«ادامعا كەرەك ءسوز ەدى، جىگىتتەر تىڭداپ، پايدالان!» دەپ كەتكەن كەشەگى ناۋرىزبەكتەن توكپە تەرمە-جىردىڭ مول مۇراسى قالىپ ەدى. ماۋەلى اعاشتاي بولعان جىراۋدان قانشاما شاكىرت تارادى. سولاردىڭ ىشىندە ەسىمى كۇللى قازاققا ءمالىم بولىپ، قاراقالپاق پەن تۇركمەندەرگە اتاعى جايىلعان، تالاي قيسسا-داستاندار مەن باتىرلار جىرىن تاڭدى تاڭعا ۇرىپ جىرلايتىن، بۇگىندە ءوزى دە ۇستازدىق جولىنا تۇسكەن وسەربايدىڭ ورنى بولەك. بۇگىندە كيەلى ماڭعىستاۋدى مەكەن ەتكەن جىراۋ اعامىزدى جەتىسۋعا بىركەلگەندە ورايىن تاۋىپ، اڭگىمەگە تارتقان ەدىك…
– وسەكە، اۋەلگى ءسوزدى وسى ونەرگە كەلۋىڭىزدەن باستاساق…
– مەن ءوزىم قىزىلوردا وبلىسى، ارال اۋدانىنانمىن. تەڭىزدىڭ قاسىندا مويناق دەگەن قالا بار. مويناقتا الدابەرگەن، ناۋرىزبەك سياقتى بىرنەشە جىراۋلار وتكەن. مەنىڭ ۇستازىم ناۋرىزبەك ءوز ەلىندە ناۋقاستانىپ ءجۇرىپ جازىلعان سوڭ، ءبىزدىڭ اۋىلعا 5-6 جاسار كەزىمدە كەلدى. ءوزى ايگىلى كوتىبار باتىردىڭ ۇرپاعى. 1932 جىلدارى اتا-بابالارى شالقار وڭىرىنەن ۇرگەنىش دەگەن جەر بار، سوندا كەلگەن. سول ۇرگە، مويناق ارقىلى ءبىزدىڭ اۋىلعا جەتكەن. بۇل كىسىنىڭ ەكى شەشەسى بولعان. ناعىز اناسى – ءبىزدىڭ اپامىز، ياعني ءالىم – تورتقارا بولىپ كەلەدى. كەلگەن سوڭ مەنى ءوز ونەرىنە ۇيرەتىپ، 3-4-ءشى سىنىپقا شەيىن جانىنان تاستامادى. اۋىلدىڭ توي-دۋماندارىنىڭ كوركىن قىزدىرىپ، جىرلاپ ءجۇردى. مۇنان كەيىن جىراۋ قوڭىرات دەگەن قالاعا كوشتى. ول ۋاقىتتا جول قيىن، ەكى ورتا داريا، سۋ، جىڭعىلدىق، تەك سامولەتپەن عانا باراسىڭ. اۋىلدان كەتكەن سوڭ، مەن شاماسى 4-5-كلاستاردان باستاپ سپورت مەكتەبىندە بولدىم. نۇكىستەگى سپورت مەكتەبىن ءبىتىرىپ، قاراقالپاق قۇراماسىندا ۆوللەيبول وينادىم. سودان دەنە شىنىقتىرۋ كافەدراسىن ءبىتىرىپ، كۋجەل دەگەن جەرگە جولداما بەردى. سول جەردە قىزمەتتە جۇرگەندە باياعى كىسى تۇسىمە كىرىپ، ايان قىلدى. استىندا بەس جاستىعى بار، جىرلاپ وتىر ەكەن. مەنى جانىنا شاقىرىپ، بەسەۋدىڭ ەكى جاستىعىن مەنىڭ استىما قويدى. دومبىراسىن ۇسىنىپ، جىرلاتىپ، باتاسىن بەردى عوي. ەرتەڭىنە ويانىپ، تاڭدانىپ ءجۇر ەدىم، ءتۇس قايتا اۋىرا باستادىم. باسىم اينالىپ، جاعدايىم كەتىپ، مازام بولمادى. دارىگەرگە كورىندىك، قان الدى، اناليزدەرىن جاسادى، دياگنوزىن بىلمەيدى. سودان نە كەرەك، قولىمىزعا دومبىرا ۇستادىق. ەندى، مىنە، دومبىرا ۇستاماساق، اۋىرىپ قالا بەرەمىز. ديپلوم جايىنا قالدى، اياق استىنان جىراۋ بوپ كەتتىك قوي. جالپى و كىسىنىڭ ءتورت رەت باتاسىن العانمىن، بەسىنشى رەت دۇنيەدەن وزار شاعىندا باتاسىن بەردى. ناۋقاستانىپ جاتقانىندا ءوزىم وتباسىممەن قاسىنا كوشىپ بارعام. اقىرى الپىس ەكى جاسىندا شامالعان بەكەتىندە دۇنيە سالدى.
– ۇستازىڭىز جايلى بىرەر ەستەلىك ايتىپ بەرسەڭىز…
– جالپى، ناۋەكەڭنىڭ جايىندا دا، ونەرى جايىندا دا اڭگىمە كوپ. بىرەر مىسال ايتايىن، ول ءوزى دەنساۋلىعىنان ءبىرشاما كەمشىلىگى بولعان ادام. سوعان قاراماستان كوپشىلىك ورتادا تالاي-تالاي ونەر كورسەتكەندە زامانداستارى، ۇلكەن اتالار، اجە-جەڭگەلەرى كەلىپ قۇشاعىنا باسىپ، بەتىنەن ءسۇيىپ، قىمسىنباي باۋىرىنا تارتاتىن. ياعني، ونەرىنە رازى بولعاندارى سونشالىق، ەشكىم بۇرا تارتىپ، جەرىنىپ قالعان ەمەس. جانە ءبىر قاسيەتى، ارۋاعى كۇشتى بولدى، سوزىنە قالعان ادامنىڭ ەشقايسىسى جاقسى بولمايتىن ەدى. تالايىن كوزىمىزبەن كوردىك تە.
بىردە سۇگىر جىراۋ قۇرعا كەلىپ (كونە ۇرگەنىشتىڭ قاسىنداعى وكتيابر اۋدانى), بىرەر جىل سوندا ەل كوڭىلىن كوتەرىپ جۇرەدى. سودان ءبىر استا جىرلاپ وتىرعاندا ناۋرىزبەكتىڭ جاس شاعى ەكەن، ول دا كوزگە ءتۇسىپ، ونەرىن كورسەتەدى. وعان ءتانتى بولعان سۇگىر: «اۋ، اعايىن، مىنەكەي، ءوز ورتالارىڭدا دا جىراۋ بار ەكەن عوي. رۇقسات بولسا، مەن ەندى ءوز ەلىم – قالىڭ ادايىما قاراي جۇرەيىن»، – دەپ، سول جەردە ناۋرىزبەككە باتاسىن بەرىپ كەتكەن ەكەن. ون ءۇش جاسار كەزىندە قىستا جىلقى قايىرىپ ءجۇرىپ، اتىمەن قوسا ارال تەڭىزىنىڭ مۇزىنا ءتۇسىپ كەتەدى. سودان جۇيكەسىنە زالالى ءتيىپ، قول-اياعى تارتىلعان، بەت-الپەتىنە دە زاقىم كەلگەن. دەنساۋلىعىنىڭ كەمىستىگى بار دەيتىنىم دە سول. دومبىرانى تارتقاندا دا پەرنەنى بارماقسىز باسىپ ماشىقتانعان.
ناۋرىزبەك ءداستۇرىن جالعاستىرۋشىلاردىڭ كوبىسى سولاي شەرتەدى. بىراق كەيبىرى، اسىرەسە، مۋزىكا مەكتەبىندە وقىعاندارى كادىمگى بەس ساۋساقپەن-اق تارتا بەرەدى. مەن دە بارماقسىز تارتام، وزىمە قولايلىسى دا سول. كەيدە مىنا ماڭعىستاۋ، ارال ماقامدارىنا سالعاندا ءسال وزگەشەلەۋ بولعان سوڭ، بارماقتى قوساتىن دا كەزدەرىم بولادى.
– سىزدەردى تاڭعا دەيىن جىرلاتىپ تىڭداۋشىلار نەمەسە ارنايى جەكە ۇيىمداستىرۋشىلار بار ما؟
– بۇكىل جەردە بار دەپ ايتا المايمىن. ال ءوزىم جۇرگەن ورتا-ايماقتا، ماڭعىستاۋ، شالقار، قۇلسارى، تۇركمەنستان-بەسقالا جەرلەرىندە مەنى شاقىرىپ، تىڭدايدى. ۇلكەن استارعا، جيىن-تويلارعا شاقىرىپ جاتادى. تاڭعا دەيىن، ونان ەرتەڭىنە دە جالىقپاي تىڭدايتىن كوپشىلىك بار. ءتىپتى، وسى الماتى جاقتا دا ءبىرشاما جىرسۇيەر قاۋىم بارشىلىق. ال ەندى ارقاعا، شىعىس، ورتالىق قازاقستانعا كوبىنە تەك كونكۋرستارعا بارىپ ءجۇرمىن. قازاقتا ءوزى ۇلتتىق دۇنيەمىزدى كوتەرىپ، جىر كەشتەرىن ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن ءبىر كاسىپكەر جىگىتتەر بولادى، مىنە، سونداي بالالارعا العىسىم شەكسىز. وسىلاي قولعا الا بەرسەك، «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەمەكشى، ءبارى ورنىنا كەلەر.
ء– ار ايماقتىڭ وزىندىك جىر مەكتەبى بار. ناۋرىزبەكتەن قالعان، سىزدەر ايتىپ جۇرگەن ءداستۇرلى مەكتەپ قالاي اتالادى؟ شاكىرتتەرىڭىز جايىندا دا بىلسەك…
– ول – بەسقالا جىر مەكتەبى دەپ اتالادى. ونىڭ ماڭعىستاۋعا جاقىن بولاتىن سەبەبى بار. ايگىلى سۇگىر جىراۋ كىشكەنتاي كەزىنەن قاراقالپاقستان مەن حورەزمدە بولعان. حورەزمنىڭ ءبىر شەتى بەسقالا. ءبىر-بىرىمەن اۋماعى ۇلاسىپ جاتقان وسى جىر مەكتەپتەرى اۋەندەرىنىڭ كەيبىر تۇستارى ارالاس، ۇقساس كەلەدى. ناۋرىزبەك قالىپتاستىرعان دەپ ايتاتىن سەبەبىمىز، اقتوبە وڭىرىنەن تاڭجىرباي، جاقسىلىق، كەتە قايىرلى جىراۋ، مۇراتباي جىراۋ، كەردەرى ابۋباكىر، كەردەرى قۇدايبەرگەن، شالقارداعى تورتقارا ورازباي جىراۋ، ت. ب. وتكەن عوي. مىنە، سولاردان قالعان مول مۇرانى ۇستازىم كەيىنگى زامانعا، تويلارعا لايىقتاپ، ىقشامداپ شىعارعان. قازىرگى ايتىپ جاتقاندارىمىز دا سول اعىم.ء وز شاكىرتتەرىم بارلىق جەردە بار دەي الام، اسىرەسە ماڭعىستاۋ جەرىندە. ەلدوس، ادىلبەك، امانقوس، قونىستار – بۇگىندە بۇلار دا جىراۋ اتانىپ كەتتى. جىر مەكتەبىم بار ەدى، ونى بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن جاپتىم. دەگەنمەن، شاكىرتتەرىم وزدەرى دامىتىپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى بۇگىندە ەل الدىنا ەندى-ەندى شىعىپ جاتقان جەڭىس اتتى 7-سىنىپ بالاسى (سۋرەتتە), شاكىرتتەرىمنىڭ شاكىرتى عوي. وسىندا شامالعان بەكەتىندە تۇرادى. قۇداي قالاسا، القالى توپقا دا تۇسەر تالاي.
– وسى كۇندەرى ءوتىپ جاتقان جىر-تەرمە كەشتەرىنە كوزقاراسىڭىز، وسى ونەردىڭ ناسيحاتى قانشالىقتى دەپ ويلايسىز؟
– كەشەگى جىلدارى ارقالى ونەرىمىز ىدىراپ كەتتى عوي. ءوزىمىزدىڭ قازاق تەلە ديدارىندا ارنايى حابار بار ەدى، ول دا 90-جىلدارى توقتاپ قالدى. ونىڭ بەر جاعىندا جوقتىڭ ەسەبى عوي. ەندى بۇنى كوبەيتىپ اشۋ كەرەك. ەل اراسىندا ءالى دە بولسا كوپ جىرشى-تەرمەشىلەر بار. سولاردى دا شاقىرىپ، كەڭ-كەڭىنەن قامتىپ، وسىنداي كەشتەر وتكىزۋ كەرەك. مىناۋ ماڭعىستاۋ جەرىندە، سەمەي جاقتا، سىردىڭ بويىندا نەبىر جىراۋلار بار. ايتىلىپ جاتقان مەنىڭ ۇستازىم ناۋرىزبەك تورتقارا تەڭىزباي، سۇگىر، جاقسىلىق، ورازبايلاردىڭ كوزىن كوردى. ءبىز ناۋەكەڭدى، ونىڭ زامانداستارىن كوردىك. وسى ايتقانىمداي كونەنىڭ كوزىن كورگەن ۇلكەن جىراۋلاردى الدىرىپ، سولاردان اڭگىمە تىڭداپ، قازاقتا نە كوپ – داستان كوپ، نە كوپ – جىر كوپ، سونىڭ ءبارىن قۇلاققا ءسىڭىستى قىلۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ناسيحاتى، ارينە از. اركىم ءوز ايماعىندا عانا بەلگىلى. مىسالى، بىلتىر سىردا ءوتتى ءدۇر وڭعاردىڭ پالەنباي جىلدىعى. ونى دا ءبارى بىلە بەرمەيدى. ۇكىمەت تاراپىنان اۋدارىلاتىن نازار دا كوڭىل كونشىتەرلىك دەي المايمىن. دەگەنمەن، بۇعان دا شۇكىر دەيمىز. كۇنى كەشە ءوشىپ بارا جاتقان دۇنيە ەدى عوي.
– تولعاۋلاردى جاڭا ستيلدە ورىنداۋشىلارعا قالاي قارايسىز؟
– «ءار زامانعا – ءبىر زاۋال» دەگەن، بۇل دا ءبىر جاڭا ءومىردىڭ كورىنىسى شىعار. الايدا، و باستا دومبىرامەن كەلگەن دۇنيە وزىمەن بىرگە كەتۋى كەرەك. سولاي قانىمىزعا سىڭگەن. الگىندەي دۇرسىلدەتىپ، تاڭعا دەيىن جىرلاي المايسىڭ عوي. ول تەك ۋاقىتشا عانا، توي-تومالاققا ارنالعان دۇنيە دەپ ەسەپتەيمىن.
اڭگىمەلەسكەن
ەربول تۇرىمبەتوۆ
