70-jyldardyŋ aiaǧy bolsa kerek, qolymyzǧa «Altyn kıtap», «Kümıs kıtap» atty asyl dünieler tüstı. Kıtap dese qūnyǧa kırısetın men syqyldylar būl qazynaǧa bırneşe kün när tatpaǧan aş qasqyrdai tap berıp, şainamai jūtyp qylǧyttyq desek te bolady. Apyl-ǧūpyl, şala-şarpy oqyp şyǧamyz da, qaita üŋılemız. Sodan keiın asyǧys-üsıgıs taǧy oqimyz. Sebebı öte tättı edı, şırkın! Būl kıtaptardy qanşa ret qaitalap oqyǧanym esımde joq, bälki on ret oqyǧan şyǧarmyn, ışındegı eŋ aiaulylaryn, bälki, jüz ret oqyǧan şyǧarmyn... Būl ertegılerdı jatqa bılemın, - dep jalǧan söilemeiın, äitse de balalyq şaqtyŋ bal tatyǧan bır ädemı äerlerınıŋ bırı bolyp jadymda mäŋgıge qalyp qoiǧany ras. Esımde qalǧan ertegınıŋ bıreuınıŋ basyn baiandaiyn – Bır erlı-zaiypty ūrpaq köre almai zaryǧyp jürgende «Jaqynda ūldy bolasyŋ jäne odan airylyp qalmaudyŋ şarty bar – bala jetı jasqa jetkenşe közden tasa bolmauy tiıs, qasynda mındettı türde bır adam boluy kerek», - degen aian alady. Şynynda da köp ūzamai kelınşektıŋ boiyna şikı et bıtıp, düniege balpanaqtai ūl keledı. Qūdai bergen ūldy qūlai süigen ata-ana säbiınıŋ janynan şyqpai, özderı säl ūzai qalsa, qasyna arnaiy jaldaǧan kütuşını qaldyryp, şartty mültıksız oryndap jüredı. Äitse de bır künı kütuşını qara basady - äldenege säl alaŋdap, bala bır sätke jalǧyz qalady. Sodan jan ūşyryp, jan-jaǧyna qarasa - bala joq!!! Şym-şytyryq ertegı osylai bastalady ...
Künı-keşege deiın nege tap osy ertegı qatty äser etıp, esımde qalǧanyn tüsıne almai jürdım. Söitse, bälenıŋ bärı balanyŋ jalǧyz qarausyz qaluynan, etjaqyndarynan tym erte ajyrauynan/alystauynan bastalady eken ǧoi. Dästürlı qazaq qoǧamynda qalai edı – bala qabyrǧasy qatyp, buyny bekıgenşe közden tasa bolmaityn, qalai bolǧanda da etjaqyndarynyŋ bıreuı janynan tabylatyn: düniege kelıp emşekten şyqqanşa anasynan bır sät derlık ajyramaityn. Dästürlı qazaq otbasynda balaǧa degen qamqorlyq, ol boiǧa bıtken sätten bastalatynyna - qazaqtyŋ «qūrsaq toi» dästürı kuä. Kelınınıŋ küi-jaiynan habardar bolǧan ene - abysyn-ajyny jinap, dastarhan barysynda aqjoltai jaŋalyqpen bölıse otyryp, bolaşaq anany auyr, ziiandy tırlıkke, tüz jūmysyna aralastyrmaudy tapsyrady. Būndai qamqorlyq bala düniege kelgen soŋ tıpten küşeiıp, ana balany alaŋsyz kütımge aluǧa, ylǧi derlık janynda boluǧa mümkındık alady.
Sovettık perzenthanadaǧy balany anasynan bölıp, özge bölmede ūstau, tek emızetın mezgılde ǧana äkelu - bırneşe saǧat/ kün būryn bır et - bırtūtas aǧza bolǧandardy bır-bırınen bölıp tastau - qyp-qyzyl qylmys! Ana üşın – azap, jaryq dünienıŋ esıgın jaŋa aşqan näreste üşın – sūmdyq ürei, esten tanarlyq qasyret! Saldary ömır boiy ketpeitın būl sūmdyqtyŋ salmaǧyn baǧalaityn şkala älı oilap tabylmaǧan şyǧar. Qazır, Qūdaiǧa şükır būl ürdıs özgergenge ūqsaidy – näreste anasymen ünemı bırge bolu mümkındıgıne ie, - dep estimız. Sovettık jüieden bezıp, ana men näreste bır-bırınen, äsırese ömırınıŋ alǧaşqy sätterınde ajyramaityn qazaqy dästürge oralǧany üşın sansyz şükır aitamyz.
Sovettık jüienı äŋgıme qyldyq eken, ärı qarai örbıteiık: būl kezeŋde äieldı eŋbekke tartu – sovet-kommunistık sistemanyŋ ülken jetıstıgı bolyp sanaldy. Halyq şaruaşylyǧynda jūmys ısteuden bas tartqandar üşın kodekste arnaiy bap qarastyrylǧan Sovet Odaǧynda «äielder teŋdıgı» degen ūranmen äiel zatyn aralastyrmaǧan tırlık qalmady – erkektıŋ özın erte qartaityp, künınen būryn auru qylatyn traktorǧa da otyrǧyzdy. Söite jürıp, ana bolu baqytyn ielengender qysqa dekrettık demalystan soŋ, jūmysyna qaita jegıletın - keudesın kernegen sütı mazasyn alyp, anasyn aŋsaǧan säbiınıŋ şyrqyraǧan dauysy qūlaǧynan ketpei, kün keşetın...
Dästürlı qazaq qoǧamynda bala emşekten şyqqan soŋ, jas ananyŋ üi-tüzdıŋ jūmysyna bırtındep belsene aralasuyna dästürlı ata-äje instituty keremet jaǧdai jasaityn edı – Nemeresın äke-şeşesınen artyq bolmasa, kem jaqsy körmeitınata-äjeler – balaǧa qūr bas-köz bolumen şektelmei, tärbie ortalyǧy da boldy. Qazaqtan şyqqan nebır asyl tūlǧalardyŋ artynda olardyŋ altyn-äjelerı tūr. Sözımız däleldı bolu üşın, «ūly qazaq» dese äuelgı bolyp auzymyzǧa ılınetın häkım Abai Qūnanbaiūlynyŋ qalyptasuyna Zere äjesınıŋ özındık üles qosqanyn aita keteiık.
Al sovettık däuırde bastalǧan qazırgı jüiede ata-äjeler instituty (nemere-jien baǧu maǧynasynda ) mülde joiylmaǧanymen - iasli-balabaqşamen salystyruǧa kelmeitın deŋgeide. Ülkenderge asa bılınbeitın şyǧar, 2-3 jasar bala üşın balabaqşaǧa baru – tragediia! Bet-auyzy kögergenşe jylasa da aldap-sulap ne zorlap aparylǧan bala - «jetım qozy tas bauyr – maŋyrar da otyǧar» degendei köndıgedı. Bıraq sanasynda öşpeitın ökpe qalady; riiasyz süietın, şübäsız senetın mahabbatyna alǧaşqy qaiau tüsedı.
Özım alty jyl meken qylǧan Qaraǧandyda – 5 täulıktık (kündık emes) balabaqşa degen de boldy. Düisenbı künı taŋmen aparylǧan balany ata-anasy jūma künı keşke ǧana alyp ketedı. Endı būl jerde bala bastan keşetın stress syndy uaq-tüiek äŋgımenı aitpaq-aq qoiaiyn, būndai baqşada bolǧan bala – «bızdıŋ bala» deuge jatpaityn, «jat bala», «böten bala»... Jetkınşekter/jastar būzaqylyǧy, qylmys jönınen ataǧy küllı Odaqqa jaiylǧan, (SPİD syndy jamanaty öz aldyna) Qaraǧandy tüitkılderın, öz basym, osy balaǧa köŋıl böle almaǧan şahterler qalasynyŋ qarbalastyǧymen (bes täulıktık baqşa – sonyŋ jemısı/kesırı) bailanystyramyn. Äke-şeşenıŋ mahabatyn sezıne almaǧan, künı boiy bolmasa da, künıne bır mezgıl bırge bola almaǧan balalardan, osy balalardan qūralatyn qoǧamnan qandai soraqylyqty da kütuge bolady. Jäne olar – qylmysker me, qūrban ba, būl – bır ūzaq äŋgıme.
Qazırgı ısker/qarbalas qoǧamda bırneşe kreditıne jegılıp, bırneşe jūmysta ısteitın äke-şeşe üige kelgennen keiın de, bärın bırdei «balalarymen bırge», - dep aita almaisyŋ. Jūmysyn üige alyp kelıp, kompiuterge (audarma, maqala, jarnama ... ) şūqşiiuy, söitıp aty – üide, zaty - dalada boluy, .... – būnyŋ bärı memleketımızıŋ älı de äleumettık memleket (sosialno orientirovannoe gosudarstvo) emestıgınıŋ jemısı/kesırı. Eger eŋ kem degen jalaqy qyzmetker men onyŋ otbasynyŋ negızgı (!) qajettılıkterın öteuge jetetın bolsa, äke men şeşenıŋ bala şaǧasymen aralasuǧa, tärbie ısıne köŋıl böluı artar edı. Bala-şaǧamen bırge boludyŋ közge körınbeitın ūşan-teŋız bererı memleketke/qoǧamǧa sözsız ruhani da materi de paida bolyp qaitady. Sol paidanyŋ bırneşeuın tızbelei keteiın. Ata-anasynyŋ kütım-nazarynda köbırek bolǧan bala:
- azyraq auyrady – medisinalyq mekemelerge salmaq aiazaiady, auyrǧan
- bäle-jalaǧa (travma, ört, tokqa soǧylu, t.s.s) ūşyrau yqtimaldyǧy
- jaman jäne ziiandy ädetterge (būzaqylyq, alkogol, tabak, jeŋıl
- qazırgı ahualmen salystyrǧanda eŋ äuelı otbasynyŋ qamqorlyǧynda,
- qazırgımen salystyrǧanda syrtqy ortanyŋ äserıne jastaiynan
Sädır Nūrlan Quanyşūly
