«Adamǵa kerek sóz edi, jigitter tyńdap, paıdalan!» dep ketken keshegi Naýryzbekten tókpe terme-jyrdyń mol murasy qalyp edi. Máýeli aǵashtaı bolǵan jyraýdan qanshama shákirt tarady. Solardyń ishinde esimi kúlli qazaqqa málim bolyp, Qaraqalpaq pen Túrkmenderge ataǵy jaıylǵan, talaı qıssa-dastandar men batyrlar jyryn tańdy tańǵa uryp jyrlaıtyn, búginde ózi de ustazdyq jolyna túsken Óserbaıdyń orny bólek. Búginde kıeli Mańǵystaýdy meken etken jyraý aǵamyzdy Jetisýǵa birkelgende oraıyn taýyp, áńgimege tartqan edik…
– Óseke, áýelgi sózdi osy ónerge kelýińizden bastasaq…
– Men ózim Qyzylorda oblysy, Aral aýdanynanmyn. Teńizdiń qasynda Moınaq degen qala bar. Moınaqta Aldabergen, Naýryzbek sııaqty birneshe jyraýlar ótken. Meniń ustazym Naýryzbek óz elinde naýqastanyp júrip jazylǵan soń, bizdiń aýylǵa 5-6 jasar kezimde keldi. Ózi áıgili Kótibar batyrdyń urpaǵy. 1932 jyldary ata-babalary Shalqar óńirinen Úrgenish degen jer bar, sonda kelgen. Sol Úrge, Moınaq arqyly bizdiń aýylǵa jetken. Bul kisiniń eki sheshesi bolǵan. Naǵyz anasy – bizdiń apamyz, ıaǵnı álim – tórtqara bolyp keledi. Kelgen soń meni óz ónerine úıretip, 3-4-shi synypqa sheıin janynan tastamady. Aýyldyń toı-dýmandarynyń kórkin qyzdyryp, jyrlap júrdi. Munan keıin jyraý Qońyrat degen qalaǵa kóshti. Ol ýaqytta jol qıyn, eki orta darııa, sý, jyńǵyldyq, tek samoletpen ǵana barasyń. Aýyldan ketken soń, men shamasy 4-5-klastardan bastap sport mektebinde boldym. Núkistegi sport mektebin bitirip, Qaraqalpaq quramasynda volleıbol oınadym. Sodan dene shynyqtyrý kafedrasyn bitirip, Kýjel degen jerge joldama berdi. Sol jerde qyzmette júrgende baıaǵy kisi túsime kirip, aıan qyldy. Astynda bes jastyǵy bar, jyrlap otyr eken. Meni janyna shaqyryp, beseýdiń eki jastyǵyn meniń astyma qoıdy. Dombyrasyn usynyp, jyrlatyp, batasyn berdi ǵoı. Erteńine oıanyp, tańdanyp júr edim, tús qaıta aýyra bastadym. Basym aınalyp, jaǵdaıym ketip, mazam bolmady. Dárigerge kórindik, qan aldy, analızderin jasady, dıagnozyn bilmeıdi. Sodan ne kerek, qolymyzǵa dombyra ustadyq. Endi, mine, dombyra ustamasaq, aýyryp qala beremiz. Dıplom jaıyna qaldy, aıaq astynan jyraý bop kettik qoı. Jalpy o kisiniń tórt ret batasyn alǵanmyn, besinshi ret dúnıeden ozar shaǵynda batasyn berdi. Naýqastanyp jatqanynda ózim otbasymmen qasyna kóship barǵam. Aqyry alpys eki jasynda Shamalǵan beketinde dúnıe saldy.
– Ustazyńyz jaıly birer estelik aıtyp berseńiz…
– Jalpy, Náýekeńniń jaıynda da, óneri jaıynda da áńgime kóp. Birer mysal aıtaıyn, ol ózi densaýlyǵynan birshama kemshiligi bolǵan adam. Soǵan qaramastan kópshilik ortada talaı-talaı óner kórsetkende zamandastary, úlken atalar, áje-jeńgeleri kelip qushaǵyna basyp, betinen súıip, qymsynbaı baýyryna tartatyn. Iaǵnı, ónerine razy bolǵandary sonshalyq, eshkim bura tartyp, jerinip qalǵan emes. Jáne bir qasıeti, árýaǵy kúshti boldy, sózine qalǵan adamnyń eshqaısysy jaqsy bolmaıtyn edi. Talaıyn kózimizben kórdik te.
Birde Súgir jyraý Qurǵa kelip (kóne Úrgenishtiń qasyndaǵy Oktıabr aýdany), birer jyl sonda el kóńilin kóterip júredi. Sodan bir asta jyrlap otyrǵanda Naýryzbektiń jas shaǵy eken, ol da kózge túsip, ónerin kórsetedi. Oǵan tánti bolǵan Súgir: «Aý, aǵaıyn, minekeı, óz ortalaryńda da jyraý bar eken ǵoı. Ruqsat bolsa, men endi óz elim – qalyń adaıyma qaraı júreıin», – dep, sol jerde Naýryzbekke batasyn berip ketken eken. On úsh jasar kezinde qysta jylqy qaıyryp júrip, atymen qosa Aral teńiziniń muzyna túsip ketedi. Sodan júıkesine zalaly tıip, qol-aıaǵy tartylǵan, bet-álpetine de zaqym kelgen. Densaýlyǵynyń kemistigi bar deıtinim de sol. Dombyrany tartqanda da perneni barmaqsyz basyp mashyqtanǵan.
Naýryzbek dástúrin jalǵastyrýshylardyń kóbisi solaı shertedi. Biraq keıbiri, ásirese, mýzyka mektebinde oqyǵandary kádimgi bes saýsaqpen-aq tarta beredi. Men de barmaqsyz tartam, ózime qolaılysy da sol. Keıde myna Mańǵystaý, Aral maqamdaryna salǵanda sál ózgesheleý bolǵan soń, barmaqty qosatyn da kezderim bolady.
– Sizderdi tańǵa deıin jyrlatyp tyńdaýshylar nemese arnaıy jeke uıymdastyrýshylar bar ma?
– Búkil jerde bar dep aıta almaımyn. Al ózim júrgen orta-aımaqta, Mańǵystaý, Shalqar, Qulsary, Túrkmenstan-Besqala jerlerinde meni shaqyryp, tyńdaıdy. Úlken astarǵa, jıyn-toılarǵa shaqyryp jatady. Tańǵa deıin, onan erteńine de jalyqpaı tyńdaıtyn kópshilik bar. Tipti, osy Almaty jaqta da birshama jyrsúıer qaýym barshylyq. Al endi Arqaǵa, shyǵys, ortalyq Qazaqstanǵa kóbine tek konkýrstarǵa baryp júrmin. Qazaqta ózi ulttyq dúnıemizdi kóterip, jyr keshterin uıymdastyryp júrgen bir kásipker jigitter bolady, mine, sondaı balalarǵa alǵysym sheksiz. Osylaı qolǵa ala bersek, «kósh júre túzeledi» demekshi, bári ornyna keler.
– Ár aımaqtyń ózindik jyr mektebi bar. Naýryzbekten qalǵan, sizder aıtyp júrgen dástúrli mektep qalaı atalady? Shákirtterińiz jaıynda da bilsek…
– Ol – Besqala jyr mektebi dep atalady. Onyń Mańǵystaýǵa jaqyn bolatyn sebebi bar. Áıgili Súgir jyraý kishkentaı kezinen Qaraqalpaqstan men Horezmde bolǵan. Horezmniń bir sheti Besqala. Bir-birimen aýmaǵy ulasyp jatqan osy jyr mektepteri áýenderiniń keıbir tustary aralas, uqsas keledi. Naýryzbek qalyptastyrǵan dep aıtatyn sebebimiz, Aqtóbe óńirinen Tańjyrbaı, Jaqsylyq, Kete Qaıyrly jyraý, Muratbaı jyraý, Kerderi Ábýbákir, Kerderi Qudaıbergen, Shalqardaǵy tórtqara Orazbaı jyraý, t. b. ótken ǵoı. Mine, solardan qalǵan mol murany ustazym keıingi zamanǵa, toılarǵa laıyqtap, yqshamdap shyǵarǵan. Qazirgi aıtyp jatqandarymyz da sol aǵym. Óz shákirtterim barlyq jerde bar deı alam, ásirese Mańǵystaý jerinde. Eldos, Ádilbek, Amanqos, Qonystar – búginde bular da jyraý atanyp ketti. Jyr mektebim bar edi, ony belgili bir sebeptermen japtym. Degenmen, shákirtterim ózderi damytyp jatyr. Sonyń biri búginde el aldyna endi-endi shyǵyp jatqan Jeńis atty 7-synyp balasy (sýrette), shákirtterimniń shákirti ǵoı. Osynda Shamalǵan beketinde turady. Qudaı qalasa, alqaly topqa da túser talaı.
– Osy kúnderi ótip jatqan jyr-terme keshterine kózqarasyńyz, osy ónerdiń nasıhaty qanshalyqty dep oılaısyz?
– Keshegi jyldary arqaly ónerimiz ydyrap ketti ǵoı. Ózimizdiń qazaq tele dıdarynda arnaıy habar bar edi, ol da 90-jyldary toqtap qaldy. Onyń ber jaǵynda joqtyń esebi ǵoı. Endi buny kóbeıtip ashý kerek. El arasynda áli de bolsa kóp jyrshy-termeshiler bar. Solardy da shaqyryp, keń-keńinen qamtyp, osyndaı keshter ótkizý kerek. Mynaý Mańǵystaý jerinde, Semeı jaqta, Syrdyń boıynda nebir jyraýlar bar. Aıtylyp jatqan meniń ustazym Naýryzbek tórtqara Teńizbaı, Súgir, Jaqsylyq, Orazbaılardyń kózin kórdi. Biz Náýekeńdi, onyń zamandastaryn kórdik. Osy aıtqanymdaı kóneniń kózin kórgen úlken jyraýlardy aldyryp, solardan áńgime tyńdap, qazaqta ne kóp – dastan kóp, ne kóp – jyr kóp, sonyń bárin qulaqqa sińisti qylý kerek dep oılaımyn. Nasıhaty, árıne az. Árkim óz aımaǵynda ǵana belgili. Mysaly, byltyr Syrda ótti Dúr Ońǵardyń pálenbaı jyldyǵy. Ony da bári bile bermeıdi. Úkimet tarapynan aýdarylatyn nazar da kóńil kónshiterlik deı almaımyn. Degenmen, buǵan da shúkir deımiz. Kúni keshe óship bara jatqan dúnıe edi ǵoı.
– Tolǵaýlardy jańa stılde oryndaýshylarǵa qalaı qaraısyz?
– «Ár zamanǵa – bir zaýal» degen, bul da bir jańa ómirdiń kórinisi shyǵar. Alaıda, o basta dombyramen kelgen dúnıe ózimen birge ketýi kerek. Solaı qanymyzǵa sińgen. Álgindeı dúrsildetip, tańǵa deıin jyrlaı almaısyń ǵoı. Ol tek ýaqytsha ǵana, toı-tomalaqqa arnalǵan dúnıe dep esepteımin.
Áńgimelesken
Erbol TURYMBETOV
