Qamşyǧa bıtken qūdıret

Būrynǧy  ata-babalarymyz memleket deŋgeiındegı kelıssözder men  ūlt müddesı jolyndaǧy ülken mäselelerdıŋ barlyǧyn at üstınde jürıp şeşkenın tarihtan bılemız. Attyŋ jalynda, tüienıŋ qomynda tırşılık keşken köşpendı qazaq halqy üşın qamşynyŋ atqarar rölı zor edı. Osy bır kışkentai ǧana qūral keide düiım eldıŋ taǧdyryn şeşetın, kerek dese ömırın özgertıp jıberetın. Olai deitınımız – būrynǧy kezde qandai bır dau-jar, ūrys-kerıs aldynda söz söileitın adam aldymen qamşysyn joǧary kötergen. Al şyǧarylǧan şeşımmen kelıspegen adam ortaǧa qamşysyn laqtyryp, mäselenı qaita qaraudy talap etedı. Endeşe köşpendı qazaq qoǧamynda qamşy qandai «qyzmet» atqardy. Onyŋ türlerı men jasalu joldary qalai boldy jäne qandai filosofiialyq qūpiiasy bar? Osy turaly az-kem söz qozǧaudy jön sanadyq. Qamşynyŋ qanşa türın bılesız? Qazaqtyŋ jetı qazynasynyŋ bırı – qazanatty serık etken är azamattyŋ qolynda qamşy bolǧan. Ony han men qara da, batyr men bi de, sal men serı de, tıptı, qara taban qoişy da ūstaǧan. Jüirık at er jıgıttıŋ senım artar bır serıgı bolsa, kez-kelgen qysyltaiaŋ sätte qolynan tabylatyn qarudyŋ bırı – qamşy. Būryn ər qazaqtyŋ basynda üiı, qorasynda maly bolmaǧan şyǧar. Bıraq, özın er azamatpyn degennıŋ bərınıŋ astynda bır aty jäne qolynda qamşysy bolǧan. Ata-babalarymyz ony qasterlep ūstap, malǧa barsa da, dauǧa barsa da, jauǧa barsa da qolynan tastamaǧan. Qazaqta qamşymen bailanystyra aitqan naqyldar men söz tırkesterı de barşylyq. Mysaly «Qamşynyŋ sabyndai qysqa ǧūmyr» degen söz bar. İä, bır adamnyŋ bükıl ǧūmyryn osy bır tūtam ǧana zattyŋ boiyna syidyryp jıbergenın köresız... Nemese «Qamşy – ūl bolsaŋ qolyŋda oinaidy, qūl bolsaŋ töbeŋde oinaidy» deidı. Būl boiynda qazaqylyq qany bar kez-kelgennıŋ jıgerın janyp, namysyn oiatary anyq. Qazaqtyŋ körnektı jazuşysy Ǧabit Müsırepovtıŋ bır şyǧarmasynan: «Qasqyrǧa qyryq segız taspa qamşydan artyq qarudyŋ keregı joq» degen tırkes kezdesedı. Būl qamşynyŋ boiynda qandai qūdıret, qandai ūly küş jatqanyn bıldıredı. Endı qamşynyŋ qanşa türı bar degen sūraqqa toqtalaiyq. Qazaq mädenietın, salt-dästürın keŋınen zerttep jürgen etnograftardyŋ pıkırınşe qamşynyŋ 20-ǧa juyq türı bar eken. Onyŋ ärqaisysy är salaǧa qoldanylǧan. Mysaly asau qamşy – asau jylqyny üiretuge arnalǧan. Saby juan, qolǧa ūstauǧa yŋǧaily bolady. Qyzquar qamşy – basy men sabynyŋ ortasynda ainalyp tūratyn şyǧyrşyǧy bar, ony ūlttyq oiynymyz qyz quu kezınde ūstaidy. Kökpar qamşy – büldırgısı ūzyn, saby jıŋışke, auyzǧa tıstei saluǧa yŋǧaily saptalǧan. Dyrau qamşy – örmesı ötkır, saby juan bolady. Sol sekıldı doda qamşyny da er azamattar ūrys-kerıs, töbeles kezınde ūstaǧan. Iаǧni, qorǧanuǧa, qarsylasyn ūryp jyǧuǧa arnalǧan. Özegınıŋ bır qarys jerınde qorǧasyn bolady. Baqsy qamşy – adamdardy emdeuge, zıkır salyp, jyn şyǧaru kezınde qoldanady. Bozbala qamşy – arnaiy şaşaqtalǧan, şaşaǧyna mys, jez, temır taǧyp äşekeilep jasalady. Ony jastar sän üşın ūstaidy. Bäige qamşy – jüirık atqa arnalyp saptalady. Qamşylaǧan kezde qatty batpauy tiıs. Örmesı 4 jıŋışke taspadan örıledı, saby da jıŋışke ärı jeŋıl keledı. Düre qamşy – el ışındegı tentekter men būzaqylardy jazalauǧa arnalǧan. Saryala qamşy – būl sän üşın ǧana qoldanylady. Mūndai qamşylar köbınese törge ılınedı. Jylan bauyr qamşy - üstı jūmyr, asty jalpaq jylan siiaqty örmesıne bailanysty atalǧan. Sondai-aq, qasiettı qamşy, bala qamşy, aq qamşy, qanjar qamşy, kielı qamşy dep bölınedı. Qamşynyŋ örımın tört, alty, segız, on ekı, on tört, on alty taspadan öruge bolady. Qamşysy joq adam söilemeidı... Pavlodar oblysynyŋ Aqsu qalasynda Jienhan Qamanaiūly degen azamat tūrady. Aqsu qalasyna qarasty Jambyl orta mektebınde tehnologiia pänınıŋ mūǧalımı bolyp jūmys ısteidı. Ūlaǧatty ūstaz talai jyldan berı aldyna kelgen şäkırtterıne qamşy örudıŋ qyr-syryn üiretıp keledı. Sonymen qatar, ony qai kezde qalai ūstap, qalai qoldanatynyn tüsındırıp jür. Osy maqalany äzırleu barysynda mūǧalımnıŋ bırauyz pıkırın bılgen edık... - Men qamşy turaly köp zerttedım. Osy maqsatta köptı körgen aqsaqaldarmen äŋgımelestım, ädebiettı aqtardym, qolöner salasyna üŋıldım. Qazaqtyŋ salt-dästürınde qamşyny ūstau men qoldanudyŋ erejelerı, tärtıbı bar jäne onyŋ tärbielık mänı de joǧary. Qamşyny oŋ qolǧa ekı büktep ūstaidy. Būrynǧylar bıreuge jol körsetkende qolmen emes, qamşynyŋ ūşymen nūsqaǧan. Eger, bıreuge syiǧa beretın bolsaŋyz, qolyna tura ūstatpai jerge tastaudyŋ mänı bar. Būl – sol üidıŋ qūt-berekesı bırge ketpesın, ūşyǧy jerde qalsyn, salmaqty jer ǧana köteredı degendı bıldıredı. Qazaq qamşy ūrlaǧan adamdy ülken qylmysker sanaidy. Būrynǧylar üiıne kelgen qonaqtyŋ qandai şaruamen jürgenın qamşysynan-aq baiqap qoiady eken. Mysaly, jolauşy bosaǧaǧa ılıp kıretın bolsa onyŋ asyǧys jürgenın, iaǧni jeŋıl-jelpı tamaqtanu üşın nemese şölın qandyru üşın kelgenın bıldıredı. Eger, qamşyny etıgınıŋ qonyşyna, şapanynyŋ belbeuıne qystyryp, ne bolmasa qolyna ūstap kelse, onda sol üidıŋ adamdarynan būryn ketken kegın qaitaru maqsatynda, iaǧni ūrys-kerıs şyǧaru üşın kelgenı. Al, üi syrtyna beldeuge ılıp kırgen qonaqty asyqpai, as ışuge keldı dep bılgen. Eger, qonaǧyŋyz qolyna ūstaǧan qamşysyn üiıŋızge qaldyryp ketetın bolsa, sol üiden qyz sūrap kelgen, bıraq eşnärse batyp aita almai kettı degen söz. Qyz jaǧy būl ūsynysty qūptamasa, qamşyny jıgıttıŋ auylyna qaitarady. El sözın söiler jön bıletın ülkender qandai da bır dauly jiyndarda törelık aitar kezde qamşysyn ekı büktep ūstap, joǧary köteredı. Mūny tüsıngen el de bırden tynyştyq saqtaityn bolǧan. Nemese qandai bır jarys, saiys kezınde onyŋ şeşımıne kelıspegen adam ortaǧa qamşy tastaǧan. Sonymen qatar, daudan nemese sözden jeŋılgenın moiyndaǧysy kelmegen dauger de osylai ısteidı. Qazaq handyǧy tūsynda han saraiyna mäjılıske kelgen batyrlar men biler özımen bırge ekı qūralyn alyp kıredı eken. Onyŋ bırı – bäkı, ekınşısı qamşy. Eger, sarai aldyndaǧy uäzırlerı bırınıŋ bäkısın alyp qalsa, ol adam sol jerde tamaq jeu qūqyǧynan aiyrylady. Al, eger qamşysyn alyp qalsa, mäjılıs üstınde söz söilei almaidy. Būdan basqa qamşy turaly yrym-tyiymdar da bar. Mysaly, qamşy sabynyŋ synuyn bızdıŋ halyq jamandyqqa balaǧan. Al ony syily adamyŋyzǧa kädesyi retınde bereuıŋızge äbden bolady, būl sol adamǧa körsetken şeksız yqylasty, ülken qūrmettı bıldıredı, - deidı Jienhan mūǧalım. Mıne, qamşyny būrynǧy ata-babalarymyz bırınşıden qaru retınde qoldansa, ekınşıden filosofiialyq mänı bar tärbie qūraly retınde kädege jaratqan. Qamşyger Būryn qazaqta «qamşygerlık» degen öner bolǧan. Iаǧni, qamşynyŋ kömegımen neşe türlı öner körsetuge bolady. Mysaly, tört jaqqa kerılgen ögızdıŋ jon terısın bır tartyp qana tılıp tüsıretın adamdar bolypty. Būl kez-kelgennıŋ qolynan kelmeitın ıs. Sondai-aq, jaugerşılık zamanda qarsy taraptyŋ kelısımın qamşymen satyp alǧandar bolǧan. Al, astynda jüirık aty, qolynda ūzyn qamşysy bar adamnyŋ aldynan arlan qasqyr da oŋai qūtylmaidy. Degenmen, mūndai erlık kez kelgen adamnyŋ qolynan kelmeidı. Sondyqtan, būl qamşygerdıŋ abyroiyn arttyra tüsetın naǧyz batyrlyq. Ökınışke orai, qamşygerlık önerı qazır ūmytylyp barady. Būryn onymen soǧudyŋ, ūrudyŋ köptegen ädısterı bolǧan. Mysaly, qamşy üiıru, bıleu, jasqau, şyqpyrtu, sipai qamşylau, batyra qamşylau, orap tartu, osa tartu, tıle tartu, basa tartu, serpe tartu, salyp qalu, sıltep qalu dep aitylǧan. Qamşy qūrylymyna qarai jiyrmadai bölıkke bölınedı. Mysaly, örım, sap, bas, düm, alaqan, büldırge, oram, kejege, şejemei, aidar, moinaq, bürkenşık, bunaq, bauyr, şaşaq, özek, tüiın, şyǧyrşyq, topşy, tüinek. Qamşyny jasaudyŋ özı – ülken önerge jatady. Şeberler äsırese onyŋ sabyna erekşe köŋıl bölgen. Iаǧni, tobylǧydan, yrǧaidan, qamystan jäne elıktıŋ, kiıktıŋ siraǧy men müiızınen, tautekenıŋ müiızınen saptauǧa bolady. Mūndai qamşynyŋ küşımen astyŋa mıngen at qana emes, aldyŋa salyp aidaǧan atan tüie men azban ögız de «qaiqaŋ qaǧyp» jürıp ketedı. Bäige qamşyny tobylǧydan saptaǧan dūrys, öitkenı ol jeŋıl bolady. Al, örımın qandai qaiystan öredı degenge keleiık. Būrynǧylar onyŋ örımın köbınese, siyr men jylqynyŋ qabyrǧa ne bolmasa şap terısınen ilegen qaiystan örgen eken. Sebebı, jon jäne moiyn terılerı qalyŋ bolady da, ädemı şyqpaidy. Al, tüienıŋ terısı būǧan jaramaidy eken. Qaiysty eŋ aldymen iın qandyryp ilep, keiın taspany symdai jıŋışke etıp tıledı. Eger taspaŋyz bırkelkı bolmasa örımı de dūrys şyqpaidy. Terı būiymynyŋ has şeberlerı ony jūmyr jäne tört, alty segız qyrly etıp örgen. Dertke daua... Qazaq halqy qamşyny erekşe qasiet tūtqan. Mysaly, baqsy-balgerler aiyqpas dertke şaldyqqan talai adamdy qamşymen ūryp, auruynan aiyqtyryp, boiyndaǧy jynyn şyǧarǧan dep jatady. Äsırese, auyr nauqasqa şaldyqqan aielder men bala kötermegen jas kelınşekterdı emdegen eken. Al, būrynǧylar alys saparǧa atpen jolǧa şyqqan kezde dıttegen jerıne sol künı jete almasa tastyŋ tübın, zirattardyŋ ışın panalap qona beredı. Mıne, sondai kezde dalaǧa ūiyqtaǧan adam er-toqymyn basyna jastasa, qamşyny qasyna qoiady. Būl – bırınşı dalada jatqan adamnan bäle-jala aulaq bolady dese, ekınşıden adamnyŋ üstıne qūrt-qūmyrysqa üimelemeidı. Sebebı, ondai ūsaq jändıkter aşy qūrtqa ilegen qaistyŋ isınen qaşatyn körınedı. Qamşynyŋ adamnyŋ boiyna küş-jıger berıp, ruhtandyratyn qasietı de bar. Mysaly, kökpardyŋ şabandozdaryn qarap otyrsaŋyz, alapat aiqas kezınde qamşylaryn auyzdaryna tıstep jüredı. Būl – kökparşynyŋ jeŋıske degen qūştarlyǧyn arttyra tüsedı.

Tıleuberdı Sahaba, Pavlodar oblystyq «Saryarqa samaly» gazetınıŋ tılşısı.