ەڭ جوعارعى بيلەۋشى «سۇلتان» دەپ اتالىندى. ورتالىق ازياداعى موڭعول يمپەرياسىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە دە حان (نەمەسە كاان) اتاۋى جەكە وبلىستىڭ بيلەۋشىسى اتاعىن ءبىلدىردى. ال يمپەريانىڭ ەڭ جوعارعى ءامىرشىسى شىڭعىس قاعان (نەمەسە قاھان) دەپ اتالدى. وسىلايشا موڭعول يمپەرياسىندا حان اتاۋى ۋاقىت وتە كەلە قاعان تەرمينىن بىرتە-بىرتە ىعىستىرىپ قولدانىستان شىعاردى.
بايىرعى قازاق قوعامىنداعى اتاق-لاۋازىم اتاۋلارىنىڭ تىلدىك سيپاتىن ءجىتى زەرتتەگەن فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى ناعيما اشىمباەۆا حان اتاۋىنىڭ ءمان-ماعىناسى مەن اتقارعان مىندەتى قازاق حاندىعى تۇسىندا وزگەرگەنىن تىلگە تيەك ەتە كەلە، ويىن بىلايشا وربىتەدى: «قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىن سارالاي وتىرىپ، ونىڭ ءون بويىندا حان سوزىمەن ساياسي دارەجەسى بىردەي ەمەس بيلەۋشىلەردىڭ اتالعانىن بايقايمىز. مىسالى، تاۋكە حان دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، كەيىن قازاق جۇزدەرى ءوز اۋماعىندا جەكە-جەكە بيلىك قۇرا باستادى. نەگىزىنەن العاندا، جالپى ساياسي وداقتاستىق جويىلماعان جۇزدەردىڭ وسىنداي بىرلەستىگى (كونفەدەراتسياسى) جاعدايىندا ءار ءجۇزدىڭ باسىندا وتىرعان حاندار، تۇتاس مەملەكەت يەسى ەمەس، جەكە كنيازدىكتەردىڭ باسشىسى دەۋگە عانا كەلەتىن ەدى. نەمەسە ەدىل مەن جايىقتىڭ اراسىنداعى قازاقتىڭ بۇرىنعى اۋماعىندا قۇرىلعان ۆاسسالدىق حاندىق بوكەي ورداسىنىڭ دا سوڭعى حانى جاڭگىر حاننىڭ ساياسي ستاتۋسى حاننان گورى رەسەيدىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورىنا كوبىرەك ۇقسايتىن». عالىمنىڭ بۇل تۇجىرىمداماسىن قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىندا ورىن العان كەلتە حاندار كەزەڭىمەن بايلانىستىرۋعا بولادى.
كەلتە حاندار. تاۋكە حاننىڭ بيلىگىنەن (شامامەن 1680-1715 جىلدارى) كەيىن تاققا كەلگەن قايىپ حان قازاق حاندىعىنىڭ بۇرىنعى ۇلىلىعىن بەرىك ۇستاپ تۇرا المادى. قازاقتىڭ ءۇش جۇزىندە ءوز حاندارى پايدا بولا باستادى. قازاقتا مۇنداي شاشىراڭقى بيلىكتەگى حانداردى «كەلتە حاندار» دەپ اتاعان. ال وسى ءداۋىر قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىندا «كەلتە حاندار كەزەڭى» دەگەن اتقا يە بولدى. اتالمىش كەزەڭ 1822 جىلعى «ءسىبىر قىرعىزدارىن باسقارۋ جونىندەگى جارعىدان باستاۋ العان قازاق قوعامىنداعى حاندىق بيلىكتى مۇلدەم جويۋعا باعىتتالعان ءارتۇرلى ساياسي-اكىمشىلىك، اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق رەفورمالاردىڭ جۇرگىزىلگەن ۋاقىتىمەن اياقتالدى. بۇل 1822-1824 جىلدارى قازاقستاندا وكرۋگتەردىڭ قۇرىلۋى، 1824 جىلى «ورىنبور قىرعىزدارى جونىندەگى ەرەجەنىڭ» قابىلدانۋى جانە كىشى جۇزدەگى حاندىق بيلىكتىڭ جويىلۋى سەكىلدى وقيعالارمەن بايلانىستى بولدى. الايدا تاريحشى عالىم بەرەكەت كارىباەۆ ۇستىمىزدەگى جىلى جارىق كورگەن «قازاق حاندارى» اتتى ەڭبەگىندە كەلتە حانداردىڭ باستاۋ تاريحىن بىلايشا ساراپتايدى: «ءۇش جارىم عاسىرلىق تاريحى بار قازاق حاندىعى قالىپتاسۋ، دامۋ، كۇشەيۋ، قۇلدىراۋ كەزەڭدەرىن باستان وتكەردى. وسىلاردىڭ ىشىندەگى السىرەۋ كەزەڭىندە، ناقتىسىن ايتقاندا قاسىم حان قايتىس بولعان ۋاقىتتا قازاقتا ءبىر مەزەتتە ءۇش حان بولدى. باتىس بولىكتە احمەت حان، ورتالىق وڭىردە توعىم حان، جەتىسۋ ولكەسىندە بۇيداش حان بولدى. بۇلاردىڭ ىشىندە تەك بۇيداش حان عانا بىزگە بەلگىلى بولىپ كەلدى». دەمەك، قازاق حاندىعىندا ماڭىزدى ورىن العان كەلتە حاندار كەزەڭى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.
گۇلسىناي يساەۆا،
ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى
ەتنولينگۆيستيكا ءبولىمىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى،
فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى،
"انا ءتىلى"
