بولتىرىك شەشەن سوزدەرىنىڭ تاربيەلىك ءمانى

11578
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2016/01/0dc962bf1086738e1c03f1054c687a91.jpg

قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتتانۋى زەرتتەۋلەرىنىڭ (ا.بايتۇرسىنوۆ، س.سەيفۋللين، م.اۋەزوۆ، ءا.مامەتوۆا، ب.ادامباەۆ، ر.سىزدىقوۆا، س.نەگيموۆ، گ.قوسىموۆا) ورتاق نىساندارىنا الىنىپ كەلە جاتقان بي-شەشەندەر سوزدەرى دە ۇلتتىق ادەبي ءتىلىمىزدىڭ ايرىقشا پوەتيكالىق قۇبىلىسى تۇرعىسىندا باعالانادى. قازاق ءتىل ءبىلىمى زەرتتەۋلەرىندە ادەبي ءتىلىمىزدىڭ قالىپتاسۋ جولىندا حالىقتىڭ كوركەم ويلاۋدىڭ كورنەكتى ۇلگىسى بولعان بي-شەشەندەر سوزدەرىنىڭ باعالانۋى جاڭا تۇجىرىمدارمەن دە تولىعا تۇسەتىنى – تابيعي زاڭدىلىق. بۇل ورايدا پروفەسسور گ.قوسىموۆانىڭ جاڭا پىكىرىن نازارعا الامىز:

«…تىڭداۋشىسىن تولعاندىرۋ، ودان سوڭ ويلاندىرۋ، بۇدان كەيىن ەلىكتىرىپ اكەتۋ، اقىرىندا دالەلدى ۋاجگە باس قويعىزۋ – شەشەندىك ءسوزدىڭ ەرەكشە قاسيەتى بولدى. ءۋاج سوزگە كەلەردە، ۇكىم-كەسىم قابىلداعاندا حالىقتىڭ مورال كودەكسى ىسپەتتى ماقال-ماتەلدەرىنە جۇگىنىپ، وسيەت، ماتەل ۇلگىلەس افوريزم سوزدەردى ءجيى قولدانىپ وتىرعان».
شەشەندىك – قازاق ءسوز ونەرى سالالارىنىڭ حالىقتىق كوركەمدىك ويلاۋ دەنگەيىن تانىتاتىن بايىرعى ۇلگىلەرىنىڭ ءبىرى. قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى كەزەڭدەرىندە تۇرمىستىق-الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناستاردىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرىن، جەكە ادامدار مەن حالىقتىڭ تاعدىرىن شەشەتىن سىن ساتتەرىندە بي-شەشەندەردىڭ شەشىمدەرى نەگىزگى ىقپالدى قۇقىقتىق، ءتالىم-تاربيەلىك قىزمەت اتقارعان. بي-شەشەندەردىڭ قىزمەتى قازاق حالقىنىڭ بارلىق
الەۋمەتتىك توپتارىنىڭ ادامگەرشىلىك-يماندىلىق مىنەز-قۇلىق داعدىلارىنىڭ اتا-بابالىق قالىپتاسقان جۇيەمەن ءجۇرىپ وتىرۋىن قاداعالاعان، ەلدى باسقارىپ وتىرعان حانداردى دا، قول باستاعان باتىرلاردى دا، مىڭعىرعان مالى بار بايلاردى دا، داۋلەتى جوق كەدەي شارۋالاردى دا، ەل ىسىنە ارالاسا باستاعان بوزبالالاردى دا – بارلىق جاستاعى ادامداردى حالىقتىق ادامگەرشىلىك ۇلاعاتىمەن تاربيەلەگەن. قازىرگى زامانعى عىلىمي-زەرتتەۋلەر ناتيجەلەرىنە نەگىزدەلگەن انىقتامالار بويىنشا بي-شەشەندەردىڭ الەۋمەتتىك قىزمەت سالالارى سان الۋان داستۇرلەردى قامتىعان.
ا. بايتۇرسىنوۆ، م. ج. كوپەەۆ، س. سەيفۋللين، م. اۋەزوۆ، ءا. مامەتوۆا، ب. ادامباەۆ، ن. تورەقۇلوۆ، س. نەگيموۆ، ج. دادەباەۆ، س. ءداۋىتوۆ، ت.ب. عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندە بي-شەشەندەر سوزدەرىنىڭ تاريحي-پوەتيكالىق ەرەكشەلىكتەرى ۇنەمى قاراستىرىلىپ كەلەدى.
قازاقتىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ، ۇلتتىق تۇتاستىقپەن ۇيىمداسۋىنىڭ رۋحاني كۇرالى – بي-شەشەندەردىڭ قىزمەتى. عاسىرلار بويى ۇرپاقتاردى ادامگەرشىلىك مىنەز-قۇلىققا ءتان اسىل قاسيەتتەرگە تاربيەلەۋدە دارىندى ادامداردىڭ ايتقان سوزدەرى مەن ونەگەلى قىزمەتتەرى جەتەكشى ورىن الادى.
اعارتۋشى-عالىم احمەت بايتۇرسىنۇلى «ادەبيەت تانىتقىش» (1926) اتتى كىتابىندا شىندىقتى ناقتى اڭگىمەلەيتىن تۋىندىلاردى «قارا ءسوز» دەپ اتايدى. قارا ءسوز اڭگىمەلەرىنىڭ «ەس» جانە «ءىس» ۇعىمدارىمەن بولاتىن ەكى جاقتى سيپاتىن اتاپ كورسەتەدى. قارا ءسوزدىڭ ءۇش سالاعا («اۋەزە»، «الىپتەمە»، «بايىمداما»، «زەيىندەمە») بولىنەتىنىن، شەشەندەر سوزدەرىنىڭ «بايىمداماعا» («زەيىندەمەگە») جاتاتىنىن اتاعان ەدى. شەشەندەردىڭ سوزدەرىن «شەشەن ءسوز» دەپ اتاپ، وندا ايتۋشى ماقساتىنىڭ تۇسىندىرىلەتىنىن، پىكىرىنە ناندىراتىنىن، سەندىرەتىنىن، ۇيىتاتىنىن، بۇيىتاتىنىن، يمان كەلتىرەتىنىن باعالايدى. شەشەن سوزدەردىڭ بەس ءتۇرى جۇيەلەنگەن: ا) مەملەكەت ىسىنە … سويلەگەندە ساياسات شەن ءسوزى; ب) سوت بيلىگىنە اسەر ەتۋ ءۇشىن ايتقان بيلىك شەشەن ءسوزى; ۆ) بىرەۋدىڭ … ەڭبەگىن، قىزمەتىن قوشەمەتتەپ سويلەگەن … قوشەمەت شەشەن ءسوز; گ) بىلىمدىلەردىڭ، عالىمداردىڭ ءپان مازمۇندى سويلەگەنى – ءبىلىمىر شەشەن ءسوزى; ج) ءدىن جايىنان سويلەگەن عۇلامالار، … مولدالار ءسوزى – ۋاعىز.
قازاق بي-شەشەندەرىنىڭ ەلدى باسقارۋشىلىعى، قازىلىق-تورەشىلىك باتاگويلىگى، حالىقتاردى بىرىكتىرۋشى-بىتىمگەرشىلىگى، ت.ب. سان سالالى الەۋمەتتىك قىزمەتى ارقىلى ءسوز ونەرىنىڭ مەملەكەتتىك قولدانىسى قالىپتاسقان. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەدە قولدانىلۋىنىڭ قازاق حاندىعى داۋىرىندەگى نىعايۋى دا وسى بي-شەشەندەر قىزمەتىنىڭ مەملەكەتتىك-قۇقىقتىق مارتەبەدە قولدانىلۋىمەن، اسىرەسە، ءاز-تاۋكە حاننىڭ تۇسىنداعى بي-شەشەندەرگە مەملەكەتتىك بيلىك بەرگەن تۇستا ايرىقشا نىعايدى.
بي-شەشەندەردىڭ سوزدەرى – حالىقتىق ءتالىم-تاربيە قۇرالى. قازاق حالقىنىڭ وتباسىلىق ورتاسىنان باستاپ، اۋىل-ايماقپەن، بايتاق اتامەكەندەگى اعايىن-تۋىستارمەن، كوپشىلىكپەن قارىم-قاتىناس جاساۋ مادەنيەتىنىڭ ادامگەرشىلىك اسىل قاسيەتتەر اياسىندا قالىپتاسۋىندا بي-شەشەندەر سوزدەرىنىڭ ىقپالى زور بولدى. اتا-انانى، اعا-ءىنىنى، بىرگە تۋىسقان ۇلكەندى-كىشىلى قىزداردى، جەڭگەنى، كەلىندى، ناعاشىنى، جيەندى، قايىن جۇرتتى، كورشىنى، اۋىلى ارالاس اعايىندى، قانداس حالىقتاردى، بۇكىل ادامزاتتى – ءبارىن دە قۇرمەتتەۋ ماسەلەلەرى بي-شەشەندەر سوزدەرىندە قامتىلعان.
بولتىرىك المەنۇلى (1771–1854) قازاق تاريحىنداعى ءارى بي-شەشەن، ءارى جاۋىنگەر-باتىر، پالۋان رەتىندە تانىمال بولعان كورنەكتى قايرەتكەر. ونىڭ شەشەندىك سوزدەرىن جيناعان، قۇراستىرىپ جاريالاعان (المەنۇلى ب. شەشەندىك سوزدەر. الماتى: عىلىم، 1993. – 144 ب.), ارنايى مونوگرافيالىق زەرتتەۋ كىتابىن (دادەباەۆ ج. بولتىرىك المەنۇلى جانە قازاق شەشەندىك ونەرى. الماتى، 1994) جازعان پروفەسسور جانعارا دادەباەۆ ءبيدىڭ سوزدەرىن ءۇش توپقا («ءدىلمار ءسوز»، «بيلىك ءسوز»، «ناقىل ءسوز») ءبولىپ قاراستىرعان. وسى ءۇش توپتاعى حالىق اڭگىمەلەرىندە بولتىرىكتىڭ جاستايىنان ومىردەن وتكەنگە دەيىنگى ارالىقتا ادامداردىڭ تاعدىرلارىنا قاتىستى سانالۋان ماسەلەلەردىڭ بارلىعىنا دا دانالىقپەن، ادىلدىكپەن شەشىمدى باعالاۋلار جاساعانىن كورەمىز.
عالىم ج. دادەباەۆ بولتىرىك شەشەننىڭ شىعارماشىلىعى مەن قوعامدىق-الەۋمەتتىك قىزمەتىنىڭ تاريحي-مادەني ونەگەسىنە باعا بەرگەن:
«جاستايىنان اقىندىق، باتىرلىق جولىن قۋىپ، ەسەيگەن شاعىندا ەل اراسىنداعى جەر، سۋ، ەڭبەك، قۇن جانە جەسىر داۋلارىنا تالاي رەت ءادىل تورەلىك ايتقان. بولتىرىك – بيلەر ءداۋىرى ادەبيەتىنىڭ ءىرى وكىلى. بولتىرىكتىڭ شەشەندىك سوزدەرى ونىڭ زامانى مەن سول زامان ادامىنىڭ ەڭ ءبىر ماڭىزدى دا ءماندى، ەڭ كوكەيتەستى ماسەلەلەرىنە ارنالعان. … بولتىرىكتىڭ سوزدەرى قىرعىز، وزبەك حالىقتارى اراسىندا دا كەزدەسەدى».
شەشەندىك سوزدەردىڭ افوريزمدىك سيپاتى بەينەلى كوركەم تىركەستەرىمەن ورنەكتەلەتىنى – قالىپتاسقان ءۇردىس. بۇل ەرەكشەلىكتى حالىقتىڭ تىڭداۋشىلىق-قابىلداۋشىلىق پسيحولوگياسىن باۋرايتىن كوركەمدىك ەستەتيكالىق ىقپال اياسىندا ءتۇسىنۋ كەرەك.
بولتىرىك المەنۇلى (1771–1854) قازاق تاريحىنداعى وسىنداي حالىقتىق-مەملەكەتتىك تۇعىرداعى قايراتكەر تۇلعا. ونىڭ سوزدەرى حالىقتىق ءتالىم-تاربيەنى قۇرايتىن بارلىق ماسەلەلەردى (دوستىق، جولداستىق، جومارتتىق، قايىرىمدىلىق، كىشپەيىلدىلىك، ت.ب.) كەشەندى تۇردە قامتىعاندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى.
بي-شەشەندەر – قازاق ءسوزىنىڭ قولدانىلۋىنداعى كوركەمدىك-ەستەتيكالىق ۇلاعاتتى قالىپتاستىرعان شىعارماشىلىق تۇلعالار. قازاق حالقىنىڭ ادامزات تاريحىنداعى قۇندىلىقتار قازىناسىنا وزىندىك مول ۇلەسى بار ەكەندىگى عىلىمي دالەلدەنىپ كەلە جاتقان اقيقات. سوندىقتان بولتىرىك المەنۇلى سوزدەرىنىڭ تاربيەلىك ىقپالى زور بولمىسىنان ءبىز الەمدىك اعارتۋشىلىق وي-پىكىرلەر انتولوگيالارى قۇرامىنا لايىقتى پەداگوگيكالىق-پسيحولوگيالىق سيپاتىن كورەمىز.
پروفەسسور س. نەگيموۆ «شەشەندىك ونەر» اتتى كىتابىندا بي-شەشەندەردىڭ «ەستۋ، ەسكە ساقتاۋ، كورۋ، تۇيسىك قابىلەتىنىڭ كۇشتىلىگىنىڭ ارقاسىندا نەبىر ويلار، سوزدەر ءتىرىلىپ، ويانىپ، داۋىستاپ، قۇيىلىپ كەتەتىنىنە» باعا بەرە كەلىپ، وسى ونەر يەلەرى سوزدەرىنىڭ ءتالىم-تاربيەلىك ۇلاعاتىن ەرەكشە اتاپ كورسەتەدى:
«قازاق قوعامىندا شەشەندىك ونەردىڭ الاتىن ورنى زور. ۇرپاق تاربيەسىندە، ەل باسقارۋ جۇيەسىندە، ەلدى ساۋلەلەندىرۋ جولىندا، ارينە، حالىقتىڭ سان عاسىرلىق تاجىريبەسىندە قورىتىلىپ ەكشەلگەن، جيناقتالىپ جۇيەلەنگەن اقىل-ناقىل، وسيەت-ناسيحاتقا نەگىزدەلگەن وتتى دا ناقىشتى، شەبەر دە شەشەن ايتىلاتىن اۋىزشا ءسوزدىڭ تاعىلىمدىق-تانىمدىق ءارى تاربيەلىك ءمانى ايرىقشا».
بولتىرىك المەنۇلىنىڭ شەشەندىك سوزدەرى جاستاردىڭ دا، ەرەسەكتەردىڭ دە جاقسىلىق پەن جاماندىق قاسيەتتەرىن سالىستىرا باعالاۋعا باعدارلايدى. ادامداردىڭ فانيدەگى قارىم-قاتىناستارىنىڭ كۇردەلى قايشىلىقتارى، قاقتىعىستارى ومىرلىك شىندىق قۇبىلىستارىمەن، قاسيەتتەرىمەن ناقتى دالەلدەنە، دايەكتەلە تۇسىندىرىلەدى. از سوزگە استارلى، مەگزەۋلى وي-ماعىنالارىن سىيعىزا ءبىلۋ – شەشەندەردىڭ شىعارماشىلىق ونەرىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى. ادامداردىڭ رۋحاني جان الەمى سۇلۋلىعىنىڭ قورشاعان ورتاسىنا، كەيىنگى ۇرپاققا تاعىلىم بولاتىن ۇلاعاتى شەشەندەر سوزدەرىمەن تۇجىرىمدالعان. ياعني، بي-شەشەندەر عاسىرلار بويى ۇرپاقتاردى سويلەۋ مادەنيەتىن يگەرۋگە قالىپتاستىردى. بۇل ورايدا، بولتىرىك «ناقىل ءسوز تۋرالى» توپتاماسىنداعى مىناداي وقيعالى سوزدەر تاقىرىپتارىن ايتامىز:
«ءسوزدىڭ كوركى ماقال-دى»، «ءسوز قادىرىن بىلمەسە»، «باسقا پالە تىلدەن»،
«بالە قايدا دەمە – اياق استىندا»، «اكەڭ قاپا بولادى»، «ءسوز ءمانىسى»، ت.ب.
بولتىرىكتىڭ وسى توپتاعى وقيعالى سوزدەرىندە حالىقتىڭ بارلىق ورتالارىنداعى (وتباسى، اۋىل-ايماق، جالپى حالىق) ءسوز ونەرىنىڭ قۇدىرەتتى قىزمەتىنىڭ ادامگەرشىلىك-ەستەتيكالىق، الەۋمەتتىك ىقپالدى ماڭىزى سارالانا باعالانعان. مىسالى، «ءسوز قادىرىن بىلمەسە» اتتى اڭگىمەدە بولتىرىكتىڭ سالىستىرۋ-شەندەستىرۋ تاسىلىمەن بەرىلگەن باعالاۋلارىن كورەمىز:

باي بولماعان باي بولسا،
جايلاماعان ساز قويماس.
بي بولماعان بي بولسا،
باسىن شالماعان ءسوز قويماس.
ءسوز قادىرىن بىلمەسە،
بايدان بايلىق كوشەدى.
ءسوز قادىرىن بىلمەسە،
بيدەن بيلىك كوشەدى.

«اكەڭ قاپا بولادى» اتتى اڭگىمەدە «اۋزى قيسىق بولسا دا بايدىڭ بالاسى سويلەسىن» دەپ شىنىندا دا اۋىزى قيسىق، بىراق جۇرتتىڭ اراسىندا رەتسىز ارنارسەنى ايتا بەرگەن بايدىڭ بالاسىن باعالاعانى ءۇشىن جيىننىڭ شىرقى بۇزىلعانىنا قاپا بولعان بولتىرىكتىڭ ايتقان سويلەۋ مادەنيەتىن ۇعىندىرۋ ۇلاعاتىنىڭ بارلىق كۇندە دە ءمانىن جويمايتىنى انىق:
«– سوزدەن ءتاتتى نارسە جوق. سوزدەن اششى نارسە تاعى جوق. سوزدەن جەڭىل نارسە جوق. سوزدەن اۋىر نارسە دە جوق. ءسوزىڭدى تىلىڭە بيلەتپە، اقىلىڭا بيلەت. اقىلدى ءسوزىڭدى اقىلسىزعا قور ەتپە، اقىلعا ايت. نە سويلەيتىنىڭدى ءبىل. كىمگە سويلەيتىنىڭدى ءبىل. قاي جەردە سويلەيتىنىڭدى ءبىل. قاي كەزدە سويلەيتىنىڭدى ءبىل. قالاي سويلەيتىنىڭدى ءبىل. ونى بىلمەسەڭ، سارا ءسوزىڭ شالا بولادى، ارتى جالا بولادى، اكەڭ قاپا بولادى».
سويلەۋ مادەنيەتىنە باۋلۋ، تاربيەلەۋ – حالىقتىڭ اتا-بابالىق يگى ءداستۇرى. بىردە وزىنە ورىنسىز تيسە بەرگەن بايدىڭ بالاسىنىڭ «…ايتقان ءسوزىن، ءۋاجىن كاڭباق قۇرلى كورمەي، ونى سوزدەن دە، ۋاجدەن دە جىعا» بەرگەسىن بايدىڭ بالاسى توبەلەس شىعارىپ، سىلتەگەن قولى ءۇي يەسىنىڭ كۇرەك ءتىسىن سىندىرىپ، بىراق ناتيجەسىندە بولتىرىكتىڭ بالاسى ايىپ تارتادى. ءوزى جازىقسىز بولسا دا وزىنە جاسالعان اكەسىنىڭ بيلىگىن مويىنداعىسى كەلمەي تۇرعان بالاسىنىڭ سۇراعىنا («– اكە، دۇرىس سويلەگەندە قالاي سويلەۋ كەرەك ەدى؟ مەنىڭ ءسوزىمنىڭ بۇرىس جەرى بار ما؟») بولتىرىكتىڭ ايتقانى دا تاربيەلىك ماڭىزدىلىعىمەن باعالى:

جاتقا سويلەمە،
جامانعا سويلەمە،
اسىرىپ سويلەمە،
باتىرىپ سويلەمە.
جاسقا سويلەمە
ماسقا سويلەمە،
ۇرىعا سويلەمە،
قاراعا سويلەمە،
جامان سوزدەن جاقسى ءسوز دۇرىس.
جامانعا ايتقان سوزدەن
جاقسىعا ايتقان ءسوز دۇرىس.
ويسىز سوزدەن ويلى ءسوز دۇرىس.
ويسىزعا ايتقان سوزدەن،
ويلىعا ايتقان ءسوز دۇرىس.
ايتىلماي قالعان سوزدەن
ايتىلىپ قالعان ءسوز دۇرىس.
سويلەمەس جەردى بىلسەڭ
سويلەمەس جەردە سويلەمەي قالۋدى بىلسەڭ.
بارىنەن دە سول دۇرىس.
ولاي بولماعان جەردە
قانشا اسىل دەمە
ءسوزىڭنىڭ الدى بۇرىس،
ارتى – ۇرىس.

بولتىرىك سوزدەرىنىڭ ءبىرازى ادامداردى جولداستىققا، دوستىق قارىم-قاتىناستارعا تاربيەلەۋ بولىپ كەلەدى. اكەنىڭ بالاسىن تاربيەلەۋى – اتا-بابالاردىڭ جولى. «ساڭىلاۋى جوقپەن ساباقتاس بولما» اتتى اڭگىمەدە شەشەننىڭ ۇلىنىڭ سوتقار، بۇزىق بالالارمەن بىرگە جۇرگەنى، اكەسىنىڭ ەسكەرتۋلەرىنە قۇلاق اسپاعانى، اقىرى سولاردىڭ تازى ۇرلاعان وقيعاسىنا بايلانىستى جازالانىپ، ايىپ تارتقانداردىڭ ءبىرى بولعانىنا بايلانىستى ايتقان بولتىرىكتىڭ ناسيحات ءسوزى دە تاعىلىمدى:

ساڭىلاۋى جوقپەن
ساباقتاس بولما.
بايلاۋى جوقپەن
ساناتتاس بولما.
تىلەگى جامانمەن
قاپاعا تۇسپە.
تەگى جامانمەن
ورتاعا تۇسپە.

ادامداردىڭ بالالىق جانە ەسەيگەن، ەگدەلەنگەن جاستارى كەزەڭدەرىنىڭ بارلىعىندا دا دوستىق، جولداستىق قارىم-قاتىناستاردىڭ ەڭ ماڭىزدى ورىن الاتىنى بەلگىلى. «جاقسىمەن جولداس بولعان» اتتى اڭگىمەدە ادامداردىڭ اراسىندا كوپ جىلدار بويى قالىپتاسقان شىنايى جولداستىقتى، دوستىق كوڭىلدى قارىم-قاتىناستاردى ساقتاي ءبىلۋ ۇلاعاتى نازارعا الىنعان. ال، اسىل تەكتى جاقسى ادامداردىڭ ءوزارا سۋىسىپ بارا جاتقان بۇرىنعى جولداستىق قاتىناستارىن ساقتاۋ كەرەكتىگى تەك عانا تۇسپالدى، مەگزەۋلى ءسوز ماعىنالارىمەن عانا جەتكىزەتىن بولتىرىكتىڭ سۋىرىپ سالىپ (يمپروۆيزاتسيامەن) ايتقان قاناتتى سوزدەرىمەن ورنەكتەلگەن:

جاقسىمەن جولداس بولعان،
ەل ۇستانعان تىلەكتەي بولادى.
قىز ۇستاعان جىبەكتەي بولادى
جادىراعان جازداي بولادى،
ايدىن كولدەگى قازداي بولادى،
وتاۋ ورتاسىنداعى وتتاي بولادى،
وت ورتاسىنداعى شوقتاي بولادى،
تۇراعى التىن شىراقتاي بولادى.
تۇياعى اسىل پىراقتاي بولادى،
مۇنشا داۋلەت كىمگە تۇراقتاي الادى؟!

ادامداردىڭ ءوزارا جولداستىعى، دوستىعى ناعىز سىن ساعاتتارىندا، قيىن-قىستاۋ كەزدەرىندە تانىلادى. ادامداردىڭ اراسىندا جولداستىق، دوستىق قارىم-قاتىناستارىن تەك عانا داۋلەتى شالقىعان، قىزمەت دارەجەسى بار كەزىندەگى پەندەشىلىك ەسەپكە عانا قۇرىپ جۇرەتىندەر دە كەزدەسەتىنى ءمالىم. ال، شىن جولداستىق، دوستىق تەك عانا قيىنشىلىقتاردى بىرگە كوتەرىسكەن ءمارت مىنەزدى قاسيەتتەرمەن عانا كورىنۋى ءتيىس ەمەس پە؟ «جولبارىس تەرىسىن جامىلعان باتىر» اتالاتىن حالىق اڭگىمەسىندە بىرگە كەلە جاتقان ادامداردىڭ جولبارىسپەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ قالعاندا اڭمەن الىسىپ جاتقان بولتىرىكتى تاستاپ قاشىپ كەتكەندىكتەرىنە بايلانىستى باعالاۋ جاسالعان. جولبارىسپەن جالعىز ءوزى الىسىپ، ءولتىرىپ، «يىعىنا سالىپ العان جولبارىس تەرىسىنىڭ ءبىر پۇشپاعى جەرگە سۇيرەتىلىپ» كەلە جاتقان بولتىرىككە قاشىپ كەتكەن جولداستارى قايتا ورالىپ كەلگەندەگى ديالوگتاردان، شەشەننىڭ قورىتىندى باعالاۋلارىنان جولداستىقتىڭ شىنايلىعى مەن جالعاندىعىنا باعا بەرىلگەن. بولتىرىك شەشەننىڭ پوەتيكالىق ماعىناسى، مەگزەۋلى ويلارى تەرەڭ سوزدەرى ارقىلى ادامگەرشىلىك قاسيەت ساپاسىنىڭ شىنايىلىعى دالەلدەنگەن:
1. «ءتىرى بولسام دا، ءولى جولبارىس قۇرلى بولمادىم. ءولى بولسا دا بۇل
جولبارىس ءتىرى بولتىرىكتەن گورى جولدى ەكەن»;
2. «مەن ەكى سويىلدىم، جولبارىس ءبىر سويىلدى…
– مىناۋ قاسىمدا تۇرعان قويانجۇرەكتەر مەنى جالعىز تاستاپ قاشىپ كەتىپ، ءبىر سويىلدىم. ولاردان سوڭ باتىر جۇرەكتى جولبارىس بولات تىرناعىمەن، الماس ازۋىمەن تاعى سويدى. ال، جولبارىس بولسا، ول ءبىر-اق سويىلدى».
3. «– جولبارىستا قىرىق جىگىتتىڭ ايباتى بار، ءبىر جىگىتتىڭ قايراتى بار.
جۇرەگىن توقتاتا العان جىگىتكە ءبىر جولبارىس نە قايرات قىلۋشى ەدى» – دەپ
جاۋاپ بەرىپتى. وسى وقيعادان كەيىن ەل ىشىندە بولتىرىكتىڭ «جولبارىس جۇرەكتى
باتىر»، «جولبارىس تەرىسىن جامىلعان باتىر» دەگەن اتى شىعىپتى».
جاقسى ادامداردىڭ دوستىعى ارقىلى ادامزاتتىڭ ءوسىپ-وركەندەپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. سوندىقتان، بولتىرىك شەشەننىڭ جولداستىق، دوستىق تۋرالى سوزدەرى ازاماتتىق-وتانشىلدىق تۇعىرنامامىز بەرىك حالىق ەكەنىمىزدى دالەلدەيدى.
بولتىرىك شەشەن سوزدەرىندەگى ءتالىم-تاربيەلىك ماعىنالى ويلار جاقسىلىق پەن جاماندىق ۇعىمدارىن تانىپ-ءبىلۋ ۇلاعاتىن سارالاۋعا ارنالعان. مىسالى، «جانىڭ جەتى جاماننان امان بولسىن»، «ونەرىڭ مەن ونەگەڭ ازباسىن»، «جەتى جەتىنى بىلگەندى ادام دەيدى»، «جەتى جاقسى»، «جەتى جەتىم»، «بالاعا اقىل»، «بەس جامان»، «اقىل»، ت.ب. ناقىل سوزدەرى جاس ۇرپاقتىڭ ادامگەرشىلىك ۇلاعاتىمەن قالىپتاسىپ وسۋىنە حالىق دانالىعى بويىنشا باعدار بەرەدى. شەشەن قازاق ۇعىمىنداعى كيەلى جەتى سانىنا نەگىزدەلگەن قاسيەتتەر، داستۇرلەر تاعىلىمىن تولعايدى.
قازاق ۇل-قىزدارىنىڭ جەتى جەتىنى (جەتى اتا، جەتى رۋ، جەتى جارعى، جەتى قۇبىلا، جەتى جاقسى، جەتى جامان، جەتى جەتىم), سولاردى سارالاعاندا جەتى جاقسىنى (اقىل، تالاپ، ءبىلىم، مال، كىسىلىك، كاسىپ، ءسوز), جەتى جاماندى (كۇنشىلدىك، كەكشىلدىك، استامشىلىق، ساراڭدىق، قاراۋلىق، بالەقورلىق، ىنساپسىزدىق), جەتى جەتىمدى (جاۋىن جاۋماعان جەر، باسشىسى جوق ەل، ەلىنەن اجىراعان ەر، اققۋ-قازى جوق كول، تىڭداۋشىسىز ءسوز، كيىلمەي توزعان تون، قاتارلارى جوق شال) – ءبىلۋدىڭ ۇلتتىق-وتانشىلدىق دۇنيەتانىم ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن بايقاتادى.
بولتىرىكتىڭ «بالاعا اقىل» اتتى ناسيحات-ناقىل، باتا-تىلەك باعدارىمەن ايتىلعان سوزدەرى دە ديداكتيكالىق-فيلوسوفيالىق بايىپتى سيپاتىمەن ەرەكشەلەنەدى.
شەشەندىك ناسيحات-ناقىل سوزدەرىندە قازاقتىڭ اتا-بابالاردان جەتكەن ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر ۇلاعاتىن جاس ۇرپاقتىڭ جادىنا، ساناسىنا ءسىڭىرۋ ۇسىنىلعان. قولداعى بار دۇنيەنى ورىنسىز شاشپاۋدى، اشكوز دۇنيەقوڭىز بولماۋدى، مەنشىكتى جەردىڭ، سۋدىڭ («سۋلى جەر – نۋلى جەر، نۋلى جەر – رۋلى ەل») يەسى بولۋدى، جىگىتتىك پەن قارتتىقتىڭ ۇيلەسىمىن ءبىلۋدى، ويدىڭ دا، ءسوزدىڭ دە، ءىستىڭ دە تازا، اق بولۋىن ساقتاۋدى ۋاعىزدايدى. ادامدارمەن قارىم- قاتىناستار جاساۋداعى ءتالىم-تاربيەلىك، ەتيكالىق ۇستانىمداردىڭ ءمانىسىن ومىرلىك شىندىق قورىتىندىلارىمەن دايەكتەي تۇسىندىرگەن:

اقىلى جوقتى اعا تۇتپا،
قاسيەتى جوقتى قادىر تۇتپا،
اقىلى جوقتى اعا تۇتساڭ،
كىشىلىگىڭدى كەمشىلىكتەي كورەر،
قاسيەتى جوقتى قادىر تۇتساڭ،
كىسىلىگىڭدى ەرسىلىكتەي كورەر.

* * *
تەگى جاماندى تەڭ تۇتپا،
تىلەگى جاماندى ەس تۇتپا.
تەگى جاماندى ەس تۇتساڭ
تورىڭە شىعار.
تىلەگى جاماندى ەس تۇتساڭ،
توبەڭە شىعار.

* * *
ۇلكەن الدىندا ءيىلىپ سويلە،
كىشى الدىندا سىزىلىپ سويلە.
ءيىلىپ سويلەگەننەن بەلىڭ بۇگىلمەيدى،
سىزىلىپ سويلەگەننەن ءسوزىڭ ۇزىلمەيدى.

* * *
ەكى ويلى بولما،
ەكىۇشتى سويلەمە.
ۇرىنىڭ قاسىندا جۇرمە.
وتىرىكشىنىڭ قاسىندا جۇرمە.
وتىرىكشىنىڭ قاسىندا تۇرما.
ەجەلگى دوسپەن ۇستاسپا
جامانمەن كەڭەسپە،
بالامەن ەگەسپە.

بولتىرىك شەشەننىڭ ەتنوپەداگوگيكالىق-ەتنوپسيحولوگيالىق ءماندى كوڭىل ايتۋ-جۇباتۋ ولەڭدەرى دە بار. بايزاق باتىردىڭ ون سەگىزدەگى بالاسى بەكمولدا قوقان زەكەتشىلەرىن ايماقتان الاستاۋ شايقاسىندا قازا تاپقاندا شىعارعان كوڭىل-ايتۋ – جۇباتۋىندا ءداستۇرلى سارىنمەن پسيحولوگيالىق ەگىزدەۋ بەينەلەۋلەرىنىڭ مەتافورالىق بالامالارىمەن، سيمۆولدىق مەگزەۋلەرىمەن ەل ازاماتتارىنىڭ ءومىر مەن ءولىم الماسقان زاڭدىلىعىن مويىنداۋعا شاقىرادى:

اققۋ قۇسقا وق تيسە،
قاناتىن سۋعا تيگىزبەس،
اقسۇيەككە وق تيسە،
كورشىسىنە سەزدىرمەس.
قاس باتىرعا وق تيسە،
قارا اسپاندى توندىرمەس.
قاس جامانعا وق تيسە،
باسىن جەردەن كوتەرمەس.
نوقتالى باسقا ءبىر ءولىم،
اقىر ءبىر كۇن كەلمەي مە؟
اجالدىڭ سوقسا داۋىلى،
ءومىردىڭ شامى سونبەي مە؟
قانشا كۇن ساقتاپ تۇرعانمەن،
سۇراي كەلسە يەسى
اماناتىن بەرمەي مە؟
اعادان شىققان دانا ءسوز
قۇلاق قۇرىشىن قاندىرار،
اتادان شىققان باتا ءسوز،
ولگەنىڭدى ءتىرىلتىپ
وشكەنىڭدى جاندىرار.
دوس كوتەرەر كوڭىلدى،
ەر كوتەرەر ءولىمدى
بەكەم بۋ، باتىر، بەلىڭدى،
مۇڭايتپا باققان ەلىڭدى
يت جۇگىرتىپ، قۇس سالىپ
جۇيرىك ءمىن دە، سۇلۋ قۇش،
العىن وسى ءتىلىمدى.

بولتىرىك المەنۇلى سوزدەرىنىڭ بارلىعىندا دا تاربيەلىك ءمان بار. ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى باعالاۋ تۇرعىسىندا سانالۋان وقيعالار (جەر داۋى، جەسىر داۋى، ۇرلىق، بارىمتا، ت.ب.), اعايىننىڭ، دوس-جولداستاردىڭ قارىم-قاتىناستارى، ت.ب. ماسەلەلەرگە بايلانىستى تۋىنداعان سوزدەرى حالىقتىڭ جادىندا جاتتالعان. اسىرەسە، ونىڭ بيلەرمەن بولعان ءسوز سايىستارىنداعى بيلىك شەشىمدەرى ءسوز ونەرىنىڭ قۇقىقتىق زاڭدىلىقتارى ساقتاۋ قۇرالى بولعاندىعىن دالەلدەيدى. سۋرەتكەر جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆ «ادەبيەت تاريحى» اتتى كىتابىندا «بيلەر ايتىسىن» ادەبيەت تاريحىنداعى «ايتىس ولەڭدەرى» سالاسى اياسىندا قاراستىرعان ەدى. م. اۋەزوۆ «بيلەر ايتىسىن» «ىشكى ماعىناسىنا عانا قاراپ» جىكتەپ، ولاردى بيلىك ايتىستارى اتاۋىمەن جۇيەلەيدى: «ءبىرىنشى – داۋ مەن بيلىكتى قوسا ايتىپ، رۋ جىگىنىڭ بەتىمەن سويلەيتىندەر بولادى. مىسالى، بۇقار جىراۋدىڭ كەرەيگە ايتقان تاقپاعى; «ەكىنشى، ەكى ءبيدىڭ ءادىل بيلىككە تالاسىپ ايتقان تالاس سوزدەرى. مىسالى، اقتايلاق، سولتاباي بيلىگى; «ءۇشىنشى، ارباسىپ، ىرعاسىپ، جۇمباقپەن، تۇسپالمەن ايتىساتىن تالاس بيلىك، مىسالى، قارامەندە مەن كەڭگىرباي بيلىگى; «ءتورتىنشى، داۋ مەن بيلىك تۇسىندا، نە جامانداپ، نە ماقتاۋ ايتاتىن سوزدەر. مىسالى، سابىربايدىڭ سولتاباي تورەگە ايتقان ولەڭى».
بولتىرىك شەشەننىڭ دە الەۋمەتتىك-قوعامدىق قايراتكەر تۇعىرىنا كوتەرىلگەن قىزمەتى وسىنداي «بيلىك ءسوز» ۇلگىلەرى ارقىلى تانىلعان: «اعا بوردان، ءىنى زوردان» (جەسىر داۋى), «حالقىم ءۇشىن تۋدىم» (جەر داۋى), ءۇش نۇسقالى «التىن ەمەل داۋىنا داۋا» (جەر داۋى), «سىپاتاي باتىردىڭ قۇتى» (جومارتتىق-مارتتىك), «تەنتەك تورتەۋ بولعاندا» (تەنتەكتىككە باعا), «ازدىم دەپ ۇرلىققا بارما» (وزبىرلىققا ۇكىم), «قۇدايدىڭ ءوزى وڭعارار» (جومارتتىق), «داۋدىڭ ءتۇبىن قىز بەكىتەدى» (قىرعىز-قازاق دوستىعى), «ارىستان قارتايسا تىشقان اۋلايدى» ء(ىرى مىنەز-مارتتىك), «ەرىككەن حان ءوستىپ وتتاي ما ەكەن» (حالىقتىڭ قۋاتىن تانىتۋ), ت.ب.
بولتىرىك المەنۇلىنىڭ شەشەندىك سوزدەرى – مىڭجىلدىقتار بەلەستەرىنەن وتكەن، قازىرگى كەزدە جاڭا الەمدەگى قازاق مەملەكەتى اتىمەن الەمدەپ ەڭ وزىق ەلدەرمەن يىق تەڭەستىرگەن حالقىمىزدىڭ ۇرپاقتارىن تاربيەلەيتىن رۋحاني قۇرالدارىمىزدىڭ ءبىرى. قازاقتىڭ ءتالىم-تاربيەلىك نەگىزى باي، تەرەڭ ماعىنالى وسىنداي مۇرالارى الەمدىك پەداگوگيكالىق كوزقاراستار جۇيەسىن دە بايىتا تۇسەتىنى اقيقات. بۇل ورايدا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ ۇلتتىق-وتانشىلدىق باعدارلى سوزدەرىنىڭ دە بولتىرىك بابا سىندى دانالارىمىزدى ۇلىقتاۋ ارقىلى ءوز باعىتىمىزدان اداسپايتىنىمىزدى دالەلدەي تۇسەدى: «بابالارىن قالتقىسىز قاستەرلەي العان حالىق بالالارىنىڭ بولاشاعىن دا قاپىسىز قامداي الماق. … سالتاناتى جاراسقان قالاسى بار، بايتاعى ۇشان – تەڭىز دالاسى بار، ارۋاق قولداعان باباسى بار ەل ەكەنىمىزدى ماقتان ەتەيىك!».
بولتىرىك شەشەننىڭ تاريحي تۇلعاسى داستانداردا دا (ك. ازىرباەۆتىڭ «اڭىزدار سىرى» (1969), ب. بيگەليەۆتىڭ «بالكاش» (1970) كىتاپتارىنداعى داستانداردا بەينەلەنگەن. 2007 جىلى بالقاش اۋدانىنىڭ، باقاناس اۋىلى ورتالىعىندا ەسكەرتكىشىنىڭ قويىلۋى دا قازاق حالقى بابالارى ۇلىلىعىن ۇرپاقتارى ۇلىقتاۋىنىڭ كورنەكتى كورسەتكىشى.
قورىتا ايتقاندا، قازاق تاريحىنداعى كورنەكتى بي-شەشەن، باتىر بولتىرىك المەنۇلىنىڭ ءسوز ونەرى شىعارماشىلىعى مەن قايراتكەرلىگى تۇتاسقان قىزمەتىنىڭ ونەگەسى ءبىزدىڭ ۇلتتىق جانە جالپىادامزاتتىق مۇراتتاردى يگەرگەن وزىق وركەنيەتتىك بولمىسىمىزدى انىقتاي تۇسەدى. قازاق وركەنيەتىنىڭ وسىنداي گۋمانيستىك تاعىلىمى ۇرپاقتاردى ادامگەرشىلىك ۇلاعاتىمەن ماڭگىلىك بولاشاقتا دا تاربيەلەي بەرەدى.


تەمىرحان تەبەگەنوۆ،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور، اباي اتىنداعى قازۇپۋ
قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى،

«انا ءتىلى».

 

پىكىرلەر