Halyq arasynda keŋ taraǧan «Qarqabat» dastanynyŋ onşaqty nūsqasy belgılı. Dastannyŋ eŋ köne qoljazba nūsqalary Batys Qazaqstanda tabylǧan. Olar, negızınen, «Şerizat-Külşat» dep atalady. 1870-1880 jyldary qaǧazǧa tüsırılgen qoljazba Ädebiet jäne öner institutynyŋ qoljazba qorynda saqtauly, 309-papka, jinauşysy – Z.Seiıtǧapparova. «Qarqabat» dastany Qarqabat jäne Zūlmat esımdı adamdardyŋ balalarynyŋ arasyndaǧy şynaiy mahabbat jyrymen köpşılıkke ūnamdy. Al jastar äkelerınıŋ arasyndaǧy tüsınıspeuşılıktıŋ nätijesınde ömırde bırtalai qiyndyqtar beleŋ alǧandyǧy anyq.
Atalmyş dastan Qarqabat patşanyŋ tüs köruımen bastalady. Tüsın joryǧan ekı uäzırınıŋ piǧyl-nietterı de ekı türlı eken.
– Mäue bailasa şynar aǧaşy, qatynyŋyz ūl tuady. Alaida jemıstı alyp jeuge qolyŋyz jetpegenı, ömırıŋız qysqa bolady, – deidı Zūlmat degen uäzırı. Dana esımdı uäzırı patşanyŋ köŋılın aulap, ol kısını jaqsy sözdermen jūbatady. Aitqandai, patşanyŋ äielınıŋ aiaǧy auyrlaidy. Sol kezde patşa dertke şaldyǧady.
– Danajan, saǧan tapsyrdym,
Jetımnen bolsyn habaryŋ.
Köztürtkı bolyp jürmesın,
Şeşesı menen qaraǧym, – dep Qarqabat patşa oŋ jaǧyndaǧy uäzırı Danaǧa mūŋyn şaǧady. Qanşama jyldar boiy kütken ūlyn köre almai ketıp bara jatqanyna nalidy. Sosyn: – Äielım ūl tapsa, mūny moinyna taǧarsyŋ, – dep bes mysqal gauhar beredı. Dana men patşa Ürımge basqa jaqtan auyp kelgendıkten, aǧaiyn-tuystary joq edı. Qarqabat qaitys bolǧannan keiın Zūlmat tuysqandarynyŋ köptıgıne maldanyp, patşa bolady.
Ölgen patşa äielı,
Ūl bala tuyp jürmesın.
Balasy ösıp bır künı,
Jürmesın ıstep egesın.
Ata-miras taǧymdy,
Özıme bersın demesın.
Jinalǧandarǧa jar salyp, Zūlmat özınıŋ aram oiynan habar beredı. Zäŋgılerge būiryq berıp, aiaǧy auyr äieldı ūryp-soqqyzady. Dana tük ıstei almaidy. Äieldıŋ ışın jaryp, aidalaǧa tastatady. Patşanyŋ qaharynan qorqyp, äieldı köme de almaidy. Sol tünı beişara Dananyŋ tüsıne patşanyŋ äielı kırıp: – Jaqsy joldas bolyp edıŋ, alaida jüzıŋdı topyraqpen jasyruǧa şamaŋ jetpedı ǧoi, – dep renjidı. Sodan Dana ūiqysynan şoşyp oianyp, tün ortasynda äieldı kömeiın dep barsa, ölıp qalǧan äieldıŋ emşegın bır näreste emıp jatyr eken. Zäŋgıler äieldıŋ ışın jaryp tastaǧanda balanyŋ denesıne pyşaq darymastan anasynan tuǧandai bolyp sau-salamat düniege keluınıŋ özı jyrdyŋ halyqtyq sipatyn anyqtap bergendei eken.
Sol tünı Zūlmat ta tüs köredı. Tüsınde qalaǧa bala jolbarys kelıp kıredı. Sonyŋ aibatynan qorqyp, ūrysuǧa äskerı jaramai, tūra qaşady. Sol kezde Zūlmattyŋ qolyndaǧy mada jolbarys bala jolbarysqa talpynyp, sony aimalap süiedı.
Jolbarys körseŋ tüsıŋde,
Bolmaidy jaqsy tübıŋız.
Bır bala sızben soǧysar,
Jolbarys mada gülıŋız,
Auzyn süise aimalap,
Qosylar soǧan qyzyŋyz,
Ölımnen qyzyŋ ap qalar,
Oilanyp mūny jürıŋız, – deidı Dana jaǧdaidy aqylmen paiymdap, tüstı osylaişa joryp beredı. Keiın, aitqandai-aq, tüs şyndyqqa ainalady.
Qarqabattyŋ maŋ dalada ömırge kelgen ūlyna ekı jolbarys kelıp, bırı emızıp, bırı arqalap, ekeuı adamşa söilep, mäpelep ösıredı. Mysyrdyŋ Müşqūlat degen adamy jol boiynda jürgen ūl balany körıp, asyrap alady. Oǧan Şerquat dep at qoiady. Sol Şerquat toǧyz jasqa kelgen kezde Zūlmat patşanyŋ qiianaty turaly el auzyndaǧy äŋgımelerge qanyǧady. Bır künı qastarynan ötken keruenşılerden Qūndyzşa esımdı qyz jaily estidı.
Artyq tuǧan jan eken,
Oimaq auyz, külım köz.
Näzık beldı, şyryn söz,
Jūrt maqtaudai bar eken,
Altyndai, jaqūt, gauhardai.
Jaltyldap otyr jūldyzşa,
Jazyq maŋdai, ai qabaq,
Tolyqsyp otyr ür qyzşa.
Köŋılıŋde tittei şer qalmas,
Jalǧanda sony kım qūşsa…
Söitıp, jūrt maqtaǧan Qūndyzşany köruge Şerquat yntyǧyp, Ürımge baruǧa jinalady. Qanşama jol jürıp kelıp, aqyry bau ışınde qyryq nöker qyzdarmen bırge seruendep jürgen Qūndyzşany bırden tanidy. Bır-bırın bır körgennen-aq essız ǧaşyq bolady.
Şulama, sızder, saŋqyldap,
Qasyna taman baraiyq.
Säuletı bar bala eken,
Aŋǧaryp sözın qaraiyq.
Tasaǧa atyn bailaŋdar,
Körmesın eşbır halaiyq.
Qūndyzşa da syrttan kelgen bozbalaǧa erekşe nazar audarady. Erekşe bet-pışını, jürıs-tūrysy bırden jüregın eleŋdetıp, beitanys jasqa büiregı būrady.
Bekzadam, bolsyn jolyŋyz,
Ordaǧa kırdıŋ sūramai.
Körmelık aiyp ony bız,
Sız sekıldı jūldyzǧa,
Jeter me, sozsaq qolymyz.
Sauyt-saiman, jaraǧyŋ,
Qalaişa kelgen porymyŋ.
Sūraimyz, aiyp körmeŋız,
Qai şahardan keldıŋız?
Süiegıŋ taza balasyz,
Patşaǧa ūqsas belgıŋız, – dep Şerquatqa nazdana jaqyndaidy. Qūndyzşa qyz adam tani bıletındıgın anyq körsetedı.
Söitıp, ekeuı özara tanysyp, bılısedı, syrlasady, äŋgımelerı jarasady.
Aqkekıl atty körsetpei,
Saraiǧa tasa qamady.
Jem ıldı kılem dorbamen,
Joŋyşqa taza salady.
Ertıp jürdı ordaǧa,
Şerquat syndy balany.
Bır ılgerı, bır keiın,
Qylymsyp basyp qadamy.
Bıreudı bıreu körmeitın,
Bop edı qūptan qaraŋǧy.
Jıbek kılem atlas,
Şäiı körpeler salady.
Aspazy auqat daiyndap,
Aldyna äkep qoiady.
Osylaişa Qūndyzşa men Şerquat sypaiy sözben äzıldesıp, syrlasyp otyra beredı. Ekeuınıŋ tez tıl tabysyp ketkenın qyzǧanǧan Mäpiia degen saqau qyz bolǧan jaidy qyzdyŋ äkesıne baryp aitady. Zūlmat patşa aşulanyp, ǧaşyqtardy ūstap äkeluge zäŋgılerın jıberedı. Zäŋgılermen şaiqasqan tūsta Şerquattyŋ eptılıgı, küştılıgı erekşe sipattalady. Oǧan sebep, düniege kelgen kezde jolbarystyŋ sütın emgendıgı bolsa kerek. Alty zäŋgını jer qūştyrady. Osy jaidy Mäpiia patşaǧa jäne jetkıze habarlaidy. Patşa tört däudı jūmsaidy. Qūndyzşa eşkımdı ışke kırgızgısı kelmei, ordanyŋ esıgın bekıtıp qoiady. Qara küştıŋ ielerı äi-şaiǧa qaramastan darbazany talqandap tastaidy. – Jas balaǧa tört töbet boi beretın bolmady, jabylyp tört it talady, – deitın jyr joldarynan-aq däulerdıŋ quattylyǧyn, Şerquattyŋ jaǧdaiynyŋ qandai ekenın bıluge bolady emes pe?!
Qūndyzşa sūlu sol uaqytta
Bır aqyl tapty oilanyp.
Kiındı asyl kiımın,
Hor qyzyndai sailanyp.
Ötırık jylap zarlanyp.
Söitıp, Qūndyzşa qalaida Şerquattyŋ tırı qaluy üşın ailaǧa köşedı. Aldymen, qulana otyryp, Qapal, Sapal, Aipar, Jappar deitın paluandarǧa mūŋyn şaǧady.
Qūndyzşanyŋ közdegenı Şerquattyŋ amandyǧy ekendıgınen olardyŋ habary da bolmaidy. Qūndyzşa däulerdıŋ airyqşa jaratylǧan qūbylys ekendıkterın aityp maqtaidy. Sūlu qyzdyŋ ärbır qoşametı, auyzynan şyqqan jyly lebızı däulerdı aqylynan adastyrady.
Qūndyzşanyŋ aila-täsılımen däuler Şerquatty bailap-matap, zyndanǧa salady. Maŋ dalada jürgen jolbarystar, Dana men Müşqūlat ta Şerquattyŋ qiyn jaǧdaiǧa tap bolǧanyn künılgerı sezıp, ony ızdep jolǧa şyǧady. Barlyǧynyŋ bastary Ürımde toǧysady. Nätijesınde Zūlmat patşanyŋ bır kezderde jasaǧan zūlymdyq ısterı äşkerelenedı. Qaiyrly Qarqabattyŋ ūly jetıstıkke jetedı. Qūndyzşanyŋ essız ǧaşyqtyǧy äkesınıŋ amalyn tauysady. Şerquat Qūndyzşanyŋ keremettei parasat pen sūlulyqtyŋ iesı bolǧandyǧy üşın Zūlmattyŋ ata-anasyna jasaǧan qiianatyn keşıredı. Süigen jandar baqytty ömır süredı. Demek, jer betınde qandai ozbyrlyq, zorlyq-zombylyqqa toly qiianat jasalsa da, olardy meiırımdılık, mahabbat jeŋıp şyǧady degen oidy «Qarqabat» dastany tolyq jetkıze bıldı. Öitkenı ekı jastyŋ şynaiy mahabbaty qaşan da jaman piǧyldy ısterdıŋ barlyǧynan da biık tūrady.
Nūrlan QŪMAR, «Ana tılı».
