بۇرىنعى اتا-بابالارىمىز مەملەكەت دەڭگەيىندەگى كەلىسسوزدەر مەن ۇلت مۇددەسى جولىنداعى ۇلكەن ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن ات ۇستىندە ءجۇرىپ شەشكەنىن تاريحتان بىلەمىز. اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا تىرشىلىك كەشكەن كوشپەندى قازاق حالقى ءۇشىن قامشىنىڭ اتقارار ءرولى زور ەدى. وسى ءبىر كىشكەنتاي عانا قۇرال كەيدە ءدۇيىم ەلدىڭ تاعدىرىن شەشەتىن، كەرەك دەسە ءومىرىن وزگەرتىپ جىبەرەتىن. ولاي دەيتىنىمىز – بۇرىنعى كەزدە قانداي ءبىر داۋ-جار، ۇرىس-كەرىس الدىندا ءسوز سويلەيتىن ادام الدىمەن قامشىسىن جوعارى كوتەرگەن. ال شىعارىلعان شەشىممەن كەلىسپەگەن ادام ورتاعا قامشىسىن لاقتىرىپ، ماسەلەنى قايتا قاراۋدى تالاپ ەتەدى. ەندەشە كوشپەندى قازاق قوعامىندا قامشى قانداي «قىزمەت» اتقاردى. ونىڭ تۇرلەرى مەن جاسالۋ جولدارى قالاي بولدى جانە قانداي فيلوسوفيالىق قۇپياسى بار؟ وسى تۋرالى از-كەم ءسوز قوزعاۋدى ءجون سانادىق.
قامشىنىڭ قانشا ءتۇرىن بىلەسىز؟
قازاقتىڭ جەتى قازىناسىنىڭ ءبىرى – قازاناتتى سەرىك ەتكەن ءار ازاماتتىڭ قولىندا قامشى بولعان. ونى حان مەن قارا دا، باتىر مەن بي دە، سال مەن سەرى دە، ءتىپتى، قارا تابان قويشى دا ۇستاعان. جۇيرىك ات ەر جىگىتتىڭ سەنىم ارتار ءبىر سەرىگى بولسا، كەز-كەلگەن قىسىلتاياڭ ساتتە قولىنان تابىلاتىن قارۋدىڭ ءبىرى – قامشى. بۇرىن əر قازاقتىڭ باسىندا ءۇيى، قوراسىندا مالى بولماعان شىعار. بىراق، ءوزىن ەر ازاماتپىن دەگەننىڭ ءبəرىنىڭ استىندا ءبىر اتى جانە قولىندا قامشىسى بولعان. اتا-بابالارىمىز ونى قاستەرلەپ ۇستاپ، مالعا بارسا دا، داۋعا بارسا دا، جاۋعا بارسا دا قولىنان تاستاماعان. قازاقتا قامشىمەن بايلانىستىرا ايتقان ناقىلدار مەن ءسوز تىركەستەرى دە بارشىلىق. مىسالى «قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىر» دەگەن ءسوز بار. ءيا، ءبىر ادامنىڭ بۇكىل عۇمىرىن وسى ءبىر تۇتام عانا زاتتىڭ بويىنا سىيدىرىپ جىبەرگەنىن كورەسىز... نەمەسە «قامشى – ۇل بولساڭ قولىڭدا وينايدى، قۇل بولساڭ توبەڭدە وينايدى» دەيدى. بۇل بويىندا قازاقىلىق قانى بار كەز-كەلگەننىڭ جىگەرىن جانىپ، نامىسىن وياتارى انىق. قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ءبىر شىعارماسىنان: «قاسقىرعا قىرىق سەگىز تاسپا قامشىدان ارتىق قارۋدىڭ كەرەگى جوق» دەگەن تىركەس كەزدەسەدى. بۇل قامشىنىڭ بويىندا قانداي قۇدىرەت، قانداي ۇلى كۇش جاتقانىن بىلدىرەدى.
ەندى قامشىنىڭ قانشا ءتۇرى بار دەگەن سۇراققا توقتالايىق. قازاق مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىن كەڭىنەن زەرتتەپ جۇرگەن ەتنوگرافتاردىڭ پىكىرىنشە قامشىنىڭ 20-عا جۋىق ءتۇرى بار ەكەن. ونىڭ ارقايسىسى ءار سالاعا قولدانىلعان. مىسالى اساۋ قامشى – اساۋ جىلقىنى ۇيرەتۋگە ارنالعان. سابى جۋان، قولعا ۇستاۋعا ىڭعايلى بولادى. قىزقۋار قامشى – باسى مەن سابىنىڭ ورتاسىندا اينالىپ تۇراتىن شىعىرشىعى بار، ونى ۇلتتىق ويىنىمىز قىز قۋ كەزىندە ۇستايدى. كوكپار قامشى – بۇلدىرگىسى ۇزىن، سابى جىڭىشكە، اۋىزعا تىستەي سالۋعا ىڭعايلى ساپتالعان. دىراۋ قامشى – ورمەسى وتكىر، سابى جۋان بولادى. سول سەكىلدى دودا قامشىنى دا ەر ازاماتتار ۇرىس-كەرىس، توبەلەس كەزىندە ۇستاعان. ياعني، قورعانۋعا، قارسىلاسىن ۇرىپ جىعۋعا ارنالعان. وزەگىنىڭ ءبىر قارىس جەرىندە قورعاسىن بولادى. باقسى قامشى – ادامداردى ەمدەۋگە، زىكىر سالىپ، جىن شىعارۋ كەزىندە قولدانادى. بوزبالا قامشى – ارنايى شاشاقتالعان، شاشاعىنا مىس، جەز، تەمىر تاعىپ اشەكەيلەپ جاسالادى. ونى جاستار ءسان ءۇشىن ۇستايدى. بايگە قامشى – جۇيرىك اتقا ارنالىپ ساپتالادى. قامشىلاعان كەزدە قاتتى باتپاۋى ءتيىس. ورمەسى 4 جىڭىشكە تاسپادان ورىلەدى، سابى دا جىڭىشكە ءارى جەڭىل كەلەدى. دۇرە قامشى – ەل ىشىندەگى تەنتەكتەر مەن بۇزاقىلاردى جازالاۋعا ارنالعان. سارىالا قامشى – بۇل ءسان ءۇشىن عانا قولدانىلادى. مۇنداي قامشىلار كوبىنەسە تورگە ىلىنەدى. جىلان باۋىر قامشى - ءۇستى جۇمىر، استى جالپاق جىلان سياقتى ورمەسىنە بايلانىستى اتالعان. سونداي-اق، قاسيەتتى قامشى، بالا قامشى، اق قامشى، قانجار قامشى، كيەلى قامشى دەپ بولىنەدى. قامشىنىڭ ءورىمىن ءتورت، التى، سەگىز، ون ەكى، ون ءتورت، ون التى تاسپادان ورۋگە بولادى.
قامشىسى جوق ادام سويلەمەيدى...
پاۆلودار وبلىسىنىڭ اقسۋ قالاسىندا جيەنحان قامانايۇلى دەگەن ازامات تۇرادى. اقسۋ قالاسىنا قاراستى جامبىل ورتا مەكتەبىندە تەحنولوگيا ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. ۇلاعاتتى ۇستاز تالاي جىلدان بەرى الدىنا كەلگەن شاكىرتتەرىنە قامشى ءورۋدىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار، ونى قاي كەزدە قالاي ۇستاپ، قالاي قولداناتىنىن ءتۇسىندىرىپ ءجۇر. وسى ماقالانى ازىرلەۋ بارىسىندا مۇعالىمنىڭ ءبىراۋىز پىكىرىن بىلگەن ەدىك...
- مەن قامشى تۋرالى كوپ زەرتتەدىم. وسى ماقساتتا كوپتى كورگەن اقساقالدارمەن اڭگىمەلەستىم، ادەبيەتتى اقتاردىم، قولونەر سالاسىنا ءۇڭىلدىم. قازاقتىڭ سالت-داستۇرىندە قامشىنى ۇستاۋ مەن قولدانۋدىڭ ەرەجەلەرى، ءتارتىبى بار جانە ونىڭ تاربيەلىك ءمانى دە جوعارى. قامشىنى وڭ قولعا ەكى بۇكتەپ ۇستايدى. بۇرىنعىلار بىرەۋگە جول كورسەتكەندە قولمەن ەمەس، قامشىنىڭ ۇشىمەن نۇسقاعان. ەگەر، بىرەۋگە سىيعا بەرەتىن بولساڭىز، قولىنا تۋرا ۇستاتپاي جەرگە تاستاۋدىڭ ءمانى بار. بۇل – سول ءۇيدىڭ قۇت-بەرەكەسى بىرگە كەتپەسىن، ۇشىعى جەردە قالسىن، سالماقتى جەر عانا كوتەرەدى دەگەندى بىلدىرەدى. قازاق قامشى ۇرلاعان ادامدى ۇلكەن قىلمىسكەر سانايدى. بۇرىنعىلار ۇيىنە كەلگەن قوناقتىڭ قانداي شارۋامەن جۇرگەنىن قامشىسىنان-اق بايقاپ قويادى ەكەن. مىسالى، جولاۋشى بوساعاعا ءىلىپ كىرەتىن بولسا ونىڭ اسىعىس جۇرگەنىن، ياعني جەڭىل-جەلپى تاماقتانۋ ءۇشىن نەمەسە ءشولىن قاندىرۋ ءۇشىن كەلگەنىن بىلدىرەدى. ەگەر، قامشىنى ەتىگىنىڭ قونىشىنا، شاپانىنىڭ بەلبەۋىنە قىستىرىپ، نە بولماسا قولىنا ۇستاپ كەلسە، وندا سول ءۇيدىڭ ادامدارىنان بۇرىن كەتكەن كەگىن قايتارۋ ماقساتىندا، ياعني ۇرىس-كەرىس شىعارۋ ءۇشىن كەلگەنى. ال، ءۇي سىرتىنا بەلدەۋگە ءىلىپ كىرگەن قوناقتى اسىقپاي، اس ىشۋگە كەلدى دەپ بىلگەن. ەگەر، قوناعىڭىز قولىنا ۇستاعان قامشىسىن ۇيىڭىزگە قالدىرىپ كەتەتىن بولسا، سول ۇيدەن قىز سۇراپ كەلگەن، بىراق ەشنارسە باتىپ ايتا الماي كەتتى دەگەن ءسوز. قىز جاعى بۇل ۇسىنىستى قۇپتاماسا، قامشىنى جىگىتتىڭ اۋىلىنا قايتارادى. ەل ءسوزىن سويلەر ءجون بىلەتىن ۇلكەندەر قانداي دا ءبىر داۋلى جيىنداردا تورەلىك ايتار كەزدە قامشىسىن ەكى بۇكتەپ ۇستاپ، جوعارى كوتەرەدى. مۇنى تۇسىنگەن ەل دە بىردەن تىنىشتىق ساقتايتىن بولعان. نەمەسە قانداي ءبىر جارىس، سايىس كەزىندە ونىڭ شەشىمىنە كەلىسپەگەن ادام ورتاعا قامشى تاستاعان. سونىمەن قاتار، داۋدان نەمەسە سوزدەن جەڭىلگەنىن مويىنداعىسى كەلمەگەن داۋگەر دە وسىلاي ىستەيدى. قازاق حاندىعى تۇسىندا حان سارايىنا ماجىلىسكە كەلگەن باتىرلار مەن بيلەر وزىمەن بىرگە ەكى قۇرالىن الىپ كىرەدى ەكەن. ونىڭ ءبىرى – باكى، ەكىنشىسى قامشى. ەگەر، ساراي الدىنداعى ۋازىرلەرى ءبىرىنىڭ باكىسىن الىپ قالسا، ول ادام سول جەردە تاماق جەۋ قۇقىعىنان ايىرىلادى. ال، ەگەر قامشىسىن الىپ قالسا، ءماجىلىس ۇستىندە ءسوز سويلەي المايدى. بۇدان باسقا قامشى تۋرالى ىرىم-تىيىمدار دا بار. مىسالى، قامشى سابىنىڭ سىنۋىن ءبىزدىڭ حالىق جاماندىققا بالاعان. ال ونى سىيلى ادامىڭىزعا كادەسىي رەتىندە بەرەۋىڭىزگە ابدەن بولادى، بۇل سول ادامعا كورسەتكەن شەكسىز ىقىلاستى، ۇلكەن قۇرمەتتى بىلدىرەدى، - دەيدى جيەنحان مۇعالىم. مىنە، قامشىنى بۇرىنعى اتا-بابالارىمىز بىرىنشىدەن قارۋ رەتىندە قولدانسا، ەكىنشىدەن فيلوسوفيالىق ءمانى بار تاربيە قۇرالى رەتىندە كادەگە جاراتقان.
قامشىگەر
بۇرىن قازاقتا «قامشىگەرلىك» دەگەن ونەر بولعان. ياعني، قامشىنىڭ كومەگىمەن نەشە ءتۇرلى ونەر كورسەتۋگە بولادى. مىسالى، ءتورت جاققا كەرىلگەن وگىزدىڭ جون تەرىسىن ءبىر تارتىپ قانا ءتىلىپ تۇسىرەتىن ادامدار بولىپتى. بۇل كەز-كەلگەننىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىس. سونداي-اق، جاۋگەرشىلىك زاماندا قارسى تاراپتىڭ كەلىسىمىن قامشىمەن ساتىپ العاندار بولعان. ال، استىندا جۇيرىك اتى، قولىندا ۇزىن قامشىسى بار ادامنىڭ الدىنان ارلان قاسقىر دا وڭاي قۇتىلمايدى. دەگەنمەن، مۇنداي ەرلىك كەز كەلگەن ادامنىڭ قولىنان كەلمەيدى. سوندىقتان، بۇل قامشىگەردىڭ ابىرويىن ارتتىرا تۇسەتىن ناعىز باتىرلىق. وكىنىشكە وراي، قامشىگەرلىك ونەرى قازىر ۇمىتىلىپ بارادى. بۇرىن ونىمەن سوعۋدىڭ، ۇرۋدىڭ كوپتەگەن ادىستەرى بولعان. مىسالى، قامشى ءۇيىرۋ، بىلەۋ، جاسقاۋ، شىقپىرتۋ، سيپاي قامشىلاۋ، باتىرا قامشىلاۋ، وراپ تارتۋ، وسا تارتۋ، تىلە تارتۋ، باسا تارتۋ، سەرپە تارتۋ، سالىپ قالۋ، سىلتەپ قالۋ دەپ ايتىلعان. قامشى قۇرىلىمىنا قاراي جيىرماداي بولىككە بولىنەدى. مىسالى، ءورىم، ساپ، باس، ءدۇم، الاقان، بۇلدىرگە، ورام، كەجەگە، شەجەمەي، ايدار، مويناق، بۇركەنشىك، بۋناق، باۋىر، شاشاق، وزەك، ءتۇيىن، شىعىرشىق، توپشى، تۇينەك.
قامشىنى جاساۋدىڭ ءوزى – ۇلكەن ونەرگە جاتادى. شەبەرلەر اسىرەسە ونىڭ سابىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەن. ياعني، توبىلعىدان، ىرعايدان، قامىستان جانە ەلىكتىڭ، كيىكتىڭ سيراعى مەن مۇيىزىنەن، تاۋتەكەنىڭ مۇيىزىنەن ساپتاۋعا بولادى. مۇنداي قامشىنىڭ كۇشىمەن استىڭا مىنگەن ات قانا ەمەس، الدىڭا سالىپ ايداعان اتان تۇيە مەن ازبان وگىز دە «قايقاڭ قاعىپ» ءجۇرىپ كەتەدى. بايگە قامشىنى توبىلعىدان ساپتاعان دۇرىس، ويتكەنى ول جەڭىل بولادى. ال، ءورىمىن قانداي قايىستان ورەدى دەگەنگە كەلەيىك. بۇرىنعىلار ونىڭ ءورىمىن كوبىنەسە، سيىر مەن جىلقىنىڭ قابىرعا نە بولماسا شاپ تەرىسىنەن يلەگەن قايىستان ورگەن ەكەن. سەبەبى، جون جانە مويىن تەرىلەرى قالىڭ بولادى دا، ادەمى شىقپايدى. ال، تۇيەنىڭ تەرىسى بۇعان جارامايدى ەكەن. قايىستى ەڭ الدىمەن ءيىن قاندىرىپ يلەپ، كەيىن تاسپانى سىمداي جىڭىشكە ەتىپ تىلەدى. ەگەر تاسپاڭىز بىركەلكى بولماسا ءورىمى دە دۇرىس شىقپايدى. تەرى بۇيىمىنىڭ حاس شەبەرلەرى ونى جۇمىر جانە ءتورت، التى سەگىز قىرلى ەتىپ ورگەن.
دەرتكە داۋا...
قازاق حالقى قامشىنى ەرەكشە قاسيەت تۇتقان. مىسالى، باقسى-بالگەرلەر ايىقپاس دەرتكە شالدىققان تالاي ادامدى قامشىمەن ۇرىپ، اۋرۋىنان ايىقتىرىپ، بويىنداعى جىنىن شىعارعان دەپ جاتادى. اسىرەسە، اۋىر ناۋقاسقا شالدىققان ايەلدەر مەن بالا كوتەرمەگەن جاس كەلىنشەكتەردى ەمدەگەن ەكەن. ال، بۇرىنعىلار الىس ساپارعا اتپەن جولعا شىققان كەزدە دىتتەگەن جەرىنە سول كۇنى جەتە الماسا تاستىڭ ءتۇبىن، زيراتتاردىڭ ءىشىن پانالاپ قونا بەرەدى. مىنە، سونداي كەزدە دالاعا ۇيىقتاعان ادام ەر-توقىمىن باسىنا جاستاسا، قامشىنى قاسىنا قويادى. بۇل – ءبىرىنشى دالادا جاتقان ادامنان بالە-جالا اۋلاق بولادى دەسە، ەكىنشىدەن ادامنىڭ ۇستىنە قۇرت-قۇمىرىسقا ۇيمەلەمەيدى. سەبەبى، ونداي ۇساق جاندىكتەر اششى قۇرتقا يلەگەن قايستىڭ يسىنەن قاشاتىن كورىنەدى. قامشىنىڭ ادامنىڭ بويىنا كۇش-جىگەر بەرىپ، رۋحتاندىراتىن قاسيەتى دە بار. مىسالى، كوكپاردىڭ شاباندوزدارىن قاراپ وتىرساڭىز، الاپات ايقاس كەزىندە قامشىلارىن اۋىزدارىنا تىستەپ جۇرەدى. بۇل – كوكپارشىنىڭ جەڭىسكە دەگەن قۇشتارلىعىن ارتتىرا تۇسەدى.
تىلەۋبەردى ساحابا،
پاۆلودار وبلىستىق «سارىارقا سامالى» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى.
