70-جىلداردىڭ اياعى بولسا كەرەك، قولىمىزعا «التىن كىتاپ»، «كۇمىس كىتاپ» اتتى اسىل دۇنيەلەر ءتۇستى. كىتاپ دەسە قۇنىعا كىرىسەتىن مەن سىقىلدىلار بۇل قازىناعا بىرنەشە كۇن ءنار تاتپاعان اش قاسقىرداي تاپ بەرىپ، شايناماي جۇتىپ قىلعىتتىق دەسەك تە بولادى. اپىل-عۇپىل، شالا-شارپى وقىپ شىعامىز دا، قايتا ۇڭىلەمىز. سودان كەيىن اسىعىس-ۇسىگىس تاعى وقيمىز. سەبەبى وتە ءتاتتى ەدى، شىركىن! بۇل كىتاپتاردى قانشا رەت قايتالاپ وقىعانىم ەسىمدە جوق، بالكي ون رەت وقىعان شىعارمىن، ىشىندەگى ەڭ اياۋلىلارىن، بالكي، ءجۇز رەت وقىعان شىعارمىن... بۇل ەرتەگىلەردى جاتقا بىلەمىن، - دەپ جالعان سويلەمەيىن، ايتسە دە بالالىق شاقتىڭ بال تاتىعان ءبىر ادەمى اەرلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ جادىمدا ماڭگىگە قالىپ قويعانى راس. ەسىمدە قالعان ەرتەگىنىڭ بىرەۋىنىڭ باسىن باياندايىن – ءبىر ەرلى-زايىپتى ۇرپاق كورە الماي زارىعىپ جۇرگەندە «جاقىندا ۇلدى بولاسىڭ جانە ودان ايرىلىپ قالماۋدىڭ شارتى بار – بالا جەتى جاسقا جەتكەنشە كوزدەن تاسا بولماۋى ءتيىس، قاسىندا مىندەتتى تۇردە ءبىر ادام بولۋى كەرەك»، - دەگەن ايان الادى. شىنىندا دا كوپ ۇزاماي كەلىنشەكتىڭ بويىنا شيكى ەت ءبىتىپ، دۇنيەگە بالپاناقتاي ۇل كەلەدى. قۇداي بەرگەن ۇلدى قۇلاي سۇيگەن اتا-انا ءسابيىنىڭ جانىنان شىقپاي، وزدەرى ءسال ۇزاي قالسا، قاسىنا ارنايى جالداعان كۇتۋشىنى قالدىرىپ، شارتتى مۇلتىكسىز ورىنداپ جۇرەدى. ايتسە دە ءبىر كۇنى كۇتۋشىنى قارا باسادى - الدەنەگە ءسال الاڭداپ، بالا ءبىر ساتكە جالعىز قالادى. سودان جان ۇشىرىپ، جان-جاعىنا قاراسا - بالا جوق!!! شىم-شىتىرىق ەرتەگى وسىلاي باستالادى ...
كۇنى-كەشەگە دەيىن نەگە تاپ وسى ەرتەگى قاتتى اسەر ەتىپ، ەسىمدە قالعانىن تۇسىنە الماي ءجۇردىم. سويتسە، بالەنىڭ ءبارى بالانىڭ جالعىز قاراۋسىز قالۋىنان، ەتجاقىندارىنان تىم ەرتە اجىراۋىنان/الىستاۋىنان باستالادى ەكەن عوي. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا قالاي ەدى – بالا قابىرعاسى قاتىپ، بۋىنى بەكىگەنشە كوزدەن تاسا بولمايتىن، قالاي بولعاندا دا ەتجاقىندارىنىڭ بىرەۋى جانىنان تابىلاتىن: دۇنيەگە كەلىپ ەمشەكتەن شىققانشا اناسىنان ءبىر ءسات دەرلىك اجىرامايتىن. ءداستۇرلى قازاق وتباسىندا بالاعا دەگەن قامقورلىق، ول بويعا بىتكەن ساتتەن باستالاتىنىنا - قازاقتىڭ «قۇرساق توي» ءداستۇرى كۋا. كەلىنىنىڭ كۇي-جايىنان حاباردار بولعان ەنە - ابىسىن-اجىنى جيناپ، داستارحان بارىسىندا اقجولتاي جاڭالىقپەن بولىسە وتىرىپ، بولاشاق انانى اۋىر، زياندى تىرلىككە، ءتۇز جۇمىسىنا ارالاستىرماۋدى تاپسىرادى. بۇنداي قامقورلىق بالا دۇنيەگە كەلگەن سوڭ تىپتەن كۇشەيىپ، انا بالانى الاڭسىز كۇتىمگە الۋعا، ىلعي دەرلىك جانىندا بولۋعا مۇمكىندىك الادى.
سوۆەتتىك پەرزەنتحاناداعى بالانى اناسىنان ءبولىپ، وزگە بولمەدە ۇستاۋ، تەك ەمىزەتىن مەزگىلدە عانا اكەلۋ - بىرنەشە ساعات/ كۇن بۇرىن ءبىر ەت - ءبىرتۇتاس اعزا بولعانداردى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ تاستاۋ - قىپ-قىزىل قىلمىس! انا ءۇشىن – ازاپ، جارىق دۇنيەنىڭ ەسىگىن جاڭا اشقان نارەستە ءۇشىن – سۇمدىق ۇرەي، ەستەن تانارلىق قاسىرەت! سالدارى ءومىر بويى كەتپەيتىن بۇل سۇمدىقتىڭ سالماعىن باعالايتىن شكالا ءالى ويلاپ تابىلماعان شىعار. قازىر، قۇدايعا شۇكىر بۇل ءۇردىس وزگەرگەنگە ۇقسايدى – نارەستە اناسىمەن ۇنەمى بىرگە بولۋ مۇمكىندىگىنە يە، - دەپ ەستيمىز. سوۆەتتىك جۇيەدەن بەزىپ، انا مەن نارەستە ءبىر-بىرىنەن، اسىرەسە ءومىرىنىڭ العاشقى ساتتەرىندە اجىرامايتىن قازاقى داستۇرگە ورالعانى ءۇشىن سانسىز شۇكىر ايتامىز.
سوۆەتتىك جۇيەنى اڭگىمە قىلدىق ەكەن، ءارى قاراي وربىتەيىك: بۇل كەزەڭدە ايەلدى ەڭبەككە تارتۋ – سوۆەت-كوممۋنيستىك سيستەمانىڭ ۇلكەن جەتىستىگى بولىپ سانالدى. حالىق شارۋاشىلىعىندا جۇمىس ىستەۋدەن باس تارتقاندار ءۇشىن كودەكستە ارنايى باپ قاراستىرىلعان سوۆەت وداعىندا «ايەلدەر تەڭدىگى» دەگەن ۇرانمەن ايەل زاتىن ارالاستىرماعان تىرلىك قالمادى – ەركەكتىڭ ءوزىن ەرتە قارتايتىپ، كۇنىنەن بۇرىن اۋرۋ قىلاتىن تراكتورعا دا وتىرعىزدى. سويتە ءجۇرىپ، انا بولۋ باقىتىن يەلەنگەندەر قىسقا دەكرەتتىك دەمالىستان سوڭ، جۇمىسىنا قايتا جەگىلەتىن - كەۋدەسىن كەرنەگەن ءسۇتى مازاسىن الىپ، اناسىن اڭساعان ءسابيىنىڭ شىرقىراعان داۋىسى قۇلاعىنان كەتپەي، كۇن كەشەتىن...
داستۇرلى قازاق قوعامىندا بالا ەمشەكتەن شىققان سوڭ، جاس انانىڭ ءۇي-ءتۇزدىڭ جۇمىسىنا بىرتىندەپ بەلسەنە ارالاسۋىنا ءداستۇرلى اتا-اجە ينستيتۋتى كەرەمەت جاعداي جاسايتىن ەدى – نەمەرەسىن اكە-شەشەسىنەن ارتىق بولماسا، كەم جاقسى كورمەيتىناتا-اجەلەر – بالاعا قۇر باس-كوز بولۋمەن شەكتەلمەي، تاربيە ورتالىعى دا بولدى. قازاقتان شىققان نەبىر اسىل تۇلعالاردىڭ ارتىندا ولاردىڭ التىن-اجەلەرى تۇر. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن، «ۇلى قازاق» دەسە اۋەلگى بولىپ اۋزىمىزعا ىلىنەتىن حاكىم اباي قۇنانبايۇلىنىڭ قالىپتاسۋىنا زەرە اجەسىنىڭ وزىندىك ۇلەس قوسقانىن ايتا كەتەيىك.
ال سوۆەتتىك داۋىردە باستالعان قازىرگى جۇيەدە اتا-اجەلەر ينستيتۋتى (نەمەرە-جيەن باعۋ ماعىناسىندا ) مۇلدە جويىلماعانىمەن - ياسلي-بالاباقشامەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىن دەڭگەيدە. ۇلكەندەرگە اسا بىلىنبەيتىن شىعار، 2-3 جاسار بالا ءۇشىن بالاباقشاعا بارۋ – تراگەديا! بەت-اۋىزى كوگەرگەنشە جىلاسا دا الداپ-سۋلاپ نە زورلاپ اپارىلعان بالا - «جەتىم قوزى تاس باۋىر – ماڭىرار دا وتىعار» دەگەندەي كوندىگەدى. بىراق ساناسىندا وشپەيتىن وكپە قالادى; رياسىز سۇيەتىن، ءشۇباسىز سەنەتىن ماحابباتىنا العاشقى قاياۋ تۇسەدى.
وزىم التى جىل مەكەن قىلعان قاراعاندىدا – 5 تاۋلىكتىك (كۇندىك ەمەس) بالاباقشا دەگەن دە بولدى. دۇيسەنبى كۇنى تاڭمەن اپارىلعان بالانى اتا-اناسى جۇما كۇنى كەشكە عانا الىپ كەتەدى. ەندى بۇل جەردە بالا باستان كەشەتىن سترەسس سىندى ۋاق-تۇيەك اڭگىمەنى ايتپاق-اق قويايىن، بۇنداي باقشادا بولعان بالا – «ءبىزدىڭ بالا» دەۋگە جاتپايتىن، «جات بالا»، «بوتەن بالا»... جەتكىنشەكتەر/جاستار بۇزاقىلىعى، قىلمىس جونىنەن اتاعى كۇللى وداققا جايىلعان، (سپيد سىندى جاماناتى ءوز الدىنا) قاراعاندى تۇيتكىلدەرىن، ءوز باسىم، وسى بالاعا كوڭىل بولە الماعان شاحتەرلەر قالاسىنىڭ قاربالاستىعىمەن (بەس تاۋلىكتىك باقشا – سونىڭ جەمىسى/كەسىرى) بايلانىستىرامىن. اكە-شەشەنىڭ ماحاباتىن سەزىنە الماعان، كۇنى بويى بولماسا دا، كۇنىنە ءبىر مەزگىل بىرگە بولا الماعان بالالاردان، وسى بالالاردان قۇرالاتىن قوعامنان قانداي سوراقىلىقتى دا كۇتۋگە بولادى. جانە ولار – قىلمىسكەر مە، قۇربان با، بۇل – ءبىر ۇزاق اڭگىمە.
قازىرگى ىسكەر/قاربالاس قوعامدا بىرنەشە كرەديتىنە جەگىلىپ، بىرنەشە جۇمىستا ىستەيتىن اكە-شەشە ۇيگە كەلگەننەن كەيىن دە، ءبارىن بىردەي «بالالارىمەن بىرگە»، - دەپ ايتا المايسىڭ. جۇمىسىن ۇيگە الىپ كەلىپ، كومپيۋتەرگە (اۋدارما، ماقالا، جارناما ... ) شۇقشيۋى، ءسويتىپ اتى – ۇيدە، زاتى - دالادا بولۋى، .... – بۇنىڭ ءبارى مەملەكەتىمىزىڭ ءالى دە الەۋمەتتىك مەملەكەت (سوتسيالنو وريەنتيروۆاننوە گوسۋدارستۆو) ەمەستىگىنىڭ جەمىسى/كەسىرى. ەگەر ەڭ كەم دەگەن جالاقى قىزمەتكەر مەن ونىڭ وتباسىنىڭ نەگىزگى (!) قاجەتتىلىكتەرىن وتەۋگە جەتەتىن بولسا، اكە مەن شەشەنىڭ بالا شاعاسىمەن ارالاسۋعا، تاربيە ىسىنە كوڭىل ءبولۋى ارتار ەدى. بالا-شاعامەن بىرگە بولۋدىڭ كوزگە كورىنبەيتىن ۇشان-تەڭىز بەرەرى مەملەكەتكە/قوعامعا ءسوزسىز رۋحاني دا ماتەري دە پايدا بولىپ قايتادى. سول پايدانىڭ بىرنەشەۋىن تىزبەلەي كەتەيىن. اتا-اناسىنىڭ كۇتىم-نازارىندا كوبىرەك بولعان بالا:
- ازىراق اۋىرادى – مەديتسينالىق مەكەمەلەرگە سالماق ايازايادى، اۋىرعان
- بالە-جالاعا (تراۆما، ءورت، توكقا سوعىلۋ، ت.س.س) ۇشىراۋ ىقتيمالدىعى
- جامان جانە زياندى ادەتتەرگە (بۇزاقىلىق، الكوگول، تاباك، جەڭىل
- قازىرگى احۋالمەن سالىستىرعاندا ەڭ اۋەلى وتباسىنىڭ قامقورلىعىندا،
- قازىرگىمەن سالىستىرعاندا سىرتقى ورتانىڭ اسەرىنە جاستايىنان
سادىر نۇرلان قۋانىشۇلى
