Annotasiia. Maqalada qazaq halqynyŋ dästürlı muzykalyq aspaptarynyŋ paida boluy men qalyptasu jaǧdaiattary qarastyrylǧan. Otandyq «Muzykalyq-arheologiianyŋ» damu kezeŋderı, ejelgı äuezdı aspaptardyŋ zertteluı, arheologiialyq qazba jūmystary kezınde tabylǧan öner tuyndylarynyŋ erekşelıkterı men tarihi-mädeni parallelderı tarihi-etnografiialyq jäne arheologiialyq zertteu nätijelerıne süiene otyryp taldanady.
Arheologiialyq ūqsastyqtary retınde alys-jaqyn körşı elderdıŋ territoriiasynan tabylǧan muzykalyq aspaptardyŋ beine-suretterı men syzbalary alynǧan. Zertteu jūmysynyŋ aiasynda-arheologiialyq qazba jūmystarynda ışektı aspaptardyŋ jiı kezdesetını jäne olardyŋ tarihi-hronologiialyq merzımdelu nätijelerı anyqtalady. Sonymen qatar, köne zamannyŋ közı retınde bızge deiın jetken muzykalyq aspaptardyŋ bügıngı künı qaita jaŋǧyrtylu ürdısterı qarastyrylǧan.
Kırıspe:
Ūly Dalanyŋ köz jetpes keŋıstıgınde erkın tynystap, tabiǧatpen tıldese otyryp, onyŋ zary men mūŋyn, quanyşy men qyzyǧyn syŋǧyrlaǧan sudan, öpken samalynan, lebınen sezgen darhan köŋıl qazaq halqynyŋ jüregınde äu bastan-aq dala ünı syr şertkenı anyq. Keide adam balasy özınıŋ ışkı jan düniesın aqtaryp, syrtqa şyǧaruda saz älemımen ün qatady. Muzyka – mahabbat otyna şyrmalyp, alai-dülei būlqynǧan jürektıŋ de, mūŋǧa batyp qaiǧyrǧan jabyrqau köŋıldıŋ de tılın tauyp, armanǧa jeteleitın qūpiia küş, säulesın şaşqan jaryq nūr ıspettes. Būl siqyrly saz älemınıŋ syryn älı eşkım tūŋǧiyǧyna batyp, tolyq aşa qoiǧan joq. Bıraq, adamzat balasy osy saz älemınıŋ tübıne üŋılıp, män-maǧynasyn ūǧynuǧa tyrysyp keledı.
Muzyka-adamnyŋ jeke dauysynan bölek, tabiǧat ünın ainasyz qaitalaityn arnaiy aspaptar arqyly sanaǧa tereŋ boilap, «...Qūlaqtan kırıp, boidy alatyn» qūdıretke ie. Euraziianyŋ qaq tösınde erkındıktı tu etken qazaq halqynda muzykaǧa degen qūştarlyq erekşe ekendıgın baiqau qiyn emes. Qazaq folkloryn zertteuşı G.N. Potanin būl jönınde: «Bükıl qazaq dalasy än salyp tūrǧandai» - dese, Fransuz jazuşysy Romen Rollan: «...Qazaqta ekınıŋ bırı dombyra tartyp, än aitady....», - dep sipattaidy.
Qazaq etnografiiasyna üŋılsek, qazaq halqynyŋ muzykalyq dästürınde tabiǧi dybystardy süiemeldeitın arnaiy muzykalyq aspaptardyŋ köptıgın köremız. Muzykalyq aspaptar älemnıŋ basqa aimaqtaryndaǧy türlı aspaptarmen tehnikalyq jaǧynan ǧana emes, dybystaluy jaǧynan da ortaq ündestıkter tabumen qatar, özındık erekşelıkterge de bai. Degenmen, osy önerdıŋ tüp - tamyryna üŋılgen ärqaisymyzdyŋ kökeiımızde: «Qai kezden bastap adamzat muzykanyŋ syryn ūǧa bastaǧan?» nemese «Köne zamanda ata-babalarymyz qandai muzykalyq aspaptardy paidalanǧan?», - degen zaŋdy sūraqtar tuyndaidy.
Qazaq önerınde dästürlı muzykalyq aspaptyŋ türlerı öte köp ekendıgı belgılı. Eŋ alǧaş paidalanǧan muzyka aspabynyŋ türın bılu ärbır qazaq balasynyŋ mındetı dep oilaimyn. Būl jönınde N.Ä. Nazarbaev özınıŋ «Ūly dalanyŋ jetı qyry» maqalasynda: «Bızdıŋ mädenietımızdıŋ negızgı siujetterınde, keiıpkerlerı men saryndarynda şekara bolmaidy, sol sebeptı ony jüielı zerttep, bükıl Ortalyq Euraziia keŋıstıgı men barşa älemde därıpteuge tiıspız. Auyzşa jäne muzykalyq dästürdı jaŋǧyrtu qazırgı zamanǧy auditoriiaǧa jaqyn ärı tüsınıktı formatta boluy kerek. Sonymen qatar, folklorlyq dästürdıŋ ortaq tarihi negızderın ızdeu üşın Qazaqstannyŋ türlı öŋırlerı men özge elderge bırneşe ızdeu-zertteu ekspedisiialaryn ūiymdastyru qajet», - dep atap ötken.
Zertteluı;
Köne däuırdegı muzykalyq aspaptardyŋ bolǧany turaly ǧylymi derekközderdı köptep kezdestıre alamyz. Onyŋ ışınde jartas betındegı suretter, köne jazba derekter, arheologiialyq qazba jädıgerlerın erekşe atap aituymyzǧa bolady. Tıptı muzykalyq aspaptardyŋ älemnıŋ tükpır-tükpırınde tabyla bastauy da ǧylymda «Muzykalyq arheologiia» terminın engıze bastaǧan sekıldı. Muzykalyq arheologiia ısıne Keŋes Odaǧy ǧalymdary ışınen alǧaş ret köŋıl audarǧan zertteuşı A. Chekotta. Al, köne däuırdegı muyzkalyq aspaptardyŋ män-maǧynasyn aşyp, olardyŋ keibır qūrylymdyq erekşelıkterın anyqtaǧan ǧalymdardyŋ bırı tarihşy jäne muzyka zertteuşısı N.F. Findeizen. Al qazaq arheologiiasynda muzykalyq aspaptarǧa qatysty zertteuler tolyqqandy emes. Elımızde arnaiy muzykalyq aspaptardyŋ şyǧu tegın, qalyptasu üderısın jäne olardyŋ tarihi-mädeni genezisın zertteitın mamandar joqtyŋ qasy deuge bolady. Osyǧan bailanysty etnograf-ǧalym, akademik Ö. Jänıbekovtyŋ: «…Ätteŋ, bızde äuezdık arheologiiamen ainalysatyn mamandar bolǧanda, köptegen jaŋalyqtardyŋ betın aşuǧa bolatyn edı», – dep aitqan sözı älı künge özınıŋ özektılıgın joiǧan joq.
Arheologiialyq zertteuler barysynda tabylǧan türlı jädıgerlerdıŋ ışınde muzykamen bailanysty aspaptardyŋ bolatyny turaly, olardyŋ müsın tastarda da kezdesetını jönınde alǧaş ret Ä.H. Marǧūlan aityp ötken. Ä.H. Marǧūlan öz zertteulerınde zattyq jäne ruhani mädenietke bırdei qatysty bolyp keletın köne muzykalyq aspaptar jaily etnografiialyq derekter men mälımetterdı qosa jinaqtaǧan. Sonyŋ nätijesınde, elımızdegı eŋ jas, ärı kenje qalǧan qazaq aspaptanu bılımınıŋ bır tarmaǧy – aspapty-muzykalyq arheologiia salasy belgılı boldy. Ǧalym özınıŋ zertteuşılık jolynda kezdesken köne muzykalyq aspaptar men aspapty-arheologiialyq eskertkışter jaily jazyp qaldyrǧan ǧylymi jazbalary men qūndy derekterı arqyly qazaq aspaptanu tarihyn tolyqtyra tüstı dep aita alamyz. Ä.H. Marǧūlannyŋ basşylyǧymen ötken ǧasyrdyŋ 1950–1960 jyldary jürgızılgen Ortalyq Qazaqstan öŋırınıŋ «Tasmola», «Jolqūdyq» sekıldı arheologiialyq qazbalardan aspapty-muzykalyq arheologiiaǧa qatysty bolyp keletın mūralardyŋ anyqtaluy - ūlttyq aspaptanu bılımı üşın maŋyzdy boldy. Alaida, būl mūralar qazaq aspaptanu ǧylymynda ainalymǧa tüspei, qalyp qoiǧan. Sebebı, ol kezeŋde qazaqtyŋ töl mūrasyn zerttep-tanityn aspaptanuşy-etnolog mamandar şyǧa qoimaǧandyǧy edı. «Tasmolanyŋ» ejelgı qonys ornyna jürgızılgen qazba jūmysy nätijesınde b.z.d. VII–V ǧǧ. jatatyn, müiız ben süiekten jasalǧan bırneşe nūsqadaǧy ürlemelı sybyzǧylar, ysqyryqtar men būǧyşaq aspaptary tabylǧan. Köne däuırlık būl aspaptardyŋ anyqtaluy ürlemelı aspaptar jaily osy kezge deiın aitylyp kelgen pıkırlerge tübırımen özgerıster äkeletın sekıldı. Mysaly, müiızden jasalǧan būǧyşaqtyŋ ışı quys, jalǧyz dybys oiyq köldeneŋ salynǧan. Būl būǧy sekıldı januardyŋ ūzynşa bolyp kelgen müiızınen jasalǧan būǧyşaqtyŋ eŋ köne nūsqasy. Al, sybyzǧylar ekı, üş jäne tört dybys oiyqty bolyp kelse, ysqyryqqa ekı jäne jalǧyz dybys oiyq salyp jasalǧan. Mūndai mysaldar älemdık aspaptanu ǧylymy tarihynda sirek te bolsa kezdesetın jäit [1, B. 45-46.]. Osy «Tasmola» qazbasynan bızdıŋ zamanymyzǧa deiıngı VII–VI ǧasyrlarǧa jatatyn şuly-syldyrly qoŋyrau aspaptarynyŋ anyqtaluy da qazaqtyŋ dästürlı muzykalyq aspaptarynyŋ tereŋ tarihyn aiǧaqtai tüstı. Būl aspaptar qoladan tūrqy sopaqşa, keide tık būryşty etıp, ışıne şaǧyn syldyrmaǧy salyp jasalǧan. [2, S. 122-130].
Tarihi-mädeni parallelderı;
Qarastyrǧan mälımetterdıŋ ışınde muzykalyq aspaptar beinesı alǧaş jartas suretterınde keskındelgenın baiqap otyrmyz. Köne jartas betındegı suretterdı zertteuşıler, türlı beinelerdıŋ arasynda muzykalyq aspapqa ūqsaityn keskındemelerdıŋ kezdesetının aitady (Suret 1). Mäselen Norvegiia jerındegı keiıngı tas däuırı jäne mezolittıŋ basymen merzımdeletın Komsa mädenietıne tän jartas suretterınde muzykalyq aspapqa ūqsaityn zat ūstaǧan adamdardyŋ pışını keskındelgen [3]. Zertteuşıler būl beinelerdegı aspaptyŋ qai türı ekendıgın älı tolyq aşa almaǧanymen, adamzat tarihynda muzyka önerınıŋ öte erte kezeŋderden-aq bırge jasasyp, dünietanymynda jäne önerınde oryn alǧanyn aitady.
Taŋbaly tas petroglifter keşenındegı «Künbasty» ögız mıngen adam beinesınıŋ Halyqaralyq «Aziia dauysy» festivalınıŋ simvolyna ainaluy da kezdeisoq jaǧdai emes sekıldı. Ärine, būl jerden belgılı bır sakraldy bolmys ızdeuden aulaqpyn, degenmen tarihi ündestık bar sekıldı.
Almaty oblysy, Kerbūlaq audany, «Altynemel» ūlttyq saiabaǧynda ornalasqan Şolaq tauynyŋ Taiǧaq şatqalyndaǧy petroglifterde ortaǧasyrmen merzımdeletın kompozisiia kezdesken. Onda adamdardyŋ ekı toby beinelengen. Bırınşı topta qoldary joǧary köterılgen ūjymdyq bi sätı beinelense, ekınşı topta qoldaryna şektı muzykalyq aspap ūstaǧan adamdar bederlengen. Sipattalǧan kompozisiia erte ortaǧasyrdaǧy türkılerdıŋ bızge belgısız muzykalyq aspaptyŋ süiemeldeuımen oryndalatyn ǧūryptyq josynyn körsetedı [4, S. 23-27].
Alataudyŋ şyǧys sılemderıne jalǧasatyn Qaraqyr tauyndaǧy jartas betterınde köne muzykalyq aspapqa ūqsas keskınder anyqtalǧan. Zertteuşı S.A. Potapov jartas betındegı suretterdı qola jäne erte temır däuırımen merzımdei otyryp, kelesı bır siujetke erekşe toqtalady. Onda kerılgen sym tärızdes keskın ülken pışınde salynyp, sol jaǧynda tüie, oŋ jaǧynda jatqan adamnyŋ beinesı surettelgen. Zertteuşınıŋ pıkırınşe būl qola däuırınıŋ özınde-aq şertpelı nemese qobyzǧa ūqsas şektı aspaptyŋ boluy mümkın ekendıgın alǧa tartady [5, S. 44-49](Suret 2).
1983 jyly Qytaidaǧy Henan provinsiiasynda ornalasqan köne jerleu orynynan qūstyŋ tütıkşelı süiegınen jasalǧan sybyzǧy tärızdes muzykalyq aspap tabylǧan (Suret 3). Ǧalymdar qūs süiegın arheozoologiialyq jäne osteometriialyq zertteulerge süiene kele aqquǧa tiesılı boluy mümkın degen tūjyrym jasaǧan. Sybyzǧy tärızdes muzykalyq aspaptyŋ ūzyndyǧy 8 diuim (şamamen 20,3 sm) qūraidy. Qarapaiym ärı dörekıleu jasalǧan būl aspapty Qytai arheologtary b.z.d. 7500 jyl būryn jasalǧan degen tūjyrym jasaǧan. [6, S. 45-48].
Tarihi aŋyz-äŋgımeler men jazba derekterde köne zamanda-aq babalarymyzda muzyka önerı jetılıp, tıptı ol önerdı körşı elder de tamaşalap, täntı bolǧandyǧy turaly aitylady. Köne Qaŋlylardyŋ mädenietınde än-bi önerınıŋ erekşe damyǧandyǧyn Qytai aqyny şyǧarǧan öleŋınen baiqaimyz. Qaŋly qyzdarynyŋ «Arystan» biıne arnap qytaidyŋ Taŋ däuırındegı klassik aqyny Bai Juşi «Bişı bikeş» atty öleŋ jazǧan. Öleŋnıŋ mazmūny tömendegıdei:
«Bişı bikeş oiqastap,
Oŋǧa-solǧa boi tastap,
Jauǧan qardai qalyqtap,
Qūiyndai qūiǧyp şaryqtap,
Müdırudı bılmegen,
Būrala, tolqyp bilegen.
Kelıptı bikeş Qaŋlydan,
Alty aişylyq arydan,
Jarysa zyrlap küimenen,
Köŋılı tolqyp küimenen.
Bidıŋ biık sarasy,
Älemde joq baǧasy,
Qol jetkısız asylǧa,
Ärkımnıŋ bar talasy.
Alqa-qotan ainaldy,
Jūrttyŋ töre qarasy» [7].
Qytailyq qalamger Lu Iаn b.z.d. II ǧasyrda Jan Chian patşalyǧynyŋ astanasy Chaŋ An qalasyna Kusannan qobyz, baraban, bili (tütıkşelı muzyka aspaby), pipa (bes ışektı aspap) sekıldı muzyka aspaptaryn ala barǧan [8]. Būl mälımetterden bız qaŋly elınde būdan 3-4 myŋ jyl būryn proto-qobyz aspaptarynyŋ bolǧandyǧyn baiqaimyz.
Elımızge belgılı ortaǧasyrlyq maman, arheolog, professor U.H. Şalekenov 1978 jyly Jambyl oblysynyŋ köne Taraz qalasynyŋ ornynda qazba jūmystaryn jürgızgen kezde «Düŋgırşek» muzykalyq aspabyn tapqan [9, B. 133-138]. Bügınde atalǧan jädıger Yqylas atyndaǧy halyq muzykalyq aspaptar muzei qorynda saqtauly (Suret 4-5).
Türkıstan oblysyna qarasty Qoja Ahmet Iаssaui kesene aumaǧynda ornalasqan şyǧys monşanyŋ oŋtüstık-şyǧys jaǧynan 40 m, «Müsällä» qaqpasynan 80 m qaşyqtyqta ortaǧasyrlyq Kültöbe qalaşyǧyna 2019 jyly jürgızılgen zertteuler barysynda muzyka älemıne aitarlyqtai jaŋalyq äkelgen erekşe būiymdar tapqan [10, B. 50-54]. Qazba barysynda tabylǧan köptegen jädıgerlerdıŋ ışındegı eŋ qyzyqtysy - saz balşyqtan jasalǧan ysqyryqtar. Tür-sipaty boiynşa qazaq halqynyŋ sazsyrnai aspabyna öte ūqsas. Qazaqstan aumaǧynan mūndai sazsyrnaiǧa ūqsas aspaptar būǧan deiın de, 1971 jyly Otyrar qalasynyŋ ornynan tabylǧany belgılı. Ol jädıger bügınde Yqylas atyndaǧy halyq muzykalyq aspaptar muzeiınde saqtauly. Degenmen, atalǧan ysqyryq tärızdes aspaptyŋ qūrylymyna qarap, onyŋ muzykamen bailanysy bar degen pıkırge kümänmen qaraǧandar: «Būl jädıger därı qūiatyn qūty boluy mümkın, qūrylymy aspapqa asa kelmeidı, tym qarapaiym» ,- degen pıkır aitady. Dese de, jädıgerdı tapqap arheologtar därı qūiatyn qūtynyŋ kölemı- tabylyp otyrǧan saz aspaptarǧa qaraǧanda ülkenırek ekenın jäne medisinalyq qajettılık zattary köbıne monşa maŋynan tabylatynyn eskere otyryp, qazba barysynda tabylǧan saz būiymdar – ürmelı muzykalyq aspap degen tūjyrym jasaidy [10, B. 50-54.].
B.z.d. VI – III ǧasyrlarmen merzımdeletın Altaidaǧy pazyryq obalarynyŋ ışınde №2 Pazyryq obasynan ekı türlı muzykalyq aspap tabylǧan (Suret 6-8). Onyŋ bırı soqpaly aspap bolsa, ekınşısı ışektı aspap jūrnaǧy. Işektı aspap bütın aǧaştan oiyp jasalyp, januardyŋ terısımen qaptalǧan. Arheolog ǧalym S.İ. Rudenko atalǧan muzykalyq aspaptyŋ şertpelı aspap türıne jatqyzǧan [11, S. 97-109].
2012 jyly Qazaq Altaiyndaǧy erte türkılık Qaraqaba qorymyna zertteu jürgızgen Z.Samaşev, qorymdaǧy obalardyŋ üşeuınen köne muzykalyq aspaptardyŋ jūrnaqtaryn tapqan [12, S. 280-292].
Atalǧan qorymnyŋ №11 obasyna jerlengen mäiıttıŋ janyna aǧaştan jasalǧan, moiyny ūzyn kelgen muzykalyq aspap anyqtalǧan. Aspaptyŋ jalpy ūzyndyǧy 63 sm. Negızgı denesı jazyq kelgen, bes būryş pışınınde jasalǧan. Moiynynyŋ aiaqtalar tūsynda üş dana būrap, dybysyn retteitın qūlaq tärızdes zat saqtalǧan (Suret 9). Z.Samaşev mūny muzykalyq aspaptyŋ ışegı kelıp bailanatyn ärı ünın retteuge arnalǧan qūlaǧy boluy mümkın degen pıkır aitady.
№12 obany zertteu barysynda, jauynger mäiıtınıŋ janynan aǧaştan jasalǧan muzykalyq aspap tabylǧan. Jalpy ūzyndyǧy 70 sm-ge juyq. Aspaptyŋ moiyny bıter tūsta ekı qūlaq saqtalǧan. Denesı döŋgelek pışındes, ortasy oiys bolyp kelgen. Denesınıŋ aiaqtalar tūsynda ışektı ıletın ılmek tärızdes zat saqtalǧan.
№4 obany zertteu barysynda jerlengen mäiıttıŋ sol qolynyŋ tūsynan aǧaştan jasalǧan, moiynynyŋ aiaqtalar tūsynda ışektı ıluge arnalǧan qūlaǧy bar muzykalyq aspap tabylǧan. Aspap naşar saqtalǧandyqtan, tolyq sipattamasy jasalmaǧan. Sonymen qatar aǧaş būiymnyŋ basyn qaptaǧan temır qaptamada ekı adam beinelengen. Onyŋ oŋ jaǧyndaǧysynyŋ qolynda muzykalyq aspapqa ūqsas zat körsetılgen. Surettegı pışınge qarap, dombyra tärızdes aspap ekendıgın anyqtau asa qiyn emes.
Baiqap otyrsaq, erte türkı däuırımen merzımdeletın Qaraqaba qorymynda materialdary bır-bırıne ūqsas, bıraq jasalu täsılı men qūrylymy jäne paidalanu mehanizmderı boiynşa özara aiyrmaşylyqtarǧa ie. Z.Samaşev būl materialdar keşenın taldai kele, şamanizm belgısınıŋ joqtyǧyn, jerlengen adamdardyŋ qoǧamnyŋ jauynger tobynan ekendıgın alǧa tartyp, erte türkı mädenietındegı ruhani ömırdıŋ önerımen bailanysty dep boljam jasaidy.
Jalpy ortaǧasyrlarǧa tän muzykalyq aspaptar (būl jerde ışektı aspaptar söz bolyp otyr – T.A.) Moŋǧoliia territoriiasynan jäne Ukraina jerınen de tabylǧan (Suret 10-11.). Ukraina jerındegı Dnepr özenınıŋ sol jaǧalauynda ornalasqan qypşaq (polovşylar) däuırımen merzımdeletın eskertkışke 1980 jyldary jürgızılgen zertteu jūmysy kezınde qobyzǧa ūqsas muzykalyq aspap tabylǧan [13, S. 275-284].
2018 jyly Qyzylorda oblysynyŋ tarihi-mädeni mūralardy qorǧau jäne paidalanu ädıstemelık ǧylymi keŋestıŋ şeşımımen «Horezm ekspedisiiasynyŋ Syr öŋırındegı zertteuler tarihy» atty kıtap-albom daiyndau qolǧa alynyp, joba boiynşa RF Şyǧys muzeiınde, al bır bölıgı Memlekettık tarihi muzeiınde jäne N.N. Mikluho-Maklai atyndaǧy Etnologiia jäne artropologiia institutynyŋ qoryndaǧy Syr öŋırınen tabylǧan jädıgerler boiynşa ǧylymi ıs saparlar ūiymdastyrylǧan [14, B. 34-37]. Nätijesınde köptegen materialdyq mädeniet tuyndylary anyqtalǧan. Bır qyzyǧy, tarihi jädıgerlerdıŋ ışınde bırneşe muyzkalyq aspap ta kezdesken. Joǧaryda atalǧan institut qorynda saqtauly tūrǧan aǧaş būiym 1973 jyly Bidaiyq-asar qalaşyǧynyŋ törtınşı bekınıstı dälızben onyŋ baspaldaǧynan, II qūrylys kezeŋınıŋ 9 mädeni qabatynan tabylǧan [15]. Onyŋ saqtalǧan ülken fragmentınde bırneşe januarlardyŋ suretı anyqtalǧan (Suret 12-13.). Otandyq mamandardyŋ zertteulerı nätijesınde 1973 jyly Bidaiyq-asar qalaşyǧynan tabylǧan aǧaş būiym «Qos moiyndy» nemese «Qossaz» dombyranyŋ ata-tegı ekenı anyqtalyp otyr.
Jalpy lingvistikalyq baǧyttaǧy zertteulerge süiensek, Euraziia dalasynda ışektı dombyra aspaby mol taraǧanyn körsetetın tıldık derekter bar ekendıgın köremız. Qazaq, qaraqalpaq, noǧai halyqtarynda – dombyra, tuvada – dambyra, qyrǧyzda – düŋgır, türkımende – tamdyra, özbekte – tambur, orysta – domra, auǧanda – dambura, irakta – tunbur, monǧol tektes halyqtarda – dombyr, buriattarda – dombyr, qalmaqtarda – düŋgırmä degen ataularmen kezdesedı. Būl ataulardyŋ osylai qalyptasuy – dombyra aspaby euraziia halyqtarynyŋ ortasyna qanşalyqty därejede taralǧandyǧyn körsetedı. Bügınnıŋ enşısıne köne muzykalyq aspaptardy zertteu barysynda, tabylǧan muzykalyq aspaptardy negızge ala otyryp, olardy qaita qalpyna keltıru, nemese rekonstruksiiasyn jasau qajettılıgı tuyndap tūr. Būl - tarihşylardyŋ, arheologtardyŋ, aspaptanuşy önerpazdardyŋ, muzykalyq aspap jasauşy şeberlerdıŋ qatysuymen ıske asatyny aqiqat. Ärbır sala mamandary ortaq zertteudı är qyrynan qarap, onyŋ tolyq nūsqasyn qalpyna keltıruge at salyssa, septıgı mol bolary sözsız. Aspaptyŋ baiyrǧy pışının qaita qalpyna keltıru arqyly, onyŋ tūla boiyna jan bıtıru - bızdıŋ ata-babalarymyz qoldanǧan muzykalyq aspaptarynyŋ köne, tabiǧi sazdy qoŋyr ünın qaita jaŋǧyrtudyŋ bırden-bır joly.
Qorytyndy;
Tarihi-etnografiialyq jäne arheologiialyq derekterdı taldau barysynda anyqtalǧan mälımetterdı saralai kele, köne aspaptardyŋ ışınde keŋ taralǧany jäne eŋ köne türlerınıŋ bırıne - ışektı aspaptardyŋ jatatynyn baiqap otyrmyz. Jalpy qazaq jerıne, elıne tän muzykalyq aspaptar qola däuırınen bastau alatyn sekıldı. Mūny jartas betındegı suretter däleldeitının joǧaryda atap öttım. Temır däuırınde qaŋlylarda bes ışektı aspaptyŋ bolǧanyn jazba derekter körsetıp otyr. Saq taipalarynda da ışektı asaptardyŋ qoldanylǧanyn Altaidaǧy Pazyryq obalarynan tabylǧan jädıgerlerden köre alamyz. Būl pıkırımdı Sarmat obalarynan tabylǧan ekı ışektı muzykalyq aspaby da däiektei tüsedı. Erte türkı kezeŋımen merzımdeletın eskertkışterden qobyz nemese arfaǧa ūqsas muzykalyq aspaptardyŋ tabyluy - alǧaşqy muzykalyq aspap nūsqalarynyŋ jetılgenın körsetedı. Ortaǧasyrlarda aǧaş aspaptarmen qatar qyştan jasalǧan aspaptar da qoldanysqa engenı baiqalady. Qypşaq zamanynda dombyra tärızdes ışektı aspaptardyŋ qodanysta bolǧanyn arheologiialyq zertteuler körsetıp otyr. Keiıngı ortaǧasyrlarda bügıngı bızdıŋ qoldanyp jürgen muzykalyq aspaptarymyzdyŋ prototipterı bolǧany anyq. Sonymen, qazaqtyŋ muzykalyq aspaptary özınıŋ bastauyn öte tereŋnen, bızdıŋ jyl sanauymyzǧa deiıngı 1-şı myŋjyldyqtar däuırınen alatynyn körıp otyrmyz. Būl ata-babalarymyzdyŋ muzykaǧa degen qūrmetınıŋ, dala ünımen ǧasyrlar boiy bırge ündesıp kele jatqanyn körsetedı. Ökınışke orai qazırgı zamanaui közqarastar, qazaqtyŋ töl önerıne degen qūrmet pen qyzyǧuşylyqtyŋ tömendeuı - bırqatar keleŋsızdıkter tuǧyzatyny anyq. Osyndai olqylyqtardyŋ orynyn tolyqtyruda ruhani qūndylyqtarymyzdy materialdyq mädenietımızben astastyryp, bır oi-şeŋberınıŋ aiasynda qarastyru maŋyzdy bolyp tabylady. Dästürlı qazaq önerınıŋ myŋdaǧan jyldar boiy sanamyzǧa sıŋıp, jüregımızde saqtalǧan ünın estumen qatar, onyŋ paida boluy men qalyptasu tarihyn bılu- ärbır qazaqqa mındet.
Ädebietter:
Mirzabekova A.Ü. Ūly dala tösınde saqtalǧan aspapty arheologiia // Arheologiialyq qazba jūmystarynan tabylǧan köne muzykalyq aspaptar: jinalu jäne zerttelu mäselelerı: Halyqaral. ǧyl.-täjırib. konf. Materialdary. – Almaty, «Ǧylym ordasy», 2019. 188 bet. + 27 b.
Pagin V.A. İstochniki po izucheniiu drevnih i srednevekovyh muzykalnyh instrumentov // Ejegodnik finno-ugorskih issledovanii. İstoriia, arheologiia, etnografiia. Tom 10 № 1. 2016. – S. 122-130.
Şumkin V.Iа. Etapy osvoeniia Severo-Zapada Evropeiskoi Arktiki. –Tiumen:İPOS SO RAN. – 2015. – 369 s.
Baitenov E.M., İsabaev G.A., Espenbet A.S., Baitenov M.M. Simvoly, znaki i nadpisi v uşele Taigak hrebta Chulaktau // Arhitektura i dizain. № 3 (61), 2016. – S. 23-27.
Potapov S.A. Novye petroglify v gorah Kara-Kyr // İzvestiia NAN RK. Seriia obşestvennaia. 2009. №1. – S. 44-49.
Chernenko D.Samye drevnie muzykalnye instrumenty naideny v Kitae // Tainy istorii. – Moskva, 2013. – S. 45-48.
Tasbolatūly B. Qaŋly ǧūlamalary // Ana tılı gazetı. 19.09.2013 j.
Tasbolatūly B. Qaŋlynyŋ aǧaş arbasy // http://kangly.kz
Suleimenov A.B. Arheologiialyq qazba jūmystary barysynda tabylǧan qazaq halqynyŋ muzykalyq aspaptary // Arheologiialyq qazba jūmystarynan tabylǧan köne muzykalyq aspaptar: jinalu jäne zerttelu mäselelerı: Halyqaral. ǧyl.-täjırib. konf. Materialdary. – Almaty, «Ǧylym ordasy», 2019. 188 bet. + 27 b. – B. 133-138.
Şohaev Q.A., Qojahan J.N., İbadullina N.Q. Kültöbe qalasynan tabylǧan sazsyrnailar // Arheologiialyq qazba jūmystarynan tabylǧan köne muzykalyq aspaptar: jinalu jäne zerttelu mäselelerı: Halyqaral. ǧyl.-täjırib. konf. Materialdary. – Almaty, «Ǧylym ordasy», 2019. 188 bet. + 27 b. – B. 50-54.
Rudenko S.İ. Kultura Altaia vremeni soorujeniia pazyrykskih kurganov // KSİİMK. Vyp. XXVI. 1949. – S. 97-109.
Samaşev Z.S., Chotbaev A. Drevnetiurskii voin-muzykant iz Kazahskogo Altaia// Srednevekovaia gorodskaia kultura i kochevaia sivilizasiia basseina reki Ural. – Uralsk, Grant, 2012. – S. 280-292.
Vertkov K. K voprosu ob ukrainskoi kobze // Problemy muzykalnogo folklora narodov SSSR. – Moskva: «Muzyka», 1973. – S. 275-284.
Täjekeev Ä.Ä. Bızdıŋ däuırımızdıŋ IV ǧasyrymen merzımdeletın «qossaz» dombyra // Arheologiialyq qazba jūmystarynan tabylǧan köne muzykalyq aspaptar: jinalu jäne zerttelu mäselelerı: Halyqaral. ǧyl.-täjırib. konf. Materialdary. – Almaty, «Ǧylym ordasy», 2019. 188 bet. + 27 b. – B. 34-37.
Levina L.M. Etnokulturnaia istoriia Vostochnogo Priaralia. – Moskva: İzd. firma "Vostochnaia literatura", 1996. – 396 s.
QOSYMŞA
Tūrsynbekova Aqjarqyn
№6 mektep - gimnaziia
Qazaq tılı men ädebietı
pänı mūǧalımı
Almaty qalasy
