«Adamǧa kerek söz edı, jıgıtter tyŋdap, paidalan!» dep ketken keşegı Nauryzbekten tökpe terme-jyrdyŋ mol mūrasy qalyp edı. Mäuelı aǧaştai bolǧan jyraudan qanşama şäkırt tarady. Solardyŋ ışınde esımı küllı qazaqqa mälım bolyp, Qaraqalpaq pen Türkmenderge ataǧy jaiylǧan, talai qissa-dastandar men batyrlar jyryn taŋdy taŋǧa ūryp jyrlaityn, bügınde özı de ūstazdyq jolyna tüsken Öserbaidyŋ orny bölek. Bügınde kielı Maŋǧystaudy meken etken jyrau aǧamyzdy Jetısuǧa bırkelgende oraiyn tauyp, äŋgımege tartqan edık…
– Öseke, äuelgı sözdı osy önerge keluıŋızden bastasaq…
– Men özım Qyzylorda oblysy, Aral audanynanmyn. Teŋızdıŋ qasynda Moinaq degen qala bar. Moinaqta Aldabergen, Nauryzbek siiaqty bırneşe jyraular ötken. Menıŋ ūstazym Nauryzbek öz elınde nauqastanyp jürıp jazylǧan soŋ, bızdıŋ auylǧa 5-6 jasar kezımde keldı. Özı äigılı Kötıbar batyrdyŋ ūrpaǧy. 1932 jyldary ata-babalary Şalqar öŋırınen Ürgenış degen jer bar, sonda kelgen. Sol Ürge, Moinaq arqyly bızdıŋ auylǧa jetken. Būl kısınıŋ ekı şeşesı bolǧan. Naǧyz anasy – bızdıŋ apamyz, iaǧni älım – törtqara bolyp keledı. Kelgen soŋ menı öz önerıne üiretıp, 3-4-şı synypqa şeiın janynan tastamady. Auyldyŋ toi-dumandarynyŋ körkın qyzdyryp, jyrlap jürdı. Mūnan keiın jyrau Qoŋyrat degen qalaǧa köştı. Ol uaqytta jol qiyn, ekı orta dariia, su, jyŋǧyldyq, tek samoletpen ǧana barasyŋ. Auyldan ketken soŋ, men şamasy 4-5-klastardan bastap sport mektebınde boldym. Nükıstegı sport mektebın bıtırıp, Qaraqalpaq qūramasynda volleibol oinadym. Sodan dene şynyqtyru kafedrasyn bıtırıp, Kujel degen jerge joldama berdı. Sol jerde qyzmette jürgende baiaǧy kısı tüsıme kırıp, aian qyldy. Astynda bes jastyǧy bar, jyrlap otyr eken. Menı janyna şaqyryp, beseudıŋ ekı jastyǧyn menıŋ astyma qoidy. Dombyrasyn ūsynyp, jyrlatyp, batasyn berdı ǧoi. Erteŋıne oianyp, taŋdanyp jür edım, tüs qaita auyra bastadym. Basym ainalyp, jaǧdaiym ketıp, mazam bolmady. Därıgerge körındık, qan aldy, analizderın jasady, diagnozyn bılmeidı. Sodan ne kerek, qolymyzǧa dombyra ūstadyq. Endı, mıne, dombyra ūstamasaq, auyryp qala beremız. Diplom jaiyna qaldy, aiaq astynan jyrau bop kettık qoi. Jalpy o kısınıŋ tört ret batasyn alǧanmyn, besınşı ret dünieden ozar şaǧynda batasyn berdı. Nauqastanyp jatqanynda özım otbasymmen qasyna köşıp barǧam. Aqyry alpys ekı jasynda Şamalǧan beketınde dünie saldy.
– Ūstazyŋyz jaily bırer estelık aityp berseŋız…
– Jalpy, Näuekeŋnıŋ jaiynda da, önerı jaiynda da äŋgıme köp. Bırer mysal aitaiyn, ol özı densaulyǧynan bırşama kemşılıgı bolǧan adam. Soǧan qaramastan köpşılık ortada talai-talai öner körsetkende zamandastary, ülken atalar, äje-jeŋgelerı kelıp qūşaǧyna basyp, betınen süiıp, qymsynbai bauyryna tartatyn. Iаǧni, önerıne razy bolǧandary sonşalyq, eşkım būra tartyp, jerınıp qalǧan emes. Jäne bır qasietı, äruaǧy küştı boldy, sözıne qalǧan adamnyŋ eşqaisysy jaqsy bolmaityn edı. Talaiyn közımızben kördık te.
Bırde Sügır jyrau Qūrǧa kelıp (köne Ürgenıştıŋ qasyndaǧy Oktiabr audany), bırer jyl sonda el köŋılın köterıp jüredı. Sodan bır asta jyrlap otyrǧanda Nauryzbektıŋ jas şaǧy eken, ol da közge tüsıp, önerın körsetedı. Oǧan täntı bolǧan Sügır: «Au, aǧaiyn, mınekei, öz ortalaryŋda da jyrau bar eken ǧoi. Rūqsat bolsa, men endı öz elım – qalyŋ adaiyma qarai jüreiın», – dep, sol jerde Nauryzbekke batasyn berıp ketken eken. On üş jasar kezınde qysta jylqy qaiyryp jürıp, atymen qosa Aral teŋızınıŋ mūzyna tüsıp ketedı. Sodan jüikesıne zalaly tiıp, qol-aiaǧy tartylǧan, bet-älpetıne de zaqym kelgen. Densaulyǧynyŋ kemıstıgı bar deitınım de sol. Dombyrany tartqanda da pernenı barmaqsyz basyp maşyqtanǧan.
Nauryzbek dästürın jalǧastyruşylardyŋ köbısı solai şertedı. Bıraq keibırı, äsırese, muzyka mektebınde oqyǧandary kädımgı bes sausaqpen-aq tarta beredı. Men de barmaqsyz tartam, özıme qolailysy da sol. Keide myna Maŋǧystau, Aral maqamdaryna salǧanda säl özgeşeleu bolǧan soŋ, barmaqty qosatyn da kezderım bolady.
– Sızderdı taŋǧa deiın jyrlatyp tyŋdauşylar nemese arnaiy jeke ūiymdastyruşylar bar ma?
– Bükıl jerde bar dep aita almaimyn. Al özım jürgen orta-aimaqta, Maŋǧystau, Şalqar, Qūlsary, Türkmenstan-Besqala jerlerınde menı şaqyryp, tyŋdaidy. Ülken astarǧa, jiyn-toilarǧa şaqyryp jatady. Taŋǧa deiın, onan erteŋıne de jalyqpai tyŋdaityn köpşılık bar. Tıptı, osy Almaty jaqta da bırşama jyrsüier qauym barşylyq. Al endı Arqaǧa, şyǧys, ortalyq Qazaqstanǧa köbıne tek konkurstarǧa baryp jürmın. Qazaqta özı ūlttyq düniemızdı köterıp, jyr keşterın ūiymdastyryp jürgen bır käsıpker jıgıtter bolady, mıne, sondai balalarǧa alǧysym şeksız. Osylai qolǧa ala bersek, «köş jüre tüzeledı» demekşı, bärı ornyna keler.
– Är aimaqtyŋ özındık jyr mektebı bar. Nauryzbekten qalǧan, sızder aityp jürgen dästürlı mektep qalai atalady? Şäkırtterıŋız jaiynda da bılsek…
– Ol – Besqala jyr mektebı dep atalady. Onyŋ Maŋǧystauǧa jaqyn bolatyn sebebı bar. Äigılı Sügır jyrau kışkentai kezınen Qaraqalpaqstan men Horezmde bolǧan. Horezmnıŋ bır şetı Besqala. Bır-bırımen aumaǧy ūlasyp jatqan osy jyr mektepterı äuenderınıŋ keibır tūstary aralas, ūqsas keledı. Nauryzbek qalyptastyrǧan dep aitatyn sebebımız, Aqtöbe öŋırınen Taŋjyrbai, Jaqsylyq, Kete Qaiyrly jyrau, Mūratbai jyrau, Kerderı Äbubäkır, Kerderı Qūdaibergen, Şalqardaǧy törtqara Orazbai jyrau, t. b. ötken ǧoi. Mıne, solardan qalǧan mol mūrany ūstazym keiıngı zamanǧa, toilarǧa laiyqtap, yqşamdap şyǧarǧan. Qazırgı aityp jatqandarymyz da sol aǧym. Öz şäkırtterım barlyq jerde bar dei alam, äsırese Maŋǧystau jerınde. Eldos, Ädılbek, Amanqos, Qonystar – bügınde būlar da jyrau atanyp kettı. Jyr mektebım bar edı, ony belgılı bır sebeptermen japtym. Degenmen, şäkırtterım özderı damytyp jatyr. Sonyŋ bırı bügınde el aldyna endı-endı şyǧyp jatqan Jeŋıs atty 7-synyp balasy (surette), şäkırtterımnıŋ şäkırtı ǧoi. Osynda Şamalǧan beketınde tūrady. Qūdai qalasa, alqaly topqa da tüser talai.
– Osy künderı ötıp jatqan jyr-terme keşterıne közqarasyŋyz, osy önerdıŋ nasihaty qanşalyqty dep oilaisyz?
– Keşegı jyldary arqaly önerımız ydyrap kettı ǧoi. Özımızdıŋ qazaq tele didarynda arnaiy habar bar edı, ol da 90-jyldary toqtap qaldy. Onyŋ ber jaǧynda joqtyŋ esebı ǧoi. Endı būny köbeitıp aşu kerek. El arasynda älı de bolsa köp jyrşy-termeşıler bar. Solardy da şaqyryp, keŋ-keŋınen qamtyp, osyndai keşter ötkızu kerek. Mynau Maŋǧystau jerınde, Semei jaqta, Syrdyŋ boiynda nebır jyraular bar. Aitylyp jatqan menıŋ ūstazym Nauryzbek törtqara Teŋızbai, Sügır, Jaqsylyq, Orazbailardyŋ közın kördı. Bız Näuekeŋdı, onyŋ zamandastaryn kördık. Osy aitqanymdai könenıŋ közın körgen ülken jyraulardy aldyryp, solardan äŋgıme tyŋdap, qazaqta ne köp – dastan köp, ne köp – jyr köp, sonyŋ bärın qūlaqqa sıŋıstı qylu kerek dep oilaimyn. Nasihaty, ärine az. Ärkım öz aimaǧynda ǧana belgılı. Mysaly, byltyr Syrda öttı Dür Oŋǧardyŋ pälenbai jyldyǧy. Ony da bärı bıle bermeidı. Ükımet tarapynan audarylatyn nazar da köŋıl könşıterlık dei almaimyn. Degenmen, būǧan da şükır deimız. Künı keşe öşıp bara jatqan dünie edı ǧoi.
– Tolǧaulardy jaŋa stilde oryndauşylarǧa qalai qaraisyz?
– «Är zamanǧa – bır zaual» degen, būl da bır jaŋa ömırdıŋ körınısı şyǧar. Alaida, o basta dombyramen kelgen dünie özımen bırge ketuı kerek. Solai qanymyzǧa sıŋgen. Älgındei dürsıldetıp, taŋǧa deiın jyrlai almaisyŋ ǧoi. Ol tek uaqytşa ǧana, toi-tomalaqqa arnalǧan dünie dep esepteimın.
Äŋgımelesken
Erbol TŪRYMBETOV
