Täŋırşıl qalmaqtar men qazaqtar tuys halyq pa?
Tarih boiynşa ūzaq jyldar boiy qazaqtarmen jaulasyp soǧysqan qalmaqtardyŋ nanym- senımı buddizmmen astasqan täŋırşıldık şamanizm ekenı bärıne belgılı.
Saiasattanuşy Äzımbai Ǧali äleumettık jelıdegı paraqşasynda «qazaqtyŋ qūramynda joŋǧardyŋ qany bar» degen pıkır bıldırıptı. Qazaqtyŋ qūramynda joŋǧardyŋ qany bar. Naimannyŋ ışınde jäne basqa da qazaqtyŋ taipalary men rularynda joŋǧar komponentı az emes, al keibır ölkelerde öte köp.
Tarihi şyndyq üşın būl syrdy aşatyn kez keldı.
Taǧy bır jaǧdailarda joŋǧarlar qazaq ışıne ru bolyp qosylǧany jaily derekter kezdesedı.Olar qazaq batyrlarynyŋ proteksiiasyn alǧan. Olar keiın nominaldy türde islam dının qabyldaǧan, keiın qazaqtanǧan.
Mäselen, qazırgı Jetısuda-Sarqan, Qarasai, Qaskelen audandarynda qalmaq- joŋǧarlar auyldary ūşyrasqan. Olardyŋ bır bölıgı hristian dının qabyldap, kazachestvo qūramyna da kırgen.
Eŋ köp qalmaq sıŋgen — qyrǧyz ölkelerı. Menıŋ aǧam, belgılı ǧalym Säken Därjenov marqūm aituşy edı: «Menıŋ tegım qalmaq» dep. Qyrǧyz ışınde qyrǧyzdanǧan qalmaqtar tegın jasyrmaidy. Bır kezde olardyŋ bır toby tıptı qyrǧyzdarǧa ökpelep, Reseidıŋ Qalmaq ölkesıne köşpek bolǧan. Qazaq qalmaqpen köp soǧysqan, sonymen bırge anda-qūdalyq qatynastar da az bolmaǧan. Haqnazar hannyŋ kezınde qalmaq handyǧy qazaqqa bodan bolǧan. Sebebı üş-tört ǧasyr tek soǧysu, soǧys jaǧdaiy tym ūzaq bolu mümkın emes närse deidı Äzımbai aǧamyz.Qazaqstan aqparat qūraldarynda qalmaq pen qazaqty tuys halyq qylyp körsetudıŋ soŋǧy kezde beleŋ alǧan tendensiiasy baiqalady. Mysaly, Geroihan Qystaubaev degen azamat äleumettık jelıde "Men joŋǧar, qalmaqty jaman degenderge qarsymyn. Qazaq pen qalmaq qanynyŋ 90% bırdei. Būl ne? Būl - qazaq pen qalmaq bır dese bolady. Degende de, olar qazırgı lek legımen aramyzǧa sıŋıp ketken, kelımsek özge ūlt ökılderımen şatasyp ülgergen bızderge qaraǧanda, baiaǧy Kök türıkterge bızden jaqyn qaita.
Qalmaqty jaman körsetu - sol sıŋbeler men qyzyl ökımet ideologiiasy. Tarihtyŋ solarǧa yŋǧaily jaǧynda jazylu saldary.
Qazaq qai künı qalmaqty şyn jek kördı, sol künnen bastap terıs "damu" jolyna tüstı. Qazaq ata tamyryna qaita oralamyn dese, qalmaq degen özınıŋ "ata" jauyn aqtap aluy tiıs!
Bügıngı bilık basynda bırde bır qalmaq joq! Nazarbaevty qalmaq dep jürgen el auzyndaǧy söz - ötırık!" –degen pıkırge qarsy qoǧam qairatkerı, prinsipşıl demokrat Jasaral Quanyşalin aǧamyz bylai dep jauap bergen edı:
Geroihan Qystaubaevtyŋ kütpegen jerden aidy aspannan bır-aq şyǧaryp, mynadai taŋǧajaiyp «jaŋalyq» aşuyna bailanysty menıŋ tömendegıdei pıkır aitqannan basqa eş amalym qalmady.
Qazaq pen joŋǧar-qalmaqtyŋ "tuystyǧy" ("qazaq pen qalmaq bır"-mıs) turaly mynadai qiiali pıkır aityp, mülde quyp ketu üşın sen, Geroihan, qanşa uaqyt oilandyŋ? Mūny nege süienıp jazdyŋ?
Sonda, senıŋşe, bır jarym ǧasyrǧa sozylǧan, iaǧni, qaşan joŋǧarlardy – ūlt, Joŋǧariiany – memleket retınde 18-şı ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda Qytai äskerlerı qazaqtarmen bırlese otyryp joiyp jıbergenşe jalǧasqan, şyn mänınde aiqyn genosidtık (qazaqşa aitqanda – zūlmattyq) sipatqa ie bolyp, 1,5 million qazaqty jalmap ketken, jan türşıgerlık «Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlama» qasıretın düniege äkelgen, adamnyŋ sai-süiegın syrqyratatyn «Elım-ai!» änınıŋ şyǧaryluyna sebep bolǧan qanqūily Qazaq-joŋǧar soǧysy tarihta bolmaǧan eken! Sol soǧysta jüzdegen myŋ qazaq sarbazdary men qolbasşylarynyŋ tuǧan elı men jerı üşın jan aiamai şaiqasyp, erlıkpen qaza bolǧany da ötırık eken! Bızdıŋ ata-babalarymyz sol jaugerşılık qara tünek zamandaǧy ata jaulary jönınde «Ataŋa nälet, it qalmaq!» dep küŋırene otyryp şyǧarǧan qanşama jyr-dastandar da oidan qūrastyrylǧan eken! Būl soǧysqa qatysty jaryqqa şyqqan köptegen ǧylymi, ädebi, publisistikalyq eŋbekter de tükke tūrmaityn «makulatura» eken!
Bırınşıden, senıŋ eş aqylǧa syimaityn, denı dūrys eş te bır qazaqtyŋ auyzynan şyǧuy mümkın emes būl sandyraǧyŋdy oqyǧan kezde menıŋ esıme dereu Nazarbaevtyŋ osydan 12 jyl būryn, dälırek aitsaq – 2005 jyldyŋ 24 tamyzy künı tıkelei teleefir arqyly barşa älemge «Qazaqta eşqaşan şekara da, memlekettılık te bolmaǧan» dep sandyraqtaǧan, iaǧni, bükıl qazaq tarihyn belınen bır-aq syzǧan masqara mälımdemesı tüstı. Osyǧan orai erıksız oiǧa qaldym: ol ekeuıŋnıŋ araŋdaǧy mūndai taŋ qalarlyq ündestıktı nemen tüsındıruge bolady? Bälkım, senıŋ «Nazarbaevty qalmaq dep jürgen el auzyndaǧy söz – ötırık!» dep kesıp aituyŋ, söitıp, aiaq astynan oǧan «advokat» bolyp şyǧa keluıŋ de beker emes şyǧar? Äitpese, Asan-Ata Kärışal aǧamyzdyŋ (marqūm imandy bolsyn!) osydan on jyl būryn jaryq körgen ūltymyzdyŋ has batyry Jūmabek Täşenev turaly «Şynjardaǧy jolbarys» atty kıtabynda «Nazarbaev – joŋǧar» degen jäne künı bügınge deiın eşkım terıske şyǧarmaǧan jariia sözın qaida qoiamyz?
Ekınşıden, meilı tıptı ol aǧamyz būl jönınde eşteŋe «aitpady» delık, bıraq sen Nazarbaevtyŋ 25 jyl boiy qazaqqa qarsy jürgızıp kele jatqan qylmysty «joŋǧari» saiasatyn körmei, bılmei jür me edıŋ? Basqasyn aitpaǧanda, bükıl qazaq atauly qauymnyŋ neşe jyldan berı aza boiyn qaza qylyp, «öz» ökımetımen tolassyz küresuge mäjbür etıp kele jatqan, eş te bır qazaq jürgızuı mümkın emes halyqqa qarsy jer saiasaty – Nazarbaevtyŋ saiasaty ekenın körmei, bılmei jür me edıŋ? Endeşe, sonşama jyl saiasatqa aralasqanda, sen jalpy nenı körıp, nenı bılıp jürsıŋ?
Üşınşıden, senıŋ qazaq pen joŋǧar-qalmaqty «bır halyq» etıp qoiǧan myna bylşylbaiyŋa qaraǧanda, būl ekı halyq arasyndaǧy jer men köktei, bır-bırıne «on qainasa sorpasy qosylmaityn» tıldık, dındık jäne basqa prinsiptı aiyrmaşylyqtardy da körmeitın, bılmeitın boldyŋ ǧoi! Sen qalmaqpen söilesıp, onyŋ tılın säl de bolsa tüsıngen kezıŋ boldy ma? Senı qaidam, al men söilesıp körgem. Körgem de, bır sözın tüsınbei, onymen tüsınısu üşın orys tılıne köşuge mäjbür bolǧam. Sen olardyŋ «dını» bızdıŋ dınımız – İslammen mülde qabyspaityn Buddizmnıŋ eŋ jabaiy tarmaǧy – Lamaizm ekenın, al ol «dınnıŋ» tärtıbı boiynşa, basqa räsımderın bylai qoiǧanda, ölgenderın aidalaǧa aparyp, mal soiǧannan beter būtarlap, it pen qūsqa jemtık etetının bılesıŋ be? Aita berse, mūsylman qazaqtyŋ öŋı tügıl, tüsıne de kırmeitın mündai masqara aiyrmaşylyqtardyŋ älı talaiyn keltıruge bolady. Mıne, senıŋ emeşegıŋ üzıle jaqsy köretın «bır tuǧan bauyrlaryŋnyŋ» siyqtary...Odan qalsa Nazarbaevtyŋ teledidardan:
«İ potom, kazahi pokloniaiutsia duham predkov. Aruaq. A Koran govorit, chto pokloniaiutsia tolko Allahu. Nikakih duhov. No my, znaia sem pokolenii svoih predkov, my duham predkov pokloniaemsia. Iа ne viju v etom nichego straşnogo».
Nazarbaev: «My – Strana Velikoi Stepi. Ūly Dalanyŋ balasymyz bız. Velikaia Step, Vechnoe Sinee Nebo – naşi sputniki, naşi predki jili pod etimi oseniami (qanşa ret qaitara tyŋdasam da, osylai estıletın būl sözdıŋ ne söz ekenın anyq aiyra almadym). Täŋır, Tengri – eto Nebo. Ot sveta, zeleni Velikoi Stepi i Sinego Neba v smesi rodilsia svet naşego flaga. My deti Velikoi Stepi, ne prosto nomady. İ vot pod etimi lozungami, novym brendom my doljny pokazatsia miru novym Kazahstanom»-degen sözderıne bailanysty , menıŋ däl qazır özım üşın anyqtap alǧanym mynadai üş aqiqat: bırınşıden, Nazarbaevtyŋ «üş terektıŋ» – mūsylmandyq, ateizm jäne «täŋırşıldık» – arasynda adasyp jürgendıgı, ekınşıden, özınıŋ aruaqtardy SYILAU, QŪRMETTEU men olarǧa... TABYNUDYŊ aiyrmaşylyǧyn ūǧyna almaǧan nadandyǧyn köpşılık arasynda prezidenttık bedelı men joǧary mınberler arqyly taratyp otyrǧandyǧy, üşınşıden, mūsylman qazaq üşın «Täŋır» sözınıŋ, «Qūdai», «Jaratuşy İem» jäne taǧy basqa ataular tärızdı, «Alla» sözınıŋ sinonimı ekenın bılmeuı!
Mıne, özınıŋ joǧary märtebelı lauazymyna säikes qalyŋ būqaraǧa qai jaǧynan da, sonyŋ ışınde, äsırese, adam balasy üşın maŋyzdylyǧy ölşeusız zor DIN mäselesınde de ÜLGI boluǧa tiıs bızdıŋ «elbasymyzdyŋ» adam aiarlyq siqy! Sonymen qatar "Mäŋgılık El" dep atalatyn monarhiialyq joba tek "täŋırşılderdıŋ" ǧana basyna keluı mümkın, al bır Jaratuşyǧa senuşıler eşqaşan olai aituy mümkın emes .Ol joldauda aitylǧan bız köktegı Täŋırge siynǧan elmız. Bügıngı Qazaqstan jalauynyŋ ortasynda künnıŋ jarqyrap tūruy da täŋırşıldıktıŋ kielı belgısı. Eltaŋbamyzda da täŋırşıldık belgısınıŋ nanym-senımı beinelengen. Bügınde «Mäŋgılık el bolamyz» degen ideianyŋ tüp-tamyry da täŋırşıldıkten taraǧan. Qorqyt babanyŋ ölımnen qaşyp, mäŋgılık ömırdı ızdeuı de sol mäŋgılık el ideiasymen ündesedı degen jalǧan ideianyŋ avtory Nazarbaev ekenı belgılı, ärine.
Osyǧan orai men 2014 jyldyŋ 18 qaŋtary künı Feisbukte osy taqyrypqa bailanysty bolǧan pıkırtalasta özımnıŋ mynadai pıkırımdı jariialaǧan bolatynmyn:
"Bırınşıden, men, ärine, bızdıŋ Otanymyzdyŋ mäŋgılık boluyna qarsy emespın, alaida bū düniede özgermeitın, mäŋgılık tek bır Alla ǧana ekenın är mūsylman balasy bıledı. Qalǧanynyŋ bärı, tarihtaǧy köptegen elder men, tıptı, imperiialar tärızdı, joiylyp ketpese de, özgerıp tūrady. Mäselen, öz tarihymyzdy alsaq – ǧūndar, saqtar, basqa da taipalyq odaqtar, Köne Türık qaǧanaty, odan keiıngı handyqtar, Şyŋǧys han imperiiasy, Altyn Orda, odan şyqqan türık memleketterı, ışınde Qazaq handyǧy da bar, odan bergı Resei otarşyldyǧy, Qazaq KSR, qazırgı Qazaqstan Respublikasy.
Qysqasy, Geroihan, menıŋ saǧan aitarym: eger senıŋ ūltşyldyǧyŋ osy bolsa, qazaqty ondai «ūltşyldyqtan» bır Allam saqtasyn!-dep qatqyl türde jauap bergen Jasaral aǧamyzdyŋ janaiqaiyna sebepşı elımızge qauıp töndırgen, täŋırşıl – qytaişyl toptar edı.Qytaidyŋ Orta Aziiadaǧy mädeni-ekonomikalyq ekspansiiasyna anau Qalmaq prezidentı Kirsan İliumjanovtyŋ täŋırşıldık-şamandyq nanymdy tolyqtai qoldaimyn jäne qalmaq,oirat,moŋǧoldyŋ tüpkı tegı-qytai degen sözderı de dälel jäne arqau bolady.
Sonymen qatar tiran Şyŋǧyshanǧa(patşa-handarǧa ) qūldyq ūryp, patşa Qūdaidyŋ jerdegı köleŋkesı degen monarhiialyq tüsınıktı halyq sanasy men jadyna qalyptastyrǧan şiǧalyq senımnıŋ beldı ökılı diuana-missioner qoja Ahmet Iаssauidıŋ şäkırtterı degen mälımetter bar. Oǧan dälel retınde Zıkıriia Jandarbek bylai deidı:
Osy bır auyr kezeŋde Qoja Ahmet Iasaui şäkırtterınıŋ Şyŋǧys han jaǧynda boluy būl soǧystyŋ basty sebebı Şyŋǧys hannyŋ soǧys qūmarlyǧynda, qan qūmarlyǧynda emes, odan tereŋırekte ekendıgın körsetedı. Mysaly, Qoja Ahmet Iasauidıŋ beldı şäkırtterınıŋ bırı Mūhammed Danyşmand Zarnuqidyŋ Şyŋǧys hanǧa qyzmet etuı, Şyŋǧys äskerı men Zarnūq qalasy arasynda elşı bolyp, qala halqyn qarsylaspai berıluge köndırudı, Şyŋǧys hannyŋ ol qalaǧa "Qūtylǧ balyǧ" dep at beruı, sonyŋ aiqyn dälelı.
Al, Syǧanaq qalasyna jıberılgen elşılıktı Şyŋǧys han qaramaǧynda saudager bolyp qyzmet atqarǧan Husein Qoja bastap barady. Ol Syǧanaq halqyn Şyŋǧys han äskerıne qarsylaspai berıluge ügıtteidı. Bıraq halyq ony tyŋdamai öltıredı. Osy üşın moŋǧoldar qala halqyn tügelımen qyrady. Sol öŋırdıŋ bilıgın Husein Qoja ūlyna tapsyrady. Soǧys bolǧan jerde aiauşylyq bolmaityny taǧy belgılı. Ol üşın Şyŋǧys handy jazǧyru äbestık dep sözın aiaqtaidy. Sopylyqtaǧy täŋırşıldık nanymnyŋ panteistık ritualdarynyŋ älı künge deiın sinkrettık formada saqtalǧany öz aldyna,eŋ qyzyǧy men paradoks elımızde säläfiler(uahabiler) dep jürgen rigoristık-kertartpa topta täŋırşı qytaişyldar siiaqty "Aspan" kultın ūlyqtaidy.Olar öz dıni senımderınde,iaǧni aqidada Jaratuşyny ( antromorfizm) aspanda arşynyŋ(tron) üstınde tūr dep bıledı.
Jalǧasy bar...
Avtordyŋ pıkırı redaksiia közqarasyn bıldırmeidı
Tūrarbek Qūsaiynov,
"Demos" QB töraǧasy
