Táńirshil qalmaqtar men qazaqtar týys halyq pa?
Tarıh boıynsha uzaq jyldar boıy qazaqtarmen jaýlasyp soǵysqan qalmaqtardyń nanym- senimi býddızmmen astasqan táńirshildik shamanızm ekeni bárine belgili.
Saıasattanýshy Ázimbaı Ǵalı áleýmettik jelidegi paraqshasynda «qazaqtyń quramynda jońǵardyń qany bar» degen pikir bildiripti. Qazaqtyń quramynda jońǵardyń qany bar. Naımannyń ishinde jáne basqa da qazaqtyń taıpalary men rýlarynda jońǵar komponenti az emes, al keıbir ólkelerde óte kóp.
Tarıhı shyndyq úshin bul syrdy ashatyn kez keldi.
Taǵy bir jaǵdaılarda jońǵarlar qazaq ishine rý bolyp qosylǵany jaıly derekter kezdesedi.Olar qazaq batyrlarynyń protekııasyn alǵan. Olar keıin nomınaldy túrde ıslam dinin qabyldaǵan, keıin qazaqtanǵan.
Máselen, qazirgi Jetisýda-Sarqan, Qarasaı, Qaskelen aýdandarynda qalmaq- jońǵarlar aýyldary ushyrasqan. Olardyń bir bóligi hrıstıan dinin qabyldap, kazachestvo quramyna da kirgen.
Eń kóp qalmaq sińgen — qyrǵyz ólkeleri. Meniń aǵam, belgili ǵalym Sáken Dárjenov marqum aıtýshy edi: «Meniń tegim qalmaq» dep. Qyrǵyz ishinde qyrǵyzdanǵan qalmaqtar tegin jasyrmaıdy. Bir kezde olardyń bir toby tipti qyrǵyzdarǵa ókpelep, Reseıdiń Qalmaq ólkesine kóshpek bolǵan. Qazaq qalmaqpen kóp soǵysqan, sonymen birge anda-qudalyq qatynastar da az bolmaǵan. Haqnazar hannyń kezinde qalmaq handyǵy qazaqqa bodan bolǵan. Sebebi úsh-tórt ǵasyr tek soǵysý, soǵys jaǵdaıy tym uzaq bolý múmkin emes nárse deıdi Ázimbaı aǵamyz.Qazaqstan aqparat quraldarynda qalmaq pen qazaqty týys halyq qylyp kórsetýdiń sońǵy kezde beleń alǵan tendenııasy baıqalady. Mysaly, Geroıhan Qystaýbaev degen azamat áleýmettik jelide "Men jońǵar, qalmaqty jaman degenderge qarsymyn. Qazaq pen qalmaq qanynyń 90% birdeı. Bul ne? Bul - qazaq pen qalmaq bir dese bolady. Degende de, olar qazirgi lek legimen aramyzǵa sińip ketken, kelimsek ózge ult ókilderimen shatasyp úlgergen bizderge qaraǵanda, baıaǵy Kók túrikterge bizden jaqyn qaıta.
Qalmaqty jaman kórsetý - sol sińbeler men qyzyl ókimet ıdeologııasy. Tarıhtyń solarǵa yńǵaıly jaǵynda jazylý saldary.
Qazaq qaı kúni qalmaqty shyn jek kórdi, sol kúnnen bastap teris "damý" jolyna tústi. Qazaq ata tamyryna qaıta oralamyn dese, qalmaq degen óziniń "ata" jaýyn aqtap alýy tıis!
Búgingi bılik basynda birde bir qalmaq joq! Nazarbaevty qalmaq dep júrgen el aýzyndaǵy sóz - ótirik!" –degen pikirge qarsy qoǵam qaıratkeri, prınıpshil demokrat Jasaral Qýanyshalın aǵamyz bylaı dep jaýap bergen edi:
Geroıhan Qystaýbaevtyń kútpegen jerden aıdy aspannan bir-aq shyǵaryp, mynadaı tańǵajaıyp «jańalyq» ashýyna baılanysty meniń tómendegideı pikir aıtqannan basqa esh amalym qalmady.
Qazaq pen jońǵar-qalmaqtyń "týystyǵy" ("qazaq pen qalmaq bir"-mis) týraly mynadaı qııalı pikir aıtyp, múlde qýyp ketý úshin sen, Geroıhan, qansha ýaqyt oılandyń? Muny nege súıenip jazdyń?
Sonda, senińshe, bir jarym ǵasyrǵa sozylǵan, ıaǵnı, qashan jońǵarlardy – ult, Jońǵarııany – memleket retinde 18-shi ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Qytaı áskerleri qazaqtarmen birlese otyryp joıyp jibergenshe jalǵasqan, shyn máninde aıqyn genoıdtik (qazaqsha aıtqanda – zulmattyq) sıpatqa ıe bolyp, 1,5 mıllıon qazaqty jalmap ketken, jan túrshigerlik «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» qasiretin dúnıege ákelgen, adamnyń saı-súıegin syrqyratatyn «Elim-aı!» ániniń shyǵarylýyna sebep bolǵan qanquıly Qazaq-jońǵar soǵysy tarıhta bolmaǵan eken! Sol soǵysta júzdegen myń qazaq sarbazdary men qolbasshylarynyń týǵan eli men jeri úshin jan aıamaı shaıqasyp, erlikpen qaza bolǵany da ótirik eken! Bizdiń ata-babalarymyz sol jaýgershilik qara túnek zamandaǵy ata jaýlary jóninde «Atańa nálet, ıt qalmaq!» dep kúńirene otyryp shyǵarǵan qanshama jyr-dastandar da oıdan qurastyrylǵan eken! Bul soǵysqa qatysty jaryqqa shyqqan kóptegen ǵylymı, ádebı, pýblııstıkalyq eńbekter de túkke turmaıtyn «makýlatýra» eken!
Birinshiden, seniń esh aqylǵa syımaıtyn, deni durys esh te bir qazaqtyń aýyzynan shyǵýy múmkin emes bul sandyraǵyńdy oqyǵan kezde meniń esime dereý Nazarbaevtyń osydan 12 jyl buryn, dálirek aıtsaq – 2005 jyldyń 24 tamyzy kúni tikeleı teleefır arqyly barsha álemge «Qazaqta eshqashan shekara da, memlekettilik te bolmaǵan» dep sandyraqtaǵan, ıaǵnı, búkil qazaq tarıhyn belinen bir-aq syzǵan masqara málimdemesi tústi. Osyǵan oraı eriksiz oıǵa qaldym: ol ekeýińniń arańdaǵy mundaı tań qalarlyq úndestikti nemen túsindirýge bolady? Bálkim, seniń «Nazarbaevty qalmaq dep júrgen el aýzyndaǵy sóz – ótirik!» dep kesip aıtýyń, sóıtip, aıaq astynan oǵan «advokat» bolyp shyǵa kelýiń de beker emes shyǵar? Áıtpese, Asan-Ata Kárishal aǵamyzdyń (marqum ımandy bolsyn!) osydan on jyl buryn jaryq kórgen ultymyzdyń has batyry Jumabek Táshenev týraly «Shynjardaǵy jolbarys» atty kitabynda «Nazarbaev – jońǵar» degen jáne kúni búginge deıin eshkim teriske shyǵarmaǵan jarııa sózin qaıda qoıamyz?
Ekinshiden, meıli tipti ol aǵamyz bul jóninde eshteńe «aıtpady» delik, biraq sen Nazarbaevtyń 25 jyl boıy qazaqqa qarsy júrgizip kele jatqan qylmysty «jońǵarı» saıasatyn kórmeı, bilmeı júr me ediń? Basqasyn aıtpaǵanda, búkil qazaq ataýly qaýymnyń neshe jyldan beri aza boıyn qaza qylyp, «óz» ókimetimen tolassyz kúresýge májbúr etip kele jatqan, esh te bir qazaq júrgizýi múmkin emes halyqqa qarsy jer saıasaty – Nazarbaevtyń saıasaty ekenin kórmeı, bilmeı júr me ediń? Endeshe, sonshama jyl saıasatqa aralasqanda, sen jalpy neni kórip, neni bilip júrsiń?
Úshinshiden, seniń qazaq pen jońǵar-qalmaqty «bir halyq» etip qoıǵan myna bylshylbaıyńa qaraǵanda, bul eki halyq arasyndaǵy jer men kókteı, bir-birine «on qaınasa sorpasy qosylmaıtyn» tildik, dindik jáne basqa prınıpti aıyrmashylyqtardy da kórmeıtin, bilmeıtin boldyń ǵoı! Sen qalmaqpen sóılesip, onyń tilin sál de bolsa túsingen keziń boldy ma? Seni qaıdam, al men sóılesip kórgem. Kórgem de, bir sózin túsinbeı, onymen túsinisý úshin orys tiline kóshýge májbúr bolǵam. Sen olardyń «dini» bizdiń dinimiz – Islammen múlde qabyspaıtyn Býddızmniń eń jabaıy tarmaǵy – Lamaızm ekenin, al ol «dinniń» tártibi boıynsha, basqa rásimderin bylaı qoıǵanda, ólgenderin aıdalaǵa aparyp, mal soıǵannan beter butarlap, ıt pen qusqa jemtik etetinin bilesiń be? Aıta berse, musylman qazaqtyń óńi túgil, túsine de kirmeıtin múndaı masqara aıyrmashylyqtardyń áli talaıyn keltirýge bolady. Mine, seniń emeshegiń úzile jaqsy kóretin «bir týǵan baýyrlaryńnyń» sıyqtary...Odan qalsa Nazarbaevtyń teledıdardan:
«I potom, kazahı poklonıaıýtsıa dýham predkov. Arýaq. A Koran govorıt, chto poklonıaıýtsıa tolko Allahý. Nıkakıh dýhov. No my, znaıa sem pokolenıı svoıh predkov, my dýham predkov poklonıaemsıa. Ia ne vıjý v etom nıchego strashnogo».
Nazarbaev: «My – Strana Velıkoı Stepı. Uly Dalanyń balasymyz biz. Velıkaıa Step, Vechnoe Sınee Nebo – nashı spýtnıkı, nashı predkı jılı pod etımı osenıamı (qansha ret qaıtara tyńdasam da, osylaı estiletin bul sózdiń ne sóz ekenin anyq aıyra almadym). Táńir, Tengrı – eto Nebo. Ot sveta, zelenı Velıkoı Stepı ı Sınego Neba v smesı rodılsıa vet nashego flaga. My detı Velıkoı Stepı, ne prosto nomady. I vot pod etımı lozýngamı, novym brendom my doljny pokazatsıa mırý novym Kazahstanom»-degen sózderine baılanysty , meniń dál qazir ózim úshin anyqtap alǵanym mynadaı úsh aqıqat: birinshiden, Nazarbaevtyń «úsh terektiń» – musylmandyq, ateızm jáne «táńirshildik» – arasynda adasyp júrgendigi, ekinshiden, óziniń arýaqtardy SYILAÝ, QURMETTEÝ men olarǵa... TABYNÝDYŃ aıyrmashylyǵyn uǵyna almaǵan nadandyǵyn kópshilik arasynda prezıdenttik bedeli men joǵary minberler arqyly taratyp otyrǵandyǵy, úshinshiden, musylman qazaq úshin «Táńir» sóziniń, «Qudaı», «Jaratýshy Iem» jáne taǵy basqa ataýlar tárizdi, «Alla» sóziniń sınonımi ekenin bilmeýi!
Mine, óziniń joǵary mártebeli laýazymyna sáıkes qalyń buqaraǵa qaı jaǵynan da, sonyń ishinde, ásirese, adam balasy úshin mańyzdylyǵy ólsheýsiz zor DIN máselesinde de ÚLGI bolýǵa tıis bizdiń «elbasymyzdyń» adam aıarlyq sıqy! Sonymen qatar "Máńgilik El" dep atalatyn monarhııalyq joba tek "táńirshilderdiń" ǵana basyna kelýi múmkin, al bir Jaratýshyǵa senýshiler eshqashan olaı aıtýy múmkin emes .Ol joldaýda aıtylǵan biz kóktegi Táńirge sıynǵan elmiz. Búgingi Qazaqstan jalaýynyń ortasynda kúnniń jarqyrap turýy da táńirshildiktiń kıeli belgisi. Eltańbamyzda da táńirshildik belgisiniń nanym-senimi beınelengen. Búginde «Máńgilik el bolamyz» degen ıdeıanyń túp-tamyry da táńirshildikten taraǵan. Qorqyt babanyń ólimnen qashyp, máńgilik ómirdi izdeýi de sol máńgilik el ıdeıasymen úndesedi degen jalǵan ıdeıanyń avtory Nazarbaev ekeni belgili, árıne.
Osyǵan oraı men 2014 jyldyń 18 qańtary kúni Feısbýkte osy taqyrypqa baılanysty bolǵan pikirtalasta ózimniń mynadaı pikirimdi jarııalaǵan bolatynmyn:
"Birinshiden, men, árıne, bizdiń Otanymyzdyń máńgilik bolýyna qarsy emespin, alaıda bu dúnıede ózgermeıtin, máńgilik tek bir Alla ǵana ekenin ár musylman balasy biledi. Qalǵanynyń bári, tarıhtaǵy kóptegen elder men, tipti, ımperııalar tárizdi, joıylyp ketpese de, ózgerip turady. Máselen, óz tarıhymyzdy alsaq – ǵundar, saqtar, basqa da taıpalyq odaqtar, Kóne Túrik qaǵanaty, odan keıingi handyqtar, Shyńǵys han ımperııasy, Altyn Orda, odan shyqqan túrik memleketteri, ishinde Qazaq handyǵy da bar, odan bergi Reseı otarshyldyǵy, Qazaq KSR, qazirgi Qazaqstan Respýblıkasy.
Qysqasy, Geroıhan, meniń saǵan aıtarym: eger seniń ultshyldyǵyń osy bolsa, qazaqty ondaı «ultshyldyqtan» bir Allam saqtasyn!-dep qatqyl túrde jaýap bergen Jasaral aǵamyzdyń janaıqaıyna sebepshi elimizge qaýip tóndirgen, táńirshil – qytaıshyl toptar edi.Qytaıdyń Orta Azııadaǵy mádenı-ekonomıkalyq ekspansııasyna anaý Qalmaq prezıdenti Kırsan Ilıýmjanovtyń táńirshildik-shamandyq nanymdy tolyqtaı qoldaımyn jáne qalmaq,oırat,mońǵoldyń túpki tegi-qytaı degen sózderi de dálel jáne arqaý bolady.
Sonymen qatar tıran Shyńǵyshanǵa(patsha-handarǵa ) quldyq uryp, patsha Qudaıdyń jerdegi kóleńkesi degen monarhııalyq túsinikti halyq sanasy men jadyna qalyptastyrǵan shıǵalyq senimniń beldi ókili dıýana-mıssıoner qoja Ahmet Iassaýıdiń shákirtteri degen málimetter bar. Oǵan dálel retinde Zikirııa Jandarbek bylaı deıdi:
Osy bir aýyr kezeńde Qoja Ahmet Iasaýı shákirtteriniń Shyńǵys han jaǵynda bolýy bul soǵystyń basty sebebi Shyńǵys hannyń soǵys qumarlyǵynda, qan qumarlyǵynda emes, odan tereńirekte ekendigin kórsetedi. Mysaly, Qoja Ahmet Iasaýıdiń beldi shákirtteriniń biri Muhammed Danyshmand Zarnýqıdyń Shyńǵys hanǵa qyzmet etýi, Shyńǵys áskeri men Zarnuq qalasy arasynda elshi bolyp, qala halqyn qarsylaspaı berilýge kóndirýdi, Shyńǵys hannyń ol qalaǵa "Qutylǵ balyǵ" dep at berýi, sonyń aıqyn dáleli.
Al, Syǵanaq qalasyna jiberilgen elshilikti Shyńǵys han qaramaǵynda saýdager bolyp qyzmet atqarǵan Hýseın Qoja bastap barady. Ol Syǵanaq halqyn Shyńǵys han áskerine qarsylaspaı berilýge úgitteıdi. Biraq halyq ony tyńdamaı óltiredi. Osy úshin mońǵoldar qala halqyn túgelimen qyrady. Sol óńirdiń bıligin Hýseın Qoja ulyna tapsyrady. Soǵys bolǵan jerde aıaýshylyq bolmaıtyny taǵy belgili. Ol úshin Shyńǵys handy jazǵyrý ábestik dep sózin aıaqtaıdy. Sopylyqtaǵy táńirshildik nanymnyń panteıstik rıtýaldarynyń áli kúnge deıin sınkrettik formada saqtalǵany óz aldyna,eń qyzyǵy men paradoks elimizde sáláfıler(ýahabıler) dep júrgen rıgorıstik-kertartpa topta táńirshi qytaıshyldar sııaqty "Aspan" kýltin ulyqtaıdy.Olar óz dinı senimderinde,ıaǵnı aqıdada Jaratýshyny ( antromorfızm) aspanda arshynyń(tron) ústinde tur dep biledi.
Jalǵasy bar...
Avtordyń pikiri redakııa kózqarasyn bildirmeıdi
Turarbek Qusaıynov,
"Demos" QB tóraǵasy
