اننوتاتسيا. ماقالادا قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ پايدا بولۋى مەن قالىپتاسۋ جاعداياتتارى قاراستىرىلعان. وتاندىق «مۋزىكالىق-ارحەولوگيانىڭ» دامۋ كەزەڭدەرى، ەجەلگى اۋەزدى اسپاپتاردىڭ زەرتتەلۋى، ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان ونەر تۋىندىلارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن تاريحي-مادەني پاراللەلدەرى تاريحي-ەتنوگرافيالىق جانە ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ تالدانادى.
ارحەولوگيالىق ۇقساستىقتارى رەتىندە الىس-جاقىن كورشى ەلدەردىڭ تەرريتورياسىنان تابىلعان مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ بەينە-سۋرەتتەرى مەن سىزبالارى الىنعان. زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ اياسىندا-ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىندا ىشەكتى اسپاپتاردىڭ ءجيى كەزدەسەتىنى جانە ولاردىڭ تاريحي-حرونولوگيالىق مەرزىمدەلۋ ناتيجەلەرى انىقتالادى. سونىمەن قاتار، كونە زاماننىڭ كوزى رەتىندە بىزگە دەيىن جەتكەن مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ بۇگىنگى كۇنى قايتا جاڭعىرتىلۋ ۇردىستەرى قاراستىرىلعان.
كىرىسپە:
ۇلى دالانىڭ كوز جەتپەس كەڭىستىگىندە ەركىن تىنىستاپ، تابيعاتپەن تىلدەسە وتىرىپ، ونىڭ زارى مەن مۇڭىن، قۋانىشى مەن قىزىعىن سىڭعىرلاعان سۋدان، وپكەن سامالىنان، لەبىنەن سەزگەن دارحان كوڭىل قازاق حالقىنىڭ جۇرەگىندە ءاۋ باستان-اق دالا ءۇنى سىر شەرتكەنى انىق. كەيدە ادام بالاسى ءوزىنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىن اقتارىپ، سىرتقا شىعارۋدا ساز الەمىمەن ءۇن قاتادى. مۋزىكا – ماحاببات وتىنا شىرمالىپ، الاي-دۇلەي بۇلقىنعان جۇرەكتىڭ دە، مۇڭعا باتىپ قايعىرعان جابىرقاۋ كوڭىلدىڭ دە ءتىلىن تاۋىپ، ارمانعا جەتەلەيتىن قۇپيا كۇش، ساۋلەسىن شاشقان جارىق نۇر ىسپەتتەس. بۇل سيقىرلى ساز الەمىنىڭ سىرىن ءالى ەشكىم تۇڭعيىعىنا باتىپ، تولىق اشا قويعان جوق. بىراق، ادامزات بالاسى وسى ساز الەمىنىڭ تۇبىنە ءۇڭىلىپ، ءمان-ماعىناسىن ۇعىنۋعا تىرىسىپ كەلەدى.
مۋزىكا-ادامنىڭ جەكە داۋىسىنان بولەك، تابيعات ءۇنىن ايناسىز قايتالايتىن ارنايى اسپاپتار ارقىلى ساناعا تەرەڭ بويلاپ، «...قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الاتىن» قۇدىرەتكە يە. ەۋرازيانىڭ قاق توسىندە ەركىندىكتى تۋ ەتكەن قازاق حالقىندا مۋزىكاعا دەگەن قۇشتارلىق ەرەكشە ەكەندىگىن بايقاۋ قيىن ەمەس. قازاق فولكلورىن زەرتتەۋشى گ.ن. پوتانين بۇل جونىندە: «بۇكىل قازاق دالاسى ءان سالىپ تۇرعانداي» - دەسە، فرانتسۋز جازۋشىسى رومەن روللان: «...قازاقتا ەكىنىڭ ءبىرى دومبىرا تارتىپ، ءان ايتادى....»، - دەپ سيپاتتايدى.
قازاق ەتنوگرافياسىنا ۇڭىلسەك، قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق داستۇرىندە تابيعي دىبىستاردى سۇيەمەلدەيتىن ارنايى مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ كوپتىگىن كورەمىز. مۋزىكالىق اسپاپتار الەمنىڭ باسقا ايماقتارىنداعى ءتۇرلى اسپاپتارمەن تەحنيكالىق جاعىنان عانا ەمەس، دىبىستالۋى جاعىنان دا ورتاق ۇندەستىكتەر تابۋمەن قاتار، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرگە دە باي. دەگەنمەن، وسى ونەردىڭ ءتۇپ - تامىرىنا ۇڭىلگەن ارقايسىمىزدىڭ كوكەيىمىزدە: «قاي كەزدەن باستاپ ادامزات مۋزىكانىڭ سىرىن ۇعا باستاعان؟» نەمەسە «كونە زاماندا اتا-بابالارىمىز قانداي مۋزىكالىق اسپاپتاردى پايدالانعان؟»، - دەگەن زاڭدى سۇراقتار تۋىندايدى.
قازاق ونەرىندە ءداستۇرلى مۋزىكالىق اسپاپتىڭ تۇرلەرى وتە كوپ ەكەندىگى بەلگىلى. ەڭ العاش پايدالانعان مۋزىكا اسپابىنىڭ ءتۇرىن ءبىلۋ ءاربىر قازاق بالاسىنىڭ مىندەتى دەپ ويلايمىن. بۇل جونىندە ن.ءا. نازارباەۆ ءوزىنىڭ «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» ماقالاسىندا: «ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدىڭ نەگىزگى سيۋجەتتەرىندە، كەيىپكەرلەرى مەن سارىندارىندا شەكارا بولمايدى، سول سەبەپتى ونى جۇيەلى زەرتتەپ، بۇكىل ورتالىق ەۋرازيا كەڭىستىگى مەن بارشا الەمدە دارىپتەۋگە ءتيىسپىز. اۋىزشا جانە مۋزىكالىق ءداستۇردى جاڭعىرتۋ قازىرگى زامانعى اۋديتورياعا جاقىن ءارى تۇسىنىكتى فورماتتا بولۋى كەرەك. سونىمەن قاتار، فولكلورلىق ءداستۇردىڭ ورتاق تاريحي نەگىزدەرىن ىزدەۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ ءتۇرلى وڭىرلەرى مەن وزگە ەلدەرگە بىرنەشە ىزدەۋ-زەرتتەۋ ەكسپەديتسيالارىن ۇيىمداستىرۋ قاجەت»، - دەپ اتاپ وتكەن.
زەرتتەلۋى;
كونە داۋىردەگى مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ بولعانى تۋرالى عىلىمي دەرەككوزدەردى كوپتەپ كەزدەستىرە الامىز. ونىڭ ىشىندە جارتاس بەتىندەگى سۋرەتتەر، كونە جازبا دەرەكتەر، ارحەولوگيالىق قازبا جادىگەرلەرىن ەرەكشە اتاپ ايتۋىمىزعا بولادى. ءتىپتى مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە تابىلا باستاۋى دا عىلىمدا «مۋزىكالىق ارحەولوگيا» تەرمينىن ەنگىزە باستاعان سەكىلدى. مۋزىكالىق ارحەولوگيا ىسىنە كەڭەس وداعى عالىمدارى ىشىنەن العاش رەت كوڭىل اۋدارعان زەرتتەۋشى ا. چەكوتتا. ال، كونە داۋىردەگى مۋىزكالىق اسپاپتاردىڭ ءمان-ماعىناسىن اشىپ، ولاردىڭ كەيبىر قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاعان عالىمداردىڭ ءبىرى تاريحشى جانە مۋزىكا زەرتتەۋشىسى ن.ف. فيندەيزەن. ال قازاق ارحەولوگياسىندا مۋزىكالىق اسپاپتارعا قاتىستى زەرتتەۋلەر تولىققاندى ەمەس. ەلىمىزدە ارنايى مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ شىعۋ تەگىن، قالىپتاسۋ ۇدەرىسىن جانە ولاردىڭ تاريحي-مادەني گەنەزيسىن زەرتتەيتىن ماماندار جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى. وسىعان بايلانىستى ەتنوگراف-عالىم، اكادەميك ءو. جانىبەكوۆتىڭ: «…اتتەڭ، بىزدە اۋەزدىك ارحەولوگيامەن اينالىساتىن ماماندار بولعاندا، كوپتەگەن جاڭالىقتاردىڭ بەتىن اشۋعا بولاتىن ەدى»، – دەپ ايتقان ءسوزى ءالى كۇنگە ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جويعان جوق.
ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر بارىسىندا تابىلعان ءتۇرلى جادىگەرلەردىڭ ىشىندە مۋزىكامەن بايلانىستى اسپاپتاردىڭ بولاتىنى تۋرالى، ولاردىڭ ءمۇسىن تاستاردا دا كەزدەسەتىنى جونىندە العاش رەت ءا.ح. مارعۇلان ايتىپ وتكەن. ءا.ح. مارعۇلان ءوز زەرتتەۋلەرىندە زاتتىق جانە رۋحاني مادەنيەتكە بىردەي قاتىستى بولىپ كەلەتىن كونە مۋزىكالىق اسپاپتار جايلى ەتنوگرافيالىق دەرەكتەر مەن مالىمەتتەردى قوسا جيناقتاعان. سونىڭ ناتيجەسىندە، ەلىمىزدەگى ەڭ جاس، ءارى كەنجە قالعان قازاق اسپاپتانۋ ءبىلىمىنىڭ ءبىر تارماعى – اسپاپتى-مۋزىكالىق ارحەولوگيا سالاسى بەلگىلى بولدى. عالىم ءوزىنىڭ زەرتتەۋشىلىك جولىندا كەزدەسكەن كونە مۋزىكالىق اسپاپتار مەن اسپاپتى-ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر جايلى جازىپ قالدىرعان عىلىمي جازبالارى مەن قۇندى دەرەكتەرى ارقىلى قازاق اسپاپتانۋ تاريحىن تولىقتىرا ءتۇستى دەپ ايتا الامىز. ءا.ح. مارعۇلاننىڭ باسشىلىعىمەن وتكەن عاسىردىڭ 1950–1960 جىلدارى جۇرگىزىلگەن ورتالىق قازاقستان ءوڭىرىنىڭ «تاسمولا»، «جولقۇدىق» سەكىلدى ارحەولوگيالىق قازبالاردان اسپاپتى-مۋزىكالىق ارحەولوگياعا قاتىستى بولىپ كەلەتىن مۇرالاردىڭ انىقتالۋى - ۇلتتىق اسپاپتانۋ ءبىلىمى ءۇشىن ماڭىزدى بولدى. الايدا، بۇل مۇرالار قازاق اسپاپتانۋ عىلىمىندا اينالىمعا تۇسپەي، قالىپ قويعان. سەبەبى، ول كەزەڭدە قازاقتىڭ ءتول مۇراسىن زەرتتەپ-تانيتىن اسپاپتانۋشى-ەتنولوگ ماماندار شىعا قويماعاندىعى ەدى. «تاسمولانىڭ» ەجەلگى قونىس ورنىنا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىسى ناتيجەسىندە ب.ز.د. VII–V عع. جاتاتىن، ءمۇيىز بەن سۇيەكتەن جاسالعان بىرنەشە نۇسقاداعى ۇرلەمەلى سىبىزعىلار، ىسقىرىقتار مەن بۇعىشاق اسپاپتارى تابىلعان. كونە داۋىرلىك بۇل اسپاپتاردىڭ انىقتالۋى ۇرلەمەلى اسپاپتار جايلى وسى كەزگە دەيىن ايتىلىپ كەلگەن پىكىرلەرگە تۇبىرىمەن وزگەرىستەر اكەلەتىن سەكىلدى. مىسالى، مۇيىزدەن جاسالعان بۇعىشاقتىڭ ءىشى قۋىس، جالعىز دىبىس ويىق كولدەنەڭ سالىنعان. بۇل بۇعى سەكىلدى جانۋاردىڭ ۇزىنشا بولىپ كەلگەن مۇيىزىنەن جاسالعان بۇعىشاقتىڭ ەڭ كونە نۇسقاسى. ال، سىبىزعىلار ەكى، ءۇش جانە ءتورت دىبىس ويىقتى بولىپ كەلسە، ىسقىرىققا ەكى جانە جالعىز دىبىس ويىق سالىپ جاسالعان. مۇنداي مىسالدار الەمدىك اسپاپتانۋ عىلىمى تاريحىندا سيرەك تە بولسا كەزدەسەتىن ءجايت [1, ب. 45-46.]. وسى «تاسمولا» قازباسىنان ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى VII–VI عاسىرلارعا جاتاتىن شۋلى-سىلدىرلى قوڭىراۋ اسپاپتارىنىڭ انىقتالۋى دا قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ تەرەڭ تاريحىن ايعاقتاي ءتۇستى. بۇل اسپاپتار قولادان تۇرقى سوپاقشا، كەيدە تىك بۇرىشتى ەتىپ، ىشىنە شاعىن سىلدىرماعى سالىپ جاسالعان. [2, س. 122-130].
تاريحي-مادەني پاراللەلدەرى;
قاراستىرعان مالىمەتتەردىڭ ىشىندە مۋزىكالىق اسپاپتار بەينەسى العاش جارتاس سۋرەتتەرىندە كەسكىندەلگەنىن بايقاپ وتىرمىز. كونە جارتاس بەتىندەگى سۋرەتتەردى زەرتتەۋشىلەر، ءتۇرلى بەينەلەردىڭ اراسىندا مۋزىكالىق اسپاپقا ۇقسايتىن كەسكىندەمەلەردىڭ كەزدەسەتىنىن ايتادى (سۋرەت 1). ماسەلەن نورۆەگيا جەرىندەگى كەيىنگى تاس ءداۋىرى جانە مەزوليتتىڭ باسىمەن مەرزىمدەلەتىن كومسا مادەنيەتىنە ءتان جارتاس سۋرەتتەرىندە مۋزىكالىق اسپاپقا ۇقسايتىن زات ۇستاعان ادامداردىڭ ءپىشىنى كەسكىندەلگەن [3]. زەرتتەۋشىلەر بۇل بەينەلەردەگى اسپاپتىڭ قاي ءتۇرى ەكەندىگىن ءالى تولىق اشا الماعانىمەن، ادامزات تاريحىندا مۋزىكا ونەرىنىڭ وتە ەرتە كەزەڭدەردەن-اق بىرگە جاساسىپ، دۇنيەتانىمىندا جانە ونەرىندە ورىن العانىن ايتادى.
تاڭبالى تاس پەتروگليفتەر كەشەنىندەگى «كۇنباستى» وگىز مىنگەن ادام بەينەسىنىڭ حالىقارالىق «ازيا داۋىسى» فەستيۆالىنىڭ سيمۆولىنا اينالۋى دا كەزدەيسوق جاعداي ەمەس سەكىلدى. ارينە، بۇل جەردەن بەلگىلى ءبىر ساكرالدى بولمىس ىزدەۋدەن اۋلاقپىن، دەگەنمەن تاريحي ۇندەستىك بار سەكىلدى.
الماتى وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانى، «التىنەمەل» ۇلتتىق ساياباعىندا ورنالاسقان شولاق تاۋىنىڭ تايعاق شاتقالىنداعى پەتروگليفتەردە ورتاعاسىرمەن مەرزىمدەلەتىن كومپوزيتسيا كەزدەسكەن. وندا ادامداردىڭ ەكى توبى بەينەلەنگەن. ءبىرىنشى توپتا قولدارى جوعارى كوتەرىلگەن ۇجىمدىق بي ءساتى بەينەلەنسە، ەكىنشى توپتا قولدارىنا شەكتى مۋزىكالىق اسپاپ ۇستاعان ادامدار بەدەرلەنگەن. سيپاتتالعان كومپوزيتسيا ەرتە ورتاعاسىرداعى تۇركىلەردىڭ بىزگە بەلگىسىز مۋزىكالىق اسپاپتىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ورىندالاتىن عۇرىپتىق جوسىنىن كورسەتەدى [4, س. 23-27].
الاتاۋدىڭ شىعىس سىلەمدەرىنە جالعاساتىن قاراقىر تاۋىنداعى جارتاس بەتتەرىندە كونە مۋزىكالىق اسپاپقا ۇقساس كەسكىندەر انىقتالعان. زەرتتەۋشى س.ا. پوتاپوۆ جارتاس بەتىندەگى سۋرەتتەردى قولا جانە ەرتە تەمىر داۋىرىمەن مەرزىمدەي وتىرىپ، كەلەسى ءبىر سيۋجەتكە ەرەكشە توقتالادى. وندا كەرىلگەن سىم تارىزدەس كەسكىن ۇلكەن پىشىندە سالىنىپ، سول جاعىندا تۇيە، وڭ جاعىندا جاتقان ادامنىڭ بەينەسى سۋرەتتەلگەن. زەرتتەۋشىنىڭ پىكىرىنشە بۇل قولا ءداۋىرىنىڭ وزىندە-اق شەرتپەلى نەمەسە قوبىزعا ۇقساس شەكتى اسپاپتىڭ بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن العا تارتادى [5, س. 44-49](سۋرەت 2).
1983 جىلى قىتايداعى حەنان پروۆينتسياسىندا ورنالاسقان كونە جەرلەۋ ورىنىنان قۇستىڭ تۇتىكشەلى سۇيەگىنەن جاسالعان سىبىزعى تارىزدەس مۋزىكالىق اسپاپ تابىلعان (سۋرەت 3). عالىمدار قۇس سۇيەگىن ارحەوزوولوگيالىق جانە وستەومەتريالىق زەرتتەۋلەرگە سۇيەنە كەلە اققۋعا تيەسىلى بولۋى مۇمكىن دەگەن تۇجىرىم جاساعان. سىبىزعى تارىزدەس مۋزىكالىق اسپاپتىڭ ۇزىندىعى 8 ديۋيم (شامامەن 20,3 سم) قۇرايدى. قاراپايىم ءارى دورەكىلەۋ جاسالعان بۇل اسپاپتى قىتاي ارحەولوگتارى ب.ز.د. 7500 جىل بۇرىن جاسالعان دەگەن تۇجىرىم جاساعان. [6, س. 45-48].
تاريحي اڭىز-اڭگىمەلەر مەن جازبا دەرەكتەردە كونە زاماندا-اق بابالارىمىزدا مۋزىكا ونەرى جەتىلىپ، ءتىپتى ول ونەردى كورشى ەلدەر دە تاماشالاپ، ءتانتى بولعاندىعى تۋرالى ايتىلادى. كونە قاڭلىلاردىڭ مادەنيەتىندە ءان-بي ونەرىنىڭ ەرەكشە دامىعاندىعىن قىتاي اقىنى شىعارعان ولەڭىنەن بايقايمىز. قاڭلى قىزدارىنىڭ «ارىستان» بيىنە ارناپ قىتايدىڭ تاڭ داۋىرىندەگى كلاسسيك اقىنى باي جۋشي «ءبيشى بيكەش» اتتى ولەڭ جازعان. ولەڭنىڭ مازمۇنى تومەندەگىدەي:
«ءبيشى بيكەش ويقاستاپ،
وڭعا-سولعا بوي تاستاپ،
جاۋعان قارداي قالىقتاپ،
قۇيىنداي قۇيعىپ شارىقتاپ،
ءمۇدىرۋدى بىلمەگەن،
بۇرالا، تولقىپ بيلەگەن.
كەلىپتى بيكەش قاڭلىدان،
التى ايشىلىق ارىدان،
جارىسا زىرلاپ كۇيمەنەن،
كوڭىلى تولقىپ كۇيمەنەن.
ءبيدىڭ بيىك ساراسى،
الەمدە جوق باعاسى،
قول جەتكىسىز اسىلعا،
اركىمنىڭ بار تالاسى.
القا-قوتان اينالدى،
جۇرتتىڭ تورە قاراسى» [7].
قىتايلىق قالامگەر لۋ يان ب.ز.د. ءىى عاسىردا جان چيان پاتشالىعىنىڭ استاناسى چاڭ ان قالاسىنا كۋساننان قوبىز، بارابان، بيلي (تۇتىكشەلى مۋزىكا اسپابى), پيپا (بەس ىشەكتى اسپاپ) سەكىلدى مۋزىكا اسپاپتارىن الا بارعان [8]. بۇل مالىمەتتەردەن ءبىز قاڭلى ەلىندە بۇدان 3-4 مىڭ جىل بۇرىن پروتو-قوبىز اسپاپتارىنىڭ بولعاندىعىن بايقايمىز.
ەلىمىزگە بەلگىلى ورتاعاسىرلىق مامان، ارحەولوگ، پروفەسسور ۋ.ح. شالەكەنوۆ 1978 جىلى جامبىل وبلىسىنىڭ كونە تاراز قالاسىنىڭ ورنىندا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن كەزدە «دۇڭگىرشەك» مۋزىكالىق اسپابىن تاپقان [9, ب. 133-138]. بۇگىندە اتالعان جادىگەر ىقىلاس اتىنداعى حالىق مۋزىكالىق اسپاپتار مۋزەي قورىندا ساقتاۋلى (سۋرەت 4-5).
تۇركىستان وبلىسىنا قاراستى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنە اۋماعىندا ورنالاسقان شىعىس مونشانىڭ وڭتۇستىك-شىعىس جاعىنان 40 م، «ءمۇساللا» قاقپاسىنان 80 م قاشىقتىقتا ورتاعاسىرلىق كۇلتوبە قالاشىعىنا 2019 جىلى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر بارىسىندا مۋزىكا الەمىنە ايتارلىقتاي جاڭالىق اكەلگەن ەرەكشە بۇيىمدار تاپقان [10, ب. 50-54]. قازبا بارىسىندا تابىلعان كوپتەگەن جادىگەرلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ قىزىقتىسى - ساز بالشىقتان جاسالعان ىسقىرىقتار. ءتۇر-سيپاتى بويىنشا قازاق حالقىنىڭ سازسىرناي اسپابىنا وتە ۇقساس. قازاقستان اۋماعىنان مۇنداي سازسىرنايعا ۇقساس اسپاپتار بۇعان دەيىن دە، 1971 جىلى وتىرار قالاسىنىڭ ورنىنان تابىلعانى بەلگىلى. ول جادىگەر بۇگىندە ىقىلاس اتىنداعى حالىق مۋزىكالىق اسپاپتار مۋزەيىندە ساقتاۋلى. دەگەنمەن، اتالعان ىسقىرىق تارىزدەس اسپاپتىڭ قۇرىلىمىنا قاراپ، ونىڭ مۋزىكامەن بايلانىسى بار دەگەن پىكىرگە كۇمانمەن قاراعاندار: «بۇل جادىگەر ءدارى قۇياتىن قۇتى بولۋى مۇمكىن، قۇرىلىمى اسپاپقا اسا كەلمەيدى، تىم قاراپايىم» ،- دەگەن پىكىر ايتادى. دەسە دە، جادىگەردى تاپقاپ ارحەولوگتار ءدارى قۇياتىن قۇتىنىڭ كولەمى- تابىلىپ وتىرعان ساز اسپاپتارعا قاراعاندا ۇلكەنىرەك ەكەنىن جانە مەديتسينالىق قاجەتتىلىك زاتتارى كوبىنە مونشا ماڭىنان تابىلاتىنىن ەسكەرە وتىرىپ، قازبا بارىسىندا تابىلعان ساز بۇيىمدار – ۇرمەلى مۋزىكالىق اسپاپ دەگەن تۇجىرىم جاسايدى [10, ب. 50-54.].
ب.ز.د. VI – ءIىI عاسىرلارمەن مەرزىمدەلەتىن التايداعى پازىرىق وبالارىنىڭ ىشىندە №2 پازىرىق وباسىنان ەكى ءتۇرلى مۋزىكالىق اسپاپ تابىلعان (سۋرەت 6-8). ونىڭ ءبىرى سوقپالى اسپاپ بولسا، ەكىنشىسى ىشەكتى اسپاپ جۇرناعى. ىشەكتى اسپاپ ءبۇتىن اعاشتان ويىپ جاسالىپ، جانۋاردىڭ تەرىسىمەن قاپتالعان. ارحەولوگ عالىم س.ي. رۋدەنكو اتالعان مۋزىكالىق اسپاپتىڭ شەرتپەلى اسپاپ تۇرىنە جاتقىزعان [11, س. 97-109].
2012 جىلى قازاق التايىنداعى ەرتە تۇركىلىك قاراقابا قورىمىنا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ز.ساماشەۆ، قورىمداعى وبالاردىڭ ۇشەۋىنەن كونە مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ جۇرناقتارىن تاپقان [12, س. 280-292].
اتالعان قورىمنىڭ №11 وباسىنا جەرلەنگەن ءمايىتتىڭ جانىنا اعاشتان جاسالعان، مويىنى ۇزىن كەلگەن مۋزىكالىق اسپاپ انىقتالعان. اسپاپتىڭ جالپى ۇزىندىعى 63 سم. نەگىزگى دەنەسى جازىق كەلگەن، بەس بۇرىش پىشىنىندە جاسالعان. مويىنىنىڭ اياقتالار تۇسىندا ءۇش دانا بۇراپ، دىبىسىن رەتتەيتىن قۇلاق تارىزدەس زات ساقتالعان (سۋرەت 9). ز.ساماشەۆ مۇنى مۋزىكالىق اسپاپتىڭ ىشەگى كەلىپ بايلاناتىن ءارى ءۇنىن رەتتەۋگە ارنالعان قۇلاعى بولۋى مۇمكىن دەگەن پىكىر ايتادى.
№12 وبانى زەرتتەۋ بارىسىندا، جاۋىنگەر ءمايىتىنىڭ جانىنان اعاشتان جاسالعان مۋزىكالىق اسپاپ تابىلعان. جالپى ۇزىندىعى 70 سم-گە جۋىق. اسپاپتىڭ مويىنى بىتەر تۇستا ەكى قۇلاق ساقتالعان. دەنەسى دوڭگەلەك پىشىندەس، ورتاسى ويىس بولىپ كەلگەن. دەنەسىنىڭ اياقتالار تۇسىندا ىشەكتى ىلەتىن ىلمەك تارىزدەس زات ساقتالعان.
№4 وبانى زەرتتەۋ بارىسىندا جەرلەنگەن ءمايىتتىڭ سول قولىنىڭ تۇسىنان اعاشتان جاسالعان، مويىنىنىڭ اياقتالار تۇسىندا ىشەكتى ىلۋگە ارنالعان قۇلاعى بار مۋزىكالىق اسپاپ تابىلعان. اسپاپ ناشار ساقتالعاندىقتان، تولىق سيپاتتاماسى جاسالماعان. سونىمەن قاتار اعاش بۇيىمنىڭ باسىن قاپتاعان تەمىر قاپتامادا ەكى ادام بەينەلەنگەن. ونىڭ وڭ جاعىنداعىسىنىڭ قولىندا مۋزىكالىق اسپاپقا ۇقساس زات كورسەتىلگەن. سۋرەتتەگى پىشىنگە قاراپ، دومبىرا تارىزدەس اسپاپ ەكەندىگىن انىقتاۋ اسا قيىن ەمەس.
بايقاپ وتىرساق، ەرتە تۇركى داۋىرىمەن مەرزىمدەلەتىن قاراقابا قورىمىندا ماتەريالدارى ءبىر-بىرىنە ۇقساس، بىراق جاسالۋ ءتاسىلى مەن قۇرىلىمى جانە پايدالانۋ مەحانيزمدەرى بويىنشا ءوزارا ايىرماشىلىقتارعا يە. ز.ساماشەۆ بۇل ماتەريالدار كەشەنىن تالداي كەلە، شامانيزم بەلگىسىنىڭ جوقتىعىن، جەرلەنگەن ادامداردىڭ قوعامنىڭ جاۋىنگەر توبىنان ەكەندىگىن العا تارتىپ، ەرتە تۇركى مادەنيەتىندەگى رۋحاني ءومىردىڭ ونەرىمەن بايلانىستى دەپ بولجام جاسايدى.
جالپى ورتاعاسىرلارعا ءتان مۋزىكالىق اسپاپتار (بۇل جەردە ىشەكتى اسپاپتار ءسوز بولىپ وتىر – ت.ا.) موڭعوليا تەرريتورياسىنان جانە ۋكراينا جەرىنەن دە تابىلعان (سۋرەت 10-11.). ۋكراينا جەرىندەگى دنەپر وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا ورنالاسقان قىپشاق (پولوۆشىلار) داۋىرىمەن مەرزىمدەلەتىن ەسكەرتكىشكە 1980 جىلدارى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىسى كەزىندە قوبىزعا ۇقساس مۋزىكالىق اسپاپ تابىلعان [13, س. 275-284].
2018 جىلى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ تاريحي-مادەني مۇرالاردى قورعاۋ جانە پايدالانۋ ادىستەمەلىك عىلىمي كەڭەستىڭ شەشىمىمەن «حورەزم ەكسپەديتسياسىنىڭ سىر وڭىرىندەگى زەرتتەۋلەر تاريحى» اتتى كىتاپ-البوم دايىنداۋ قولعا الىنىپ، جوبا بويىنشا رف شىعىس مۋزەيىندە، ال ءبىر بولىگى مەملەكەتتىك تاريحي مۋزەيىندە جانە ن.ن. ميكلۋحو-ماكلاي اتىنداعى ەتنولوگيا جانە ارتروپولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قورىنداعى سىر وڭىرىنەن تابىلعان جادىگەرلەر بويىنشا عىلىمي ءىس ساپارلار ۇيىمداستىرىلعان [14, ب. 34-37]. ناتيجەسىندە كوپتەگەن ماتەريالدىق مادەنيەت تۋىندىلارى انىقتالعان. ءبىر قىزىعى، تاريحي جادىگەرلەردىڭ ىشىندە بىرنەشە مۋىزكالىق اسپاپ تا كەزدەسكەن. جوعارىدا اتالعان ينستيتۋت قورىندا ساقتاۋلى تۇرعان اعاش بۇيىم 1973 جىلى بيدايىق-اسار قالاشىعىنىڭ ءتورتىنشى بەكىنىستى دالىزبەن ونىڭ باسپالداعىنان، ءىى قۇرىلىس كەزەڭىنىڭ 9 مادەني قاباتىنان تابىلعان [15]. ونىڭ ساقتالعان ۇلكەن فراگمەنتىندە بىرنەشە جانۋارلاردىڭ سۋرەتى انىقتالعان (سۋرەت 12-13.). وتاندىق مامانداردىڭ زەرتتەۋلەرى ناتيجەسىندە 1973 جىلى بيدايىق-اسار قالاشىعىنان تابىلعان اعاش بۇيىم «قوس مويىندى» نەمەسە «قوسساز» دومبىرانىڭ اتا-تەگى ەكەنى انىقتالىپ وتىر.
جالپى لينگۆيستيكالىق باعىتتاعى زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك، ەۋرازيا دالاسىندا ىشەكتى دومبىرا اسپابى مول تاراعانىن كورسەتەتىن تىلدىك دەرەكتەر بار ەكەندىگىن كورەمىز. قازاق، قاراقالپاق، نوعاي حالىقتارىندا – دومبىرا، تۋۆادا – دامبىرا، قىرعىزدا – دۇڭگىر، تۇركىمەندە – تامدىرا، وزبەكتە – تامبۋر، ورىستا – دومرا، اۋعاندا – دامبۋرا، يراكتا – تۋنبۋر، مونعول تەكتەس حالىقتاردا – دومبىر، بۋرياتتاردا – دومبىر، قالماقتاردا – دۇڭگىرما دەگەن اتاۋلارمەن كەزدەسەدى. بۇل اتاۋلاردىڭ وسىلاي قالىپتاسۋى – دومبىرا اسپابى ەۋرازيا حالىقتارىنىڭ ورتاسىنا قانشالىقتى دارەجەدە تارالعاندىعىن كورسەتەدى. بۇگىننىڭ ەنشىسىنە كونە مۋزىكالىق اسپاپتاردى زەرتتەۋ بارىسىندا، تابىلعان مۋزىكالىق اسپاپتاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، ولاردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ، نەمەسە رەكونسترۋكتسياسىن جاساۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ تۇر. بۇل - تاريحشىلاردىڭ، ارحەولوگتاردىڭ، اسپاپتانۋشى ونەرپازداردىڭ، مۋزىكالىق اسپاپ جاساۋشى شەبەرلەردىڭ قاتىسۋىمەن ىسكە اساتىنى اقيقات. ءاربىر سالا ماماندارى ورتاق زەرتتەۋدى ءار قىرىنان قاراپ، ونىڭ تولىق نۇسقاسىن قالپىنا كەلتىرۋگە ات سالىسسا، سەپتىگى مول بولارى ءسوزسىز. اسپاپتىڭ بايىرعى ءپىشىنىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ارقىلى، ونىڭ تۇلا بويىنا جان ءبىتىرۋ - ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز قولدانعان مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ كونە، تابيعي سازدى قوڭىر ءۇنىن قايتا جاڭعىرتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى.
قورىتىندى;
تاريحي-ەتنوگرافيالىق جانە ارحەولوگيالىق دەرەكتەردى تالداۋ بارىسىندا انىقتالعان مالىمەتتەردى سارالاي كەلە، كونە اسپاپتاردىڭ ىشىندە كەڭ تارالعانى جانە ەڭ كونە تۇرلەرىنىڭ بىرىنە - ىشەكتى اسپاپتاردىڭ جاتاتىنىن بايقاپ وتىرمىز. جالپى قازاق جەرىنە، ەلىنە ءتان مۋزىكالىق اسپاپتار قولا داۋىرىنەن باستاۋ الاتىن سەكىلدى. مۇنى جارتاس بەتىندەگى سۋرەتتەر دالەلدەيتىنىن جوعارىدا اتاپ ءوتتىم. تەمىر داۋىرىندە قاڭلىلاردا بەس ىشەكتى اسپاپتىڭ بولعانىن جازبا دەرەكتەر كورسەتىپ وتىر. ساق تايپالارىندا دا ىشەكتى اساپتاردىڭ قولدانىلعانىن التايداعى پازىرىق وبالارىنان تابىلعان جادىگەرلەردەن كورە الامىز. بۇل پىكىرىمدى سارمات وبالارىنان تابىلعان ەكى ىشەكتى مۋزىكالىق اسپابى دا دايەكتەي تۇسەدى. ەرتە تۇركى كەزەڭىمەن مەرزىمدەلەتىن ەسكەرتكىشتەردەن قوبىز نەمەسە ارفاعا ۇقساس مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ تابىلۋى - العاشقى مۋزىكالىق اسپاپ نۇسقالارىنىڭ جەتىلگەنىن كورسەتەدى. ورتاعاسىرلاردا اعاش اسپاپتارمەن قاتار قىشتان جاسالعان اسپاپتار دا قولدانىسقا ەنگەنى بايقالادى. قىپشاق زامانىندا دومبىرا تارىزدەس ىشەكتى اسپاپتاردىڭ قودانىستا بولعانىن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر كورسەتىپ وتىر. كەيىنگى ورتاعاسىرلاردا بۇگىنگى ءبىزدىڭ قولدانىپ جۇرگەن مۋزىكالىق اسپاپتارىمىزدىڭ پروتوتيپتەرى بولعانى انىق. سونىمەن، قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى ءوزىنىڭ باستاۋىن وتە تەرەڭنەن، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى 1-ءشى مىڭجىلدىقتار داۋىرىنەن الاتىنىن كورىپ وتىرمىز. بۇل اتا-بابالارىمىزدىڭ مۋزىكاعا دەگەن قۇرمەتىنىڭ، دالا ۇنىمەن عاسىرلار بويى بىرگە ۇندەسىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى. وكىنىشكە وراي قازىرگى زاماناۋي كوزقاراستار، قازاقتىڭ ءتول ونەرىنە دەگەن قۇرمەت پەن قىزىعۋشىلىقتىڭ تومەندەۋى - بىرقاتار كەلەڭسىزدىكتەر تۋعىزاتىنى انىق. وسىنداي ولقىلىقتاردىڭ ورىنىن تولىقتىرۋدا رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى ماتەريالدىق مادەنيەتىمىزبەن استاستىرىپ، ءبىر وي-شەڭبەرىنىڭ اياسىندا قاراستىرۋ ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. ءداستۇرلى قازاق ونەرىنىڭ مىڭداعان جىلدار بويى سانامىزعا ءسىڭىپ، جۇرەگىمىزدە ساقتالعان ءۇنىن ەستۋمەن قاتار، ونىڭ پايدا بولۋى مەن قالىپتاسۋ تاريحىن ءبىلۋ- ءاربىر قازاققا مىندەت.
ادەبيەتتەر:
ميرزابەكوۆا ا.ءۇ. ۇلى دالا توسىندە ساقتالعان اسپاپتى ارحەولوگيا // ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنان تابىلعان كونە مۋزىكالىق اسپاپتار: جينالۋ جانە زەرتتەلۋ ماسەلەلەرى: حالىقارال. عىل.-ءتاجىريب. كونف. ماتەريالدارى. – الماتى، «عىلىم ورداسى»، 2019. 188 بەت. + 27 ب.
پاگين ۆ.ا. يستوچنيكي پو يزۋچەنيۋ درەۆنيح ي سرەدنەۆەكوۆىح مۋزىكالنىح ينسترۋمەنتوۆ // ەجەگودنيك فيننو-ۋگورسكيح يسسلەدوۆاني. يستوريا، ارحەولوگيا، ەتنوگرافيا. توم 10 № 1. 2016. – س. 122-130.
شۋمكين ۆ.يا. ەتاپى وسۆوەنيا سەۆەرو-زاپادا ەۆروپەيسكوي اركتيكي. –تيۋمەن:يپوس سو ران. – 2015. – 369 س.
بايتەنوۆ ە.م.، يساباەۆ گ.ا.، ەسپەنبەت ا.س.، بايتەنوۆ م.م. سيمۆولى، زناكي ي نادپيسي ۆ ۋششەلە تايگاك حرەبتا چۋلاكتاۋ // ارحيتەكتۋرا ي ديزاين. № 3 (61), 2016. – س. 23-27.
پوتاپوۆ س.ا. نوۆىە پەتروگليفى ۆ گوراح كارا-كىر // يزۆەستيا نان رك. سەريا وبششەستۆەننايا. 2009. №1. – س. 44-49.
چەرنەنكو د.سامىە درەۆنيە مۋزىكالنىە ينسترۋمەنتى نايدەنى ۆ كيتاە // تاينى يستوري. – موسكۆا، 2013. – س. 45-48.
تاسبولاتۇلى ب. قاڭلى عۇلامالارى // انا ءتىلى گازەتى. 19.09.2013 ج.
تاسبولاتۇلى ب. قاڭلىنىڭ اعاش ارباسى // http://kangly.kz
سۋلەيمەنوۆ ا.ب. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى بارىسىندا تابىلعان قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى // ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنان تابىلعان كونە مۋزىكالىق اسپاپتار: جينالۋ جانە زەرتتەلۋ ماسەلەلەرى: حالىقارال. عىل.-ءتاجىريب. كونف. ماتەريالدارى. – الماتى، «عىلىم ورداسى»، 2019. 188 بەت. + 27 ب. – ب. 133-138.
شوحاەۆ ق.ا.، قوجاحان ج.ن.، يبادۋللينا ن.ق. كۇلتوبە قالاسىنان تابىلعان سازسىرنايلار // ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنان تابىلعان كونە مۋزىكالىق اسپاپتار: جينالۋ جانە زەرتتەلۋ ماسەلەلەرى: حالىقارال. عىل.-ءتاجىريب. كونف. ماتەريالدارى. – الماتى، «عىلىم ورداسى»، 2019. 188 بەت. + 27 ب. – ب. 50-54.
رۋدەنكو س.ي. كۋلتۋرا التايا ۆرەمەني سوورۋجەنيا پازىرىكسكيح كۋرگانوۆ // كسيمك. ۆىپ. XXVI. 1949. – س. 97-109.
ساماشەۆ ز.س.، چوتباەۆ ا. درەۆنەتيۋرسكي ۆوين-مۋزىكانت يز كازاحسكوگو التايا// سرەدنەۆەكوۆايا گورودسكايا كۋلتۋرا ي كوچەۆايا تسيۆيليزاتسيا باسسەينا رەكي ۋرال. – ۋرالسك، گرانت، 2012. – س. 280-292.
ۆەرتكوۆ ك. ك ۆوپروسۋ وب ۋكراينسكوي كوبزە // پروبلەمى مۋزىكالنوگو فولكلورا نارودوۆ سسسر. – موسكۆا: «مۋزىكا»، 1973. – س. 275-284.
تاجەكەەۆ ءا.ءا. ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ IV عاسىرىمەن مەرزىمدەلەتىن «قوسساز» دومبىرا // ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنان تابىلعان كونە مۋزىكالىق اسپاپتار: جينالۋ جانە زەرتتەلۋ ماسەلەلەرى: حالىقارال. عىل.-ءتاجىريب. كونف. ماتەريالدارى. – الماتى، «عىلىم ورداسى»، 2019. 188 بەت. + 27 ب. – ب. 34-37.
لەۆينا ل.م. ەتنوكۋلتۋرنايا يستوريا ۆوستوچنوگو پرياراليا. – موسكۆا: يزد. فيرما "ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا", 1996. – 396 س.
قوسىمشا
تۇرسىنبەكوۆا اقجارقىن
№6 مەكتەپ - گيمنازيا
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى
ءپانى مۇعالىمى
الماتى قالاسى
