ءتاڭىرشىل قالماقتار مەن قازاقتار تۋىس حالىق پا؟
تاريح بويىنشا ۇزاق جىلدار بويى قازاقتارمەن جاۋلاسىپ سوعىسقان قالماقتاردىڭ نانىم- سەنىمى بۋدديزممەن استاسقان تاڭىرشىلدىك شامانيزم ەكەنى بارىنە بەلگىلى.
ساياساتتانۋشى ءازىمباي عالي الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىندا «قازاقتىڭ قۇرامىندا جوڭعاردىڭ قانى بار» دەگەن پىكىر ءبىلدىرىپتى. قازاقتىڭ قۇرامىندا جوڭعاردىڭ قانى بار. نايماننىڭ ىشىندە جانە باسقا دا قازاقتىڭ تايپالارى مەن رۋلارىندا جوڭعار كومپونەنتى از ەمەس، ال كەيبىر ولكەلەردە وتە كوپ.
تاريحي شىندىق ءۇشىن بۇل سىردى اشاتىن كەز كەلدى.
تاعى ءبىر جاعدايلاردا جوڭعارلار قازاق ىشىنە رۋ بولىپ قوسىلعانى جايلى دەرەكتەر كەزدەسەدى.ولار قازاق باتىرلارىنىڭ پروتەكتسياسىن العان. ولار كەيىن نومينالدى تۇردە يسلام ءدىنىن قابىلداعان، كەيىن قازاقتانعان.
ماسەلەن، قازىرگى جەتىسۋدا-سارقان، قاراساي، قاسكەلەن اۋداندارىندا قالماق- جوڭعارلار اۋىلدارى ۇشىراسقان. ولاردىڭ ءبىر بولىگى حريستيان ءدىنىن قابىلداپ، كازاچەستۆو قۇرامىنا دا كىرگەن.
ەڭ كوپ قالماق سىڭگەن — قىرعىز ولكەلەرى. مەنىڭ اعام، بەلگىلى عالىم ساكەن دارجەنوۆ مارقۇم ايتۋشى ەدى: «مەنىڭ تەگىم قالماق» دەپ. قىرعىز ىشىندە قىرعىزدانعان قالماقتار تەگىن جاسىرمايدى. ءبىر كەزدە ولاردىڭ ءبىر توبى ءتىپتى قىرعىزدارعا وكپەلەپ، رەسەيدىڭ قالماق ولكەسىنە كوشپەك بولعان. قازاق قالماقپەن كوپ سوعىسقان، سونىمەن بىرگە اندا-قۇدالىق قاتىناستار دا از بولماعان. حاقنازار حاننىڭ كەزىندە قالماق حاندىعى قازاققا بودان بولعان. سەبەبى ءۇش-ءتورت عاسىر تەك سوعىسۋ، سوعىس جاعدايى تىم ۇزاق بولۋ مۇمكىن ەمەس نارسە دەيدى ءازىمباي اعامىز.قازاقستان اقپارات قۇرالدارىندا قالماق پەن قازاقتى تۋىس حالىق قىلىپ كورسەتۋدىڭ سوڭعى كەزدە بەلەڭ العان تەندەنتسياسى بايقالادى. مىسالى، گەرويحان قىستاۋباەۆ دەگەن ازامات الەۋمەتتىك جەلىدە "مەن جوڭعار، قالماقتى جامان دەگەندەرگە قارسىمىن. قازاق پەن قالماق قانىنىڭ 90% بىردەي. بۇل نە؟ بۇل - قازاق پەن قالماق ءبىر دەسە بولادى. دەگەندە دە، ولار قازىرگى لەك لەگىمەن ارامىزعا ءسىڭىپ كەتكەن، كەلىمسەك وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن شاتاسىپ ۇلگەرگەن بىزدەرگە قاراعاندا، باياعى كوك تۇرىكتەرگە بىزدەن جاقىن قايتا.
قالماقتى جامان كورسەتۋ - سول سىڭبەلەر مەن قىزىل وكىمەت يدەولوگياسى. تاريحتىڭ سولارعا ىڭعايلى جاعىندا جازىلۋ سالدارى.
قازاق قاي كۇنى قالماقتى شىن جەك كوردى، سول كۇننەن باستاپ تەرىس "دامۋ" جولىنا ءتۇستى. قازاق اتا تامىرىنا قايتا ورالامىن دەسە، قالماق دەگەن ءوزىنىڭ "اتا" جاۋىن اقتاپ الۋى ءتيىس!
بۇگىنگى بيلىك باسىندا بىردە ءبىر قالماق جوق! نازارباەۆتى قالماق دەپ جۇرگەن ەل اۋزىنداعى ءسوز - وتىرىك!" –دەگەن پىكىرگە قارسى قوعام قايراتكەرى، ءپرينتسيپشىل دەموكرات جاسارال قۋانىشالين اعامىز بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى:
گەرويحان قىستاۋباەۆتىڭ كۇتپەگەن جەردەن ايدى اسپاننان ءبىر-اق شىعارىپ، مىناداي تاڭعاجايىپ «جاڭالىق» اشۋىنا بايلانىستى مەنىڭ تومەندەگىدەي پىكىر ايتقاننان باسقا ەش امالىم قالمادى.
قازاق پەن جوڭعار-قالماقتىڭ "تۋىستىعى" ("قازاق پەن قالماق ءبىر"-ءمىس) تۋرالى مىناداي قيالي پىكىر ايتىپ، مۇلدە قۋىپ كەتۋ ءۇشىن سەن، گەرويحان، قانشا ۋاقىت ويلاندىڭ؟ مۇنى نەگە سۇيەنىپ جازدىڭ؟
سوندا، سەنىڭشە، ءبىر جارىم عاسىرعا سوزىلعان، ياعني، قاشان جوڭعارلاردى – ۇلت، جوڭعاريانى – مەملەكەت رەتىندە 18-ءشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قىتاي اسكەرلەرى قازاقتارمەن بىرلەسە وتىرىپ جويىپ جىبەرگەنشە جالعاسقان، شىن مانىندە ايقىن گەنوتسيدتىك (قازاقشا ايتقاندا – زۇلماتتىق) سيپاتقا يە بولىپ، 1,5 ميلليون قازاقتى جالماپ كەتكەن، جان تۇرشىگەرلىك «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» قاسىرەتىن دۇنيەگە اكەلگەن، ادامنىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتاتىن «ەلىم-اي!» ءانىنىڭ شىعارىلۋىنا سەبەپ بولعان قانقۇيلى قازاق-جوڭعار سوعىسى تاريحتا بولماعان ەكەن! سول سوعىستا جۇزدەگەن مىڭ قازاق ساربازدارى مەن قولباسشىلارىنىڭ تۋعان ەلى مەن جەرى ءۇشىن جان اياماي شايقاسىپ، ەرلىكپەن قازا بولعانى دا وتىرىك ەكەن! ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز سول جاۋگەرشىلىك قارا تۇنەك زامانداعى اتا جاۋلارى جونىندە «اتاڭا نالەت، يت قالماق!» دەپ كۇڭىرەنە وتىرىپ شىعارعان قانشاما جىر-داستاندار دا ويدان قۇراستىرىلعان ەكەن! بۇل سوعىسقا قاتىستى جارىققا شىققان كوپتەگەن عىلىمي، ادەبي، پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەكتەر دە تۇككە تۇرمايتىن «ماكۋلاتۋرا» ەكەن!
بىرىنشىدەن، سەنىڭ ەش اقىلعا سىيمايتىن، دەنى دۇرىس ەش تە ءبىر قازاقتىڭ اۋىزىنان شىعۋى مۇمكىن ەمەس بۇل ساندىراعىڭدى وقىعان كەزدە مەنىڭ ەسىمە دەرەۋ نازارباەۆتىڭ وسىدان 12 جىل بۇرىن، دالىرەك ايتساق – 2005 جىلدىڭ 24 تامىزى كۇنى تىكەلەي تەلەەفير ارقىلى بارشا الەمگە «قازاقتا ەشقاشان شەكارا دا، مەملەكەتتىلىك تە بولماعان» دەپ ساندىراقتاعان، ياعني، بۇكىل قازاق تاريحىن بەلىنەن ءبىر-اق سىزعان ماسقارا مالىمدەمەسى ءتۇستى. وسىعان وراي ەرىكسىز ويعا قالدىم: ول ەكەۋىڭنىڭ اراڭداعى مۇنداي تاڭ قالارلىق ۇندەستىكتى نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟ بالكىم، سەنىڭ «نازارباەۆتى قالماق دەپ جۇرگەن ەل اۋزىنداعى ءسوز – وتىرىك!» دەپ كەسىپ ايتۋىڭ، ءسويتىپ، اياق استىنان وعان «ادۆوكات» بولىپ شىعا كەلۋىڭ دە بەكەر ەمەس شىعار؟ ايتپەسە، اسان-اتا كارىشال اعامىزدىڭ (مارقۇم يماندى بولسىن!) وسىدان ون جىل بۇرىن جارىق كورگەن ۇلتىمىزدىڭ حاس باتىرى جۇمابەك تاشەنەۆ تۋرالى «شىنجارداعى جولبارىس» اتتى كىتابىندا «نازارباەۆ – جوڭعار» دەگەن جانە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەشكىم تەرىسكە شىعارماعان جاريا ءسوزىن قايدا قويامىز؟
ەكىنشىدەن، مەيلى ءتىپتى ول اعامىز بۇل جونىندە ەشتەڭە «ايتپادى» دەلىك، بىراق سەن نازارباەۆتىڭ 25 جىل بويى قازاققا قارسى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان قىلمىستى «جوڭعاري» ساياساتىن كورمەي، بىلمەي ءجۇر مە ەدىڭ؟ باسقاسىن ايتپاعاندا، بۇكىل قازاق اتاۋلى قاۋىمنىڭ نەشە جىلدان بەرى ازا بويىن قازا قىلىپ، «ءوز» وكىمەتىمەن تولاسسىز كۇرەسۋگە ءماجبۇر ەتىپ كەلە جاتقان، ەش تە ءبىر قازاق جۇرگىزۋى مۇمكىن ەمەس حالىققا قارسى جەر ساياساتى – نازارباەۆتىڭ ساياساتى ەكەنىن كورمەي، بىلمەي ءجۇر مە ەدىڭ؟ ەندەشە، سونشاما جىل ساياساتقا ارالاسقاندا، سەن جالپى نەنى كورىپ، نەنى ءبىلىپ ءجۇرسىڭ؟
ۇشىنشىدەن، سەنىڭ قازاق پەن جوڭعار-قالماقتى «ءبىر حالىق» ەتىپ قويعان مىنا بىلشىلبايىڭا قاراعاندا، بۇل ەكى حالىق اراسىنداعى جەر مەن كوكتەي، ءبىر-بىرىنە «ون قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن» تىلدىك، دىندىك جانە باسقا ءپرينتسيپتى ايىرماشىلىقتاردى دا كورمەيتىن، بىلمەيتىن بولدىڭ عوي! سەن قالماقپەن سويلەسىپ، ونىڭ ءتىلىن ءسال دە بولسا تۇسىنگەن كەزىڭ بولدى ما؟ سەنى قايدام، ال مەن سويلەسىپ كورگەم. كورگەم دە، ءبىر ءسوزىن تۇسىنبەي، ونىمەن ءتۇسىنىسۋ ءۇشىن ورىس تىلىنە كوشۋگە ءماجبۇر بولعام. سەن ولاردىڭ «ءدىنى» ءبىزدىڭ ءدىنىمىز – يسلاممەن مۇلدە قابىسپايتىن ءبۋدديزمنىڭ ەڭ جابايى تارماعى – لامايزم ەكەنىن، ال ول «ءدىننىڭ» ءتارتىبى بويىنشا، باسقا راسىمدەرىن بىلاي قويعاندا، ولگەندەرىن ايدالاعا اپارىپ، مال سويعاننان بەتەر بۇتارلاپ، يت پەن قۇسقا جەمتىك ەتەتىنىن بىلەسىڭ بە؟ ايتا بەرسە، مۇسىلمان قازاقتىڭ ءوڭى تۇگىل، تۇسىنە دە كىرمەيتىن ءمۇنداي ماسقارا ايىرماشىلىقتاردىڭ ءالى تالايىن كەلتىرۋگە بولادى. مىنە، سەنىڭ ەمەشەگىڭ ۇزىلە جاقسى كورەتىن «ءبىر تۋعان باۋىرلارىڭنىڭ» سيىقتارى...ودان قالسا نازارباەۆتىڭ تەلەديداردان:
«ي پوتوم، كازاحي پوكلونيايۋتسيا دۋحام پرەدكوۆ. ارۋاق. ا كوران گوۆوريت، چتو پوكلونيايۋتسيا تولكو اللاحۋ. نيكاكيح دۋحوۆ. نو مى، زنايا سەم پوكولەني سۆويح پرەدكوۆ، مى دۋحام پرەدكوۆ پوكلونياەمسيا. يا نە ۆيجۋ ۆ ەتوم نيچەگو ستراشنوگو».
نازارباەۆ: «مى – سترانا ۆەليكوي ستەپي. ۇلى دالانىڭ بالاسىمىز ءبىز. ۆەليكايا ستەپ، ۆەچنوە سينەە نەبو – ناشي سپۋتنيكي، ناشي پرەدكي جيلي پود ەتيمي وسەنيامي (قانشا رەت قايتارا تىڭداسام دا، وسىلاي ەستىلەتىن بۇل ءسوزدىڭ نە ءسوز ەكەنىن انىق ايىرا المادىم). ءتاڭىر، تەنگري – ەتو نەبو. وت سۆەتا، زەلەني ۆەليكوي ستەپي ي سينەگو نەبا ۆ سمەسي روديلسيا تسۆەت ناشەگو فلاگا. مى دەتي ۆەليكوي ستەپي، نە پروستو نومادى. ي ۆوت پود ەتيمي لوزۋنگامي، نوۆىم برەندوم مى دولجنى پوكازاتسيا ميرۋ نوۆىم كازاحستانوم»-دەگەن سوزدەرىنە بايلانىستى ، مەنىڭ ءدال قازىر ءوزىم ءۇشىن انىقتاپ العانىم مىناداي ءۇش اقيقات: بىرىنشىدەن، نازارباەۆتىڭ «ءۇش تەرەكتىڭ» – مۇسىلماندىق، اتەيزم جانە «تاڭىرشىلدىك» – اراسىندا اداسىپ جۇرگەندىگى، ەكىنشىدەن، ءوزىنىڭ ارۋاقتاردى سىيلاۋ، قۇرمەتتەۋ مەن ولارعا... تابىنۋدىڭ ايىرماشىلىعىن ۇعىنا الماعان ناداندىعىن كوپشىلىك اراسىندا پرەزيدەنتتىك بەدەلى مەن جوعارى مىنبەرلەر ارقىلى تاراتىپ وتىرعاندىعى، ۇشىنشىدەن، مۇسىلمان قازاق ءۇشىن «ءتاڭىر» ءسوزىنىڭ، «قۇداي»، «جاراتۋشى يەم» جانە تاعى باسقا اتاۋلار ءتارىزدى، «اللا» ءسوزىنىڭ ءسينونيمى ەكەنىن بىلمەۋى!
مىنە، ءوزىنىڭ جوعارى مارتەبەلى لاۋازىمىنا سايكەس قالىڭ بۇقاراعا قاي جاعىنان دا، سونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، ادام بالاسى ءۇشىن ماڭىزدىلىعى ولشەۋسىز زور ءدىن ماسەلەسىندە دە ۇلگى بولۋعا ءتيىس ءبىزدىڭ «ەلباسىمىزدىڭ» ادام ايارلىق سيقى! سونىمەن قاتار "ماڭگىلىك ەل" دەپ اتالاتىن مونارحيالىق جوبا تەك "تاڭىرشىلدەردىڭ" عانا باسىنا كەلۋى مۇمكىن، ال ءبىر جاراتۋشىعا سەنۋشىلەر ەشقاشان ولاي ايتۋى مۇمكىن ەمەس .ول جولداۋدا ايتىلعان ءبىز كوكتەگى تاڭىرگە سيىنعان ەلمىز. بۇگىنگى قازاقستان جالاۋىنىڭ ورتاسىندا كۇننىڭ جارقىراپ تۇرۋى دا تاڭىرشىلدىكتىڭ كيەلى بەلگىسى. ەلتاڭبامىزدا دا تاڭىرشىلدىك بەلگىسىنىڭ نانىم-سەنىمى بەينەلەنگەن. بۇگىندە «ماڭگىلىك ەل بولامىز» دەگەن يدەيانىڭ ءتۇپ-تامىرى دا تاڭىرشىلدىكتەن تاراعان. قورقىت بابانىڭ ولىمنەن قاشىپ، ماڭگىلىك ءومىردى ىزدەۋى دە سول ماڭگىلىك ەل يدەياسىمەن ۇندەسەدى دەگەن جالعان يدەيانىڭ اۆتورى نازارباەۆ ەكەنى بەلگىلى، ارينە.
وسىعان وراي مەن 2014 جىلدىڭ 18 قاڭتارى كۇنى فەيسبۋكتە وسى تاقىرىپقا بايلانىستى بولعان پىكىرتالاستا ءوزىمنىڭ مىناداي پىكىرىمدى جاريالاعان بولاتىنمىن:
"بىرىنشىدەن، مەن، ارينە، ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ ماڭگىلىك بولۋىنا قارسى ەمەسپىن، الايدا بۇ دۇنيەدە وزگەرمەيتىن، ماڭگىلىك تەك ءبىر اللا عانا ەكەنىن ءار مۇسىلمان بالاسى بىلەدى. قالعانىنىڭ ءبارى، تاريحتاعى كوپتەگەن ەلدەر مەن، ءتىپتى، يمپەريالار ءتارىزدى، جويىلىپ كەتپەسە دە، وزگەرىپ تۇرادى. ماسەلەن، ءوز تاريحىمىزدى الساق – عۇندار، ساقتار، باسقا دا تايپالىق وداقتار، كونە تۇرىك قاعاناتى، ودان كەيىنگى حاندىقتار، شىڭعىس حان يمپەرياسى، التىن وردا، ودان شىققان تۇرىك مەملەكەتتەرى، ىشىندە قازاق حاندىعى دا بار، ودان بەرگى رەسەي وتارشىلدىعى، قازاق كسر، قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى.
قىسقاسى، گەرويحان، مەنىڭ ساعان ايتارىم: ەگەر سەنىڭ ۇلتشىلدىعىڭ وسى بولسا، قازاقتى ونداي «ۇلتشىلدىقتان» ءبىر اللام ساقتاسىن!-دەپ قاتقىل تۇردە جاۋاپ بەرگەن جاسارال اعامىزدىڭ جانايقايىنا سەبەپشى ەلىمىزگە قاۋىپ توندىرگەن، ءتاڭىرشىل – قىتايشىل توپتار ەدى.قىتايدىڭ ورتا ازياداعى مادەني-ەكونوميكالىق ەكسپانسياسىنا اناۋ قالماق پرەزيدەنتى كيرسان يليۋمجانوۆتىڭ تاڭىرشىلدىك-شاماندىق نانىمدى تولىقتاي قولدايمىن جانە قالماق،ويرات،موڭعولدىڭ تۇپكى تەگى-قىتاي دەگەن سوزدەرى دە دالەل جانە ارقاۋ بولادى.
سونىمەن قاتار تيران شىڭعىسحانعا(پاتشا-حاندارعا ) قۇلدىق ۇرىپ، پاتشا قۇدايدىڭ جەردەگى كولەڭكەسى دەگەن مونارحيالىق تۇسىنىكتى حالىق ساناسى مەن جادىنا قالىپتاستىرعان شيعالىق سەنىمنىڭ بەلدى وكىلى ديۋانا-ميسسيونەر قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ شاكىرتتەرى دەگەن مالىمەتتەر بار. وعان دالەل رەتىندە زىكىريا جانداربەك بىلاي دەيدى:
وسى ءبىر اۋىر كەزەڭدە قوجا احمەت ياساۋي شاكىرتتەرىنىڭ شىڭعىس حان جاعىندا بولۋى بۇل سوعىستىڭ باستى سەبەبى شىڭعىس حاننىڭ سوعىس قۇمارلىعىندا، قان قۇمارلىعىندا ەمەس، ودان تەرەڭىرەكتە ەكەندىگىن كورسەتەدى. مىسالى، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ بەلدى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى مۇحاممەد دانىشماند زارنۋقيدىڭ شىڭعىس حانعا قىزمەت ەتۋى، شىڭعىس اسكەرى مەن زارنۇق قالاسى اراسىندا ەلشى بولىپ، قالا حالقىن قارسىلاسپاي بەرىلۋگە كوندىرۋدى، شىڭعىس حاننىڭ ول قالاعا "قۇتىلع بالىع" دەپ ات بەرۋى، سونىڭ ايقىن دالەلى.
ال، سىعاناق قالاسىنا جىبەرىلگەن ەلشىلىكتى شىڭعىس حان قاراماعىندا ساۋداگەر بولىپ قىزمەت اتقارعان حۋسەين قوجا باستاپ بارادى. ول سىعاناق حالقىن شىڭعىس حان اسكەرىنە قارسىلاسپاي بەرىلۋگە ۇگىتتەيدى. بىراق حالىق ونى تىڭداماي ولتىرەدى. وسى ءۇشىن موڭعولدار قالا حالقىن تۇگەلىمەن قىرادى. سول ءوڭىردىڭ بيلىگىن حۋسەين قوجا ۇلىنا تاپسىرادى. سوعىس بولعان جەردە اياۋشىلىق بولمايتىنى تاعى بەلگىلى. ول ءۇشىن شىڭعىس حاندى جازعىرۋ ابەستىك دەپ ءسوزىن اياقتايدى. سوپىلىقتاعى تاڭىرشىلدىك نانىمنىڭ پانتەيستىك ريتۋالدارىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن سينكرەتتىك فورمادا ساقتالعانى ءوز الدىنا،ەڭ قىزىعى مەن پارادوكس ەلىمىزدە سالافيلەر(ۋاحابيلەر) دەپ جۇرگەن ريگوريستىك-كەرتارتپا توپتا ءتاڭىرشى قىتايشىلدار سياقتى "اسپان" كۋلتىن ۇلىقتايدى.ولار ءوز ءدىني سەنىمدەرىندە،ياعني اقيدادا جاراتۋشىنى ( انترومورفيزم) اسپاندا ارشىنىڭ(ترون) ۇستىندە تۇر دەپ بىلەدى.
جالعاسى بار...
اۆتوردىڭ پىكىرى رەداكتسيا كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى
تۇراربەك قۇسايىنوۆ،
"دەموس" قب توراعاسى
