Han – baiyrǧyhandyqmemlekettegı eŋ joǧary lauazym, bilık iesı, el bileuşı. Qazaq handyǧyndaǧy joǧarǧy bilık hannyŋ qolynda boldy. Han tituly ejelgı türkı zamanynan bastau alyp, Moŋǧol imperiiasy kezeŋınde qoldanysqa ie bolyp, Qazaq handyǧy tūsynda eŋ joǧary lauazymdy bıldırdı.
Han sözınıŋ şyǧu tegın V.Radlov, V.Bartold, G.Ramstedt, B.Vladimirsov, M.Orazov syndy belıgılı türkologtar jan-jaqty qarastyrǧan. Zertteuşılerdıŋ köbısı han sözınıŋ köne türkı zamanynda eŋ joǧary lauazym retınde tanylǧan qaǧan sözınen qysqartuǧa ūşyraǧany turaly lingvistikalyq tūrǧydan tüsındıredı. Alaida, han qaǧan terminımen qatar VIII ǧasyrdaǧy äigılı Orhon jazularynda kezdesetındegı turaly alǧaş ret V.Radlov pen V.Bartold aitqan edı. V.Bartoldtıŋ pıkırıne süiener bolsaq, han men qaǧan terminderınıŋ Orhon jazbalarynda kezdesetındıgıne qaraǧanda, han atauy köne türkı ūlystaryndaǧy (türkı qaǧanaty, batys jäne şyǧys qaǧanattary, türgeş qaǧanaty jäne t.b.) eŋ joǧarǧy bilık iesıne qatysty qoldanylǧan joq. Ol köne türkı ūlystarynyŋ bilık lauazymynda «aimaq basşysy» (Bartoldtıŋ beruı boiynşa – kniaz) degendı bıldırıp, eŋ joǧarǧy bileuşı «sūltan» dep atalyndy. Ortalyq Aziiadaǧy Moŋǧol imperiiasynyŋ alǧaşqy kezeŋınde de han (nemese kaan) atauy jeke oblystyŋ bileuşısı ataǧyn bıldırdı. Al imperiianyŋ eŋ joǧarǧy ämırşısı Şyŋǧys qaǧan (nemese qahan) dep ataldy. Osylaişa Moŋǧol imperiiasynda han atauy uaqyt öte kele qaǧan terminın bırte-bırte yǧystyryp qoldanystan şyǧardy.
Baiyrǧy qazaq qoǧamyndaǧy ataq-lauazym ataularynyŋ tıldık sipatyn jıtı zerttegen filologiia ǧylymynyŋ kandidaty Naǧima Äşımbaeva han atauynyŋ män-maǧynasy men atqarǧan mındetı qazaq handyǧy tūsynda özgergenın tılge tiek ete kele, oiyn bylaişa örbıtedı: «Qazaq handyǧynyŋ tarihyn saralai otyryp, onyŋ ön boiynda han sözımen saiasi därejesı bırdei emes bileuşılerdıŋ atalǧanyn baiqaimyz. Mysaly, Täuke han dünieden ötken soŋ, keiın qazaq jüzderı öz aumaǧynda jeke-jeke bilık qūra bastady. Negızınen alǧanda, jalpy saiasi odaqtastyq joiylmaǧan jüzderdıŋ osyndai bırlestıgı (konfederasiiasy) jaǧdaiynda är jüzdıŋ basynda otyrǧan handar, tūtas memleket iesı emes, jeke kniazdıkterdıŋ basşysy deuge ǧana keletın edı. Nemese Edıl men Jaiyqtyŋ arasyndaǧy qazaqtyŋ būrynǧy aumaǧynda qūrylǧan vassaldyq handyq Bökei ordasynyŋ da soŋǧy hany Jäŋgır hannyŋ saiasi statusy hannan görı Reseidıŋ general-gubernatoryna köbırek ūqsaityn». Ǧalymnyŋ būl tūjyrymdamasyn Qazaq handyǧynyŋ tarihynda oryn alǧan Kelte handar kezeŋımen bailanystyruǧa bolady.
Kelte handar. Täuke hannyŋ bilıgınen (şamamen 1680-1715 jyldary) keiın taqqa kelgen Qaiyp han Qazaq handyǧynyŋ būrynǧy ūlylyǧyn berık ūstap tūra almady. Qazaqtyŋ üş jüzınde öz handary paida bola bastady. Qazaqta mūndai şaşyraŋqy bilıktegı handardy «kelte handar» dep ataǧan. Al osy däuır qazaq handyǧynyŋ tarihynda «Kelte handar kezeŋı» degen atqa ie boldy. Atalmyş kezeŋ 1822 jylǧy «Sıbır qyrǧyzdaryn basqaru jönındegı jarǧydan bastau alǧan qazaq qoǧamyndaǧy handyq bilıktı müldem joiuǧa baǧyttalǧan ärtürlı saiasi-äkımşılık, äkımşılık-territoriialyq reformalardyŋ jürgızılgen uaqytymen aiaqtaldy. Būl 1822-1824 jyldary Qazaqstanda okrugterdıŋ qūryluy, 1824 jyly «Orynbor qyrǧyzdary jönındegı erejenıŋ» qabyldanuy jäne Kışı jüzdegı handyq bilıktıŋ joiyluy sekıldı oqiǧalarmen bailanysty boldy. Alaida tarihşy ǧalym Bereket Kärıbaev üstımızdegı jyly jaryq körgen «Qazaq handary» atty eŋbegınde kelte handardyŋ bastau tarihyn bylaişa saraptaidy: «Üş jarym ǧasyrlyq tarihy bar Qazaq handyǧy qalyptasu, damu, küşeiu, qūldyrau kezeŋderın bastan ötkerdı. Osylardyŋ ışındegı älsıreu kezeŋınde, naqtysyn aitqanda Qasym han qaitys bolǧan uaqytta qazaqta bır mezette üş han boldy. Batys bölıkte Ahmet han, ortalyq öŋırde Toǧym han, Jetısu ölkesınde Būidaş han boldy. Būlardyŋ ışınde tek Būidaş han ǧana bızge belgılı bolyp keldı». Demek, Qazaq handyǧynda maŋyzdy oryn alǧan kelte handar kezeŋı zertteudı qajet etedı.
Gülsınai İSAEVA,
A.Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı instituty
Etnolingvistika bölımınıŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı,
filologiia ǧylymynyŋ kandidaty,
"Ana tılı"
