حالىق اراسىندا كەڭ تاراعان «قارقابات» داستانىنىڭ ونشاقتى نۇسقاسى بەلگىلى. داستاننىڭ ەڭ كونە قولجازبا نۇسقالارى باتىس قازاقستاندا تابىلعان. ولار، نەگىزىنەن، «شەريزات-كۇلشات» دەپ اتالادى. 1870-1880 جىلدارى قاعازعا تۇسىرىلگەن قولجازبا ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورىندا ساقتاۋلى، 309-پاپكا، جيناۋشىسى – ز.سەيىتعاپپاروۆا. «قارقابات» داستانى قارقابات جانە زۇلمات ەسىمدى ادامداردىڭ بالالارىنىڭ اراسىنداعى شىنايى ماحاببات جىرىمەن كوپشىلىككە ۇنامدى. ال جاستار اكەلەرىنىڭ اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىكتىڭ ناتيجەسىندە ومىردە ءبىرتالاي قيىندىقتار بەلەڭ العاندىعى انىق.
اتالمىش داستان قارقابات پاتشانىڭ ءتۇس كورۋىمەن باستالادى. ءتۇسىن جورىعان ەكى ءۋازىرىنىڭ پيعىل-نيەتتەرى دە ەكى ءتۇرلى ەكەن.
– ماۋە بايلاسا شىنار اعاشى، قاتىنىڭىز ۇل تۋادى. الايدا جەمىستى الىپ جەۋگە قولىڭىز جەتپەگەنى، ءومىرىڭىز قىسقا بولادى، – دەيدى زۇلمات دەگەن ءۋازىرى. دانا ەسىمدى ءۋازىرى پاتشانىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، ول كىسىنى جاقسى سوزدەرمەن جۇباتادى. ايتقانداي، پاتشانىڭ ايەلىنىڭ اياعى اۋىرلايدى. سول كەزدە پاتشا دەرتكە شالدىعادى.
– داناجان، ساعان تاپسىردىم،
جەتىمنەن بولسىن حابارىڭ.
كوزتۇرتكى بولىپ جۇرمەسىن،
شەشەسى مەنەن قاراعىم، – دەپ قارقابات پاتشا وڭ جاعىنداعى ءۋازىرى داناعا مۇڭىن شاعادى. قانشاما جىلدار بويى كۇتكەن ۇلىن كورە الماي كەتىپ بارا جاتقانىنا ناليدى. سوسىن: – ايەلىم ۇل تاپسا، مۇنى موينىنا تاعارسىڭ، – دەپ بەس مىسقال گاۋھار بەرەدى. دانا مەن پاتشا ۇرىمگە باسقا جاقتان اۋىپ كەلگەندىكتەن، اعايىن-تۋىستارى جوق ەدى. قارقابات قايتىس بولعاننان كەيىن زۇلمات تۋىسقاندارىنىڭ كوپتىگىنە مالدانىپ، پاتشا بولادى.
ولگەن پاتشا ايەلى،
ۇل بالا تۋىپ جۇرمەسىن.
بالاسى ءوسىپ ءبىر كۇنى،
جۇرمەسىن ىستەپ ەگەسىن.
اتا-ميراس تاعىمدى،
وزىمە بەرسىن دەمەسىن.
جينالعاندارعا جار سالىپ، زۇلمات ءوزىنىڭ ارام ويىنان حابار بەرەدى. زاڭگىلەرگە بۇيرىق بەرىپ، اياعى اۋىر ايەلدى ۇرىپ-سوققىزادى. دانا تۇك ىستەي المايدى. ايەلدىڭ ءىشىن جارىپ، ايدالاعا تاستاتادى. پاتشانىڭ قاھارىنان قورقىپ، ايەلدى كومە دە المايدى. سول ءتۇنى بەيشارا دانانىڭ تۇسىنە پاتشانىڭ ايەلى كىرىپ: – جاقسى جولداس بولىپ ەدىڭ، الايدا ءجۇزىڭدى توپىراقپەن جاسىرۋعا شاماڭ جەتپەدى عوي، – دەپ رەنجيدى. سودان دانا ۇيقىسىنان شوشىپ ويانىپ، ءتۇن ورتاسىندا ايەلدى كومەيىن دەپ بارسا، ءولىپ قالعان ايەلدىڭ ەمشەگىن ءبىر نارەستە ەمىپ جاتىر ەكەن. زاڭگىلەر ايەلدىڭ ءىشىن جارىپ تاستاعاندا بالانىڭ دەنەسىنە پىشاق دارىماستان اناسىنان تۋعانداي بولىپ ساۋ-سالامات دۇنيەگە كەلۋىنىڭ ءوزى جىردىڭ حالىقتىق سيپاتىن انىقتاپ بەرگەندەي ەكەن.
سول ءتۇنى زۇلمات تا ءتۇس كورەدى. تۇسىندە قالاعا بالا جولبارىس كەلىپ كىرەدى. سونىڭ ايباتىنان قورقىپ، ۇرىسۋعا اسكەرى جاراماي، تۇرا قاشادى. سول كەزدە زۇلماتتىڭ قولىنداعى مادا جولبارىس بالا جولبارىسقا تالپىنىپ، سونى ايمالاپ سۇيەدى.
جولبارىس كورسەڭ تۇسىڭدە،
بولمايدى جاقسى ءتۇبىڭىز.
ءبىر بالا سىزبەن سوعىسار،
جولبارىس مادا گۇلىڭىز،
اۋزىن سۇيسە ايمالاپ،
قوسىلار سوعان قىزىڭىز،
ولىمنەن قىزىڭ اپ قالار،
ويلانىپ مۇنى ءجۇرىڭىز، – دەيدى دانا جاعدايدى اقىلمەن پايىمداپ، ءتۇستى وسىلايشا جورىپ بەرەدى. كەيىن، ايتقانداي-اق، ءتۇس شىندىققا اينالادى.
قارقاباتتىڭ ماڭ دالادا ومىرگە كەلگەن ۇلىنا ەكى جولبارىس كەلىپ، ءبىرى ەمىزىپ، ءبىرى ارقالاپ، ەكەۋى ادامشا سويلەپ، ماپەلەپ وسىرەدى. مىسىردىڭ مۇشقۇلات دەگەن ادامى جول بويىندا جۇرگەن ۇل بالانى كورىپ، اسىراپ الادى. وعان شەرقۋات دەپ ات قويادى. سول شەرقۋات توعىز جاسقا كەلگەن كەزدە زۇلمات پاتشانىڭ قياناتى تۋرالى ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەرگە قانىعادى. ءبىر كۇنى قاستارىنان وتكەن كەرۋەنشىلەردەن قۇندىزشا ەسىمدى قىز جايلى ەستيدى.
ارتىق تۋعان جان ەكەن،
ويماق اۋىز، كۇلىم كوز.
نازىك بەلدى، شىرىن ءسوز،
جۇرت ماقتاۋداي بار ەكەن،
التىنداي، جاقۇت، گاۋھارداي.
جالتىلداپ وتىر جۇلدىزشا،
جازىق ماڭداي، اي قاباق،
تولىقسىپ وتىر ءۇر قىزشا.
كوڭىلىڭدە تيتتەي شەر قالماس،
جالعاندا سونى كىم قۇشسا…
ءسويتىپ، جۇرت ماقتاعان قۇندىزشانى كورۋگە شەرقۋات ىنتىعىپ، ۇرىمگە بارۋعا جينالادى. قانشاما جول ءجۇرىپ كەلىپ، اقىرى باۋ ىشىندە قىرىق نوكەر قىزدارمەن بىرگە سەرۋەندەپ جۇرگەن قۇندىزشانى بىردەن تانيدى. ءبىر-ءبىرىن ءبىر كورگەننەن-اق ەسسىز عاشىق بولادى.
شۋلاما، سىزدەر، ساڭقىلداپ،
قاسىنا تامان بارايىق.
ساۋلەتى بار بالا ەكەن،
اڭعارىپ ءسوزىن قارايىق.
تاساعا اتىن بايلاڭدار،
كورمەسىن ەشبىر حالايىق.
قۇندىزشا دا سىرتتان كەلگەن بوزبالاعا ەرەكشە نازار اۋدارادى. ەرەكشە بەت-ءپىشىنى، ءجۇرىس-تۇرىسى بىردەن جۇرەگىن ەلەڭدەتىپ، بەيتانىس جاسقا بۇيرەگى بۇرادى.
بەكزادام، بولسىن جولىڭىز،
ورداعا كىردىڭ سۇراماي.
كورمەلىك ايىپ ونى ءبىز،
ءسىز سەكىلدى جۇلدىزعا،
جەتەر مە، سوزساق قولىمىز.
ساۋىت-سايمان، جاراعىڭ،
قالايشا كەلگەن پورىمىڭ.
سۇرايمىز، ايىپ كورمەڭىز،
قاي شاھاردان كەلدىڭىز؟
سۇيەگىڭ تازا بالاسىز،
پاتشاعا ۇقساس بەلگىڭىز، – دەپ شەرقۋاتقا نازدانا جاقىندايدى. قۇندىزشا قىز ادام تاني بىلەتىندىگىن انىق كورسەتەدى.
ءسويتىپ، ەكەۋى ءوزارا تانىسىپ، بىلىسەدى، سىرلاسادى، اڭگىمەلەرى جاراسادى.
اقكەكىل اتتى كورسەتپەي،
سارايعا تاسا قامادى.
جەم ءىلدى كىلەم دوربامەن،
جوڭىشقا تازا سالادى.
ەرتىپ ءجۇردى ورداعا،
شەرقۋات سىندى بالانى.
ءبىر ىلگەرى، ءبىر كەيىن،
قىلىمسىپ باسىپ قادامى.
بىرەۋدى بىرەۋ كورمەيتىن،
بوپ ەدى قۇپتان قاراڭعى.
جىبەك كىلەم اتلاس،
ءشايى كورپەلەر سالادى.
اسپازى اۋقات دايىنداپ،
الدىنا اكەپ قويادى.
وسىلايشا قۇندىزشا مەن شەرقۋات سىپايى سوزبەن ازىلدەسىپ، سىرلاسىپ وتىرا بەرەدى. ەكەۋىنىڭ تەز ءتىل تابىسىپ كەتكەنىن قىزعانعان ءماپيا دەگەن ساقاۋ قىز بولعان جايدى قىزدىڭ اكەسىنە بارىپ ايتادى. زۇلمات پاتشا اشۋلانىپ، عاشىقتاردى ۇستاپ اكەلۋگە زاڭگىلەرىن جىبەرەدى. زاڭگىلەرمەن شايقاسقان تۇستا شەرقۋاتتىڭ ەپتىلىگى، كۇشتىلىگى ەرەكشە سيپاتتالادى. وعان سەبەپ، دۇنيەگە كەلگەن كەزدە جولبارىستىڭ ءسۇتىن ەمگەندىگى بولسا كەرەك. التى زاڭگىنى جەر قۇشتىرادى. وسى جايدى ءماپيا پاتشاعا جانە جەتكىزە حابارلايدى. پاتشا ءتورت ءداۋدى جۇمسايدى. قۇندىزشا ەشكىمدى ىشكە كىرگىزگىسى كەلمەي، وردانىڭ ەسىگىن بەكىتىپ قويادى. قارا كۇشتىڭ يەلەرى ءاي-شايعا قاراماستان داربازانى تالقانداپ تاستايدى. – جاس بالاعا ءتورت توبەت بوي بەرەتىن بولمادى، جابىلىپ ءتورت يت تالادى، – دەيتىن جىر جولدارىنان-اق داۋلەردىڭ قۋاتتىلىعىن، شەرقۋاتتىڭ جاعدايىنىڭ قانداي ەكەنىن بىلۋگە بولادى ەمەس پە؟!
قۇندىزشا سۇلۋ سول ۋاقىتتا
ءبىر اقىل تاپتى ويلانىپ.
كيىندى اسىل كيىمىن،
حور قىزىنداي سايلانىپ.
وتىرىك جىلاپ زارلانىپ.
ءسويتىپ، قۇندىزشا قالايدا شەرقۋاتتىڭ ءتىرى قالۋى ءۇشىن ايلاعا كوشەدى. الدىمەن، قۋلانا وتىرىپ، قاپال، ساپال، ايپار، جاپپار دەيتىن پالۋاندارعا مۇڭىن شاعادى.
قۇندىزشانىڭ كوزدەگەنى شەرقۋاتتىڭ اماندىعى ەكەندىگىنەن ولاردىڭ حابارى دا بولمايدى. قۇندىزشا داۋلەردىڭ ايرىقشا جاراتىلعان قۇبىلىس ەكەندىكتەرىن ايتىپ ماقتايدى. سۇلۋ قىزدىڭ ءاربىر قوشامەتى، اۋىزىنان شىققان جىلى لەبىزى داۋلەردى اقىلىنان اداستىرادى.
قۇندىزشانىڭ ايلا-تاسىلىمەن داۋلەر شەرقۋاتتى بايلاپ-ماتاپ، زىندانعا سالادى. ماڭ دالادا جۇرگەن جولبارىستار، دانا مەن مۇشقۇلات تا شەرقۋاتتىڭ قيىن جاعدايعا تاپ بولعانىن كۇنىلگەرى سەزىپ، ونى ىزدەپ جولعا شىعادى. بارلىعىنىڭ باستارى ۇرىمدە توعىسادى. ناتيجەسىندە زۇلمات پاتشانىڭ ءبىر كەزدەردە جاساعان زۇلىمدىق ىستەرى اشكەرەلەنەدى. قايىرلى قارقاباتتىڭ ۇلى جەتىستىككە جەتەدى. قۇندىزشانىڭ ەسسىز عاشىقتىعى اكەسىنىڭ امالىن تاۋىسادى. شەرقۋات قۇندىزشانىڭ كەرەمەتتەي پاراسات پەن سۇلۋلىقتىڭ يەسى بولعاندىعى ءۇشىن زۇلماتتىڭ اتا-اناسىنا جاساعان قياناتىن كەشىرەدى. سۇيگەن جاندار باقىتتى ءومىر سۇرەدى. دەمەك، جەر بەتىندە قانداي وزبىرلىق، زورلىق-زومبىلىققا تولى قيانات جاسالسا دا، ولاردى مەيىرىمدىلىك، ماحاببات جەڭىپ شىعادى دەگەن ويدى «قارقابات» داستانى تولىق جەتكىزە ءبىلدى. ويتكەنى ەكى جاستىڭ شىنايى ماحابباتى قاشان دا جامان پيعىلدى ىستەردىڭ بارلىعىنان دا بيىك تۇرادى.
نۇرلان قۇمار، «انا ءتىلى».
