Qazaq til bilimi men ádebıettanýy zertteýleriniń (A.Baıtursynov, S.Seıfýllın, M.Áýezov, Á.Mámetova, B.Adambaev, R.Syzdyqova, S.Negımov, G.Qosymova) ortaq nysandaryna alynyp kele jatqan bı-sheshender sózderi de ulttyq ádebı tilimizdiń aıryqsha poetıkalyq qubylysy turǵysynda baǵalanady. Qazaq til bilimi zertteýlerinde ádebı tilimizdiń qalyptasý jolynda halyqtyń kórkem oılaýdyń kórnekti úlgisi bolǵan bı-sheshender sózderiniń baǵalanýy jańa tujyrymdarmen de tolyǵa túsetini – tabıǵı zańdylyq. Bul oraıda professor G.Qosymovanyń jańa pikirin nazarǵa alamyz:
«…tyńdaýshysyn tolǵandyrý, odan soń oılandyrý, budan keıin eliktirip áketý, aqyrynda dáleldi ýájge bas qoıǵyzý – sheshendik sózdiń erekshe qasıeti boldy. Ýáj sózge kelerde, úkim-kesim qabyldaǵanda halyqtyń moral kodeksi ispetti maqal-mátelderine júginip, ósıet, mátel úlgiles aforızm sózderdi jıi qoldanyp otyrǵan».
Sheshendik – qazaq sóz óneri salalarynyń halyqtyq kórkemdik oılaý dengeıin tanytatyn baıyrǵy úlgileriniń biri. Qazaq halqynyń qalyptasýy men damýy kezeńderinde turmystyq-áleýmettik qarym-qatynastardyń asa mańyzdy máselelerin, jeke adamdar men halyqtyń taǵdyryn sheshetin syn sátterinde bı-sheshenderdiń sheshimderi negizgi yqpaldy quqyqtyq, tálim-tárbıelik qyzmet atqarǵan. Bı-sheshenderdiń qyzmeti qazaq halqynyń barlyq
áleýmettik toptarynyń adamgershilik-ımandylyq minez-qulyq daǵdylarynyń ata-babalyq qalyptasqan júıemen júrip otyrýyn qadaǵalaǵan, eldi basqaryp otyrǵan handardy da, qol bastaǵan batyrlardy da, myńǵyrǵan maly bar baılardy da, dáýleti joq kedeı sharýalardy da, el isine aralasa bastaǵan bozbalalardy da – barlyq jastaǵy adamdardy halyqtyq adamgershilik ulaǵatymen tárbıelegen. Qazirgi zamanǵy ǵylymı-zertteýler nátıjelerine negizdelgen anyqtamalar boıynsha bı-sheshenderdiń áleýmettik qyzmet salalary san alýan dástúrlerdi qamtyǵan.
A. Baıtursynov, M. J. Kópeev, S. Seıfýllın, M. Áýezov, Á. Mámetova, B. Adambaev, N. Tórequlov, S. Negımov, J. Dádebaev, S. Dáýitov, t.b. ǵalymdardyń eńbekterinde bı-sheshender sózderiniń tarıhı-poetıkalyq erekshelikteri únemi qarastyrylyp keledi.
Qazaqtyń halyq bolyp qalyptasýynyń, ulttyq tutastyqpen uıymdasýynyń rýhanı kuraly – bı-sheshenderdiń qyzmeti. Ǵasyrlar boıy urpaqtardy adamgershilik minez-qulyqqa tán asyl qasıetterge tárbıeleýde daryndy adamdardyń aıtqan sózderi men ónegeli qyzmetteri jetekshi oryn alady.
Aǵartýshy-ǵalym Ahmet Baıtursynuly «Ádebıet tanytqysh» (1926) atty kitabynda shyndyqty naqty áńgimeleıtin týyndylardy «Qara sóz» dep ataıdy. Qara sóz áńgimeleriniń «es» jáne «is» uǵymdarymen bolatyn eki jaqty sıpatyn atap kórsetedi. Qara sózdiń úsh salaǵa («Áýeze», «Álipteme», «Baıymdama», «Zeıindeme») bólinetinin, sheshender sózderiniń «Baıymdamaǵa» («Zeıindemege») jatatynyn ataǵan edi. Sheshenderdiń sózderin «Sheshen sóz» dep atap, onda aıtýshy maqsatynyń túsindiriletinin, pikirine nandyratynyn, sendiretinin, uıytatynyn, buıytatynyn, ıman keltiretinin baǵalaıdy. Sheshen sózderdiń bes túri júıelengen: a) memleket isine … sóılegende saıasat shen sózi; b) sot bıligine áser etý úshin aıtqan bılik sheshen sózi; v) bireýdiń … eńbegin, qyzmetin qoshemettep sóılegen … qoshemet sheshen sóz; g) bilimdilerdiń, ǵalymdardyń pán mazmundy sóılegeni – bilimir sheshen sózi; j) din jaıynan sóılegen ǵulamalar, … moldalar sózi – ýaǵyz.
Qazaq bı-sheshenderiniń eldi basqarýshylyǵy, qazylyq-tóreshilik batagóıligi, halyqtardy biriktirýshi-bitimgershiligi, t.b. san salaly áleýmettik qyzmeti arqyly sóz óneriniń memlekettik qoldanysy qalyptasqan. Qazaq tiliniń memlekettik mártebede qoldanylýynyń Qazaq handyǵy dáýirindegi nyǵaıýy da osy bı-sheshender qyzmetiniń memlekettik-quqyqtyq mártebede qoldanylýymen, ásirese, Áz-Táýke hannyń tusyndaǵy bı-sheshenderge memlekettik bılik bergen tusta aıryqsha nyǵaıdy.
Bı-sheshenderdiń sózderi – halyqtyq tálim-tárbıe quraly. Qazaq halqynyń otbasylyq ortasynan bastap, aýyl-aımaqpen, baıtaq atamekendegi aǵaıyn-týystarmen, kópshilikpen qarym-qatynas jasaý mádenıetiniń adamgershilik asyl qasıetter aıasynda qalyptasýynda bı-sheshender sózderiniń yqpaly zor boldy. Ata-anany, aǵa-inini, birge týysqan úlkendi-kishili qyzdardy, jeńgeni, kelindi, naǵashyny, jıendi, qaıyn jurtty, kórshini, aýyly aralas aǵaıyndy, qandas halyqtardy, búkil adamzatty – bárin de qurmetteý máseleleri bı-sheshender sózderinde qamtylǵan.
Bóltirik Álmenuly (1771–1854) qazaq tarıhyndaǵy ári bı-sheshen, ári jaýynger-batyr, palýan retinde tanymal bolǵan kórnekti qaıretker. Onyń sheshendik sózderin jınaǵan, qurastyryp jarııalaǵan (Álmenuly B. Sheshendik sózder. Almaty: Ǵylym, 1993. – 144 b.), arnaıy monografııalyq zertteý kitabyn (Dádebaev J. Bóltirik Álmenuly jáne qazaq sheshendik óneri. Almaty, 1994) jazǵan professor Janǵara Dádebaev bıdiń sózderin úsh topqa («Dilmár sóz», «Bılik sóz», «Naqyl sóz») bólip qarastyrǵan. Osy úsh toptaǵy halyq áńgimelerinde Bóltiriktiń jastaıynan ómirden ótkenge deıingi aralyqta adamdardyń taǵdyrlaryna qatysty sanalýan máselelerdiń barlyǵyna da danalyqpen, ádildikpen sheshimdi baǵalaýlar jasaǵanyn kóremiz.
Ǵalym J. Dádebaev Bóltirik sheshenniń shyǵarmashylyǵy men qoǵamdyq-áleýmettik qyzmetiniń tarıhı-mádenı ónegesine baǵa bergen:
«Jastaıynan aqyndyq, batyrlyq jolyn qýyp, eseıgen shaǵynda el arasyndaǵy jer, sý, eńbek, qun jáne jesir daýlaryna talaı ret ádil tórelik aıtqan. Bóltirik – bıler dáýiri ádebıetiniń iri ókili. Bóltiriktiń sheshendik sózderi onyń zamany men sol zaman adamynyń eń bir mańyzdy da mándi, eń kókeıtesti máselelerine arnalǵan. … Bóltiriktiń sózderi qyrǵyz, ózbek halyqtary arasynda da kezdesedi».
Sheshendik sózderdiń aforızmdik sıpaty beıneli kórkem tirkesterimen órnekteletini – qalyptasqan úrdis. Bul erekshelikti halyqtyń tyńdaýshylyq-qabyldaýshylyq psıhologııasyn baýraıtyn kórkemdik estetıkalyq yqpal aıasynda túsiný kerek.
Bóltirik Álmenuly (1771–1854) qazaq tarıhyndaǵy osyndaı halyqtyq-memlekettik tuǵyrdaǵy qaıratker tulǵa. Onyń sózderi halyqtyq tálim-tárbıeni quraıtyn barlyq máselelerdi (dostyq, joldastyq, jomarttyq, qaıyrymdylyq, kishpeıildilik, t.b.) keshendi túrde qamtyǵandyǵymen erekshelenedi.
Bı-sheshender – qazaq sóziniń qoldanylýyndaǵy kórkemdik-estetıkalyq ulaǵatty qalyptastyrǵan shyǵarmashylyq tulǵalar. Qazaq halqynyń adamzat tarıhyndaǵy qundylyqtar qazynasyna ózindik mol úlesi bar ekendigi ǵylymı dáleldenip kele jatqan aqıqat. Sondyqtan Bóltirik Álmenuly sózderiniń tárbıelik yqpaly zor bolmysynan biz álemdik aǵartýshylyq oı-pikirler antologııalary quramyna laıyqty pedagogıkalyq-psıhologııalyq sıpatyn kóremiz.
Professor S. Negımov «Sheshendik óner» atty kitabynda bı-sheshenderdiń «Estý, eske saqtaý, kórý, túısik qabiletiniń kúshtiliginiń arqasynda nebir oılar, sózder tirilip, oıanyp, daýystap, quıylyp ketetinine» baǵa bere kelip, osy óner ıeleri sózderiniń tálim-tárbıelik ulaǵatyn erekshe atap kórsetedi:
«Qazaq qoǵamynda sheshendik ónerdiń alatyn orny zor. Urpaq tárbıesinde, el basqarý júıesinde, eldi sáýlelendirý jolynda, árıne, halyqtyń san ǵasyrlyq tájirıbesinde qorytylyp ekshelgen, jınaqtalyp júıelengen aqyl-naqyl, ósıet-nasıhatqa negizdelgen otty da naqyshty, sheber de sheshen aıtylatyn aýyzsha sózdiń taǵylymdyq-tanymdyq ári tárbıelik máni aıryqsha».
Bóltirik Álmenulynyń sheshendik sózderi jastardyń da, eresekterdiń de jaqsylyq pen jamandyq qasıetterin salystyra baǵalaýǵa baǵdarlaıdy. Adamdardyń fánıdegi qarym-qatynastarynyń kúrdeli qaıshylyqtary, qaqtyǵystary ómirlik shyndyq qubylystarymen, qasıetterimen naqty dáleldene, dáıektele túsindiriledi. Az sózge astarly, megzeýli oı-maǵynalaryn syıǵyza bilý – sheshenderdiń shyǵarmashylyq óneriniń basty ereksheligi. Adamdardyń rýhanı jan álemi sulýlyǵynyń qorshaǵan ortasyna, keıingi urpaqqa taǵylym bolatyn ulaǵaty sheshender sózderimen tujyrymdalǵan. Iaǵnı, bı-sheshender ǵasyrlar boıy urpaqtardy sóıleý mádenıetin ıgerýge qalyptastyrdy. Bul oraıda, Bóltirik «Naqyl sóz týraly» toptamasyndaǵy mynadaı oqıǵaly sózder taqyryptaryn aıtamyz:
«Sózdiń kórki maqal-dy», «Sóz qadirin bilmese», «Basqa pále tilden»,
«Bále qaıda deme – aıaq astynda», «Ákeń qapa bolady», «Sóz mánisi», t.b.
Bóltiriktiń osy toptaǵy oqıǵaly sózderinde halyqtyń barlyq ortalaryndaǵy (otbasy, aýyl-aımaq, jalpy halyq) sóz óneriniń qudiretti qyzmetiniń adamgershilik-estetıkalyq, áleýmettik yqpaldy mańyzy saralana baǵalanǵan. Mysaly, «Sóz qadirin bilmese» atty áńgimede Bóltiriktiń salystyrý-shendestirý tásilimen berilgen baǵalaýlaryn kóremiz:
Baı bolmaǵan baı bolsa,
Jaılamaǵan saz qoımas.
Bı bolmaǵan bı bolsa,
Basyn shalmaǵan sóz qoımas.
Sóz qadirin bilmese,
Baıdan baılyq kóshedi.
Sóz qadirin bilmese,
Bıden bılik kóshedi.
«Ákeń qapa bolady» atty áńgimede «Aýzy qısyq bolsa da baıdyń balasy sóılesin» dep shynynda da aýyzy qısyq, biraq jurttyń arasynda retsiz árnárseni aıta bergen baıdyń balasyn baǵalaǵany úshin jıynnyń shyrqy buzylǵanyna qapa bolǵan Bóltiriktiń aıtqan sóıleý mádenıetin uǵyndyrý ulaǵatynyń barlyq kúnde de mánin joımaıtyny anyq:
«– Sózden tátti nárse joq. Sózden ay nárse taǵy joq. Sózden jeńil nárse joq. Sózden aýyr nárse de joq. Sózińdi tilińe bıletpe, aqylyńa bılet. Aqyldy sózińdi aqylsyzǵa qor etpe, aqylǵa aıt. Ne sóıleıtinińdi bil. Kimge sóıleıtinińdi bil. Qaı jerde sóıleıtinińdi bil. Qaı kezde sóıleıtinińdi bil. Qalaı sóıleıtinińdi bil. Ony bilmeseń, sara sóziń shala bolady, arty jala bolady, ákeń qapa bolady».
Sóıleý mádenıetine baýlý, tárbıeleý – halyqtyń ata-babalyq ıgi dástúri. Birde ózine orynsyz tıse bergen baıdyń balasynyń «…aıtqan sózin, ýájin kańbaq qurly kórmeı, ony sózden de, ýájden de jyǵa» bergesin baıdyń balasy tóbeles shyǵaryp, siltegen qoly úı ıesiniń kúrek tisin syndyryp, biraq nátıjesinde Bóltiriktiń balasy aıyp tartady. Ózi jazyqsyz bolsa da ózine jasalǵan ákesiniń bıligin moıyndaǵysy kelmeı turǵan balasynyń suraǵyna («– Áke, durys sóılegende qalaı sóıleý kerek edi? Meniń sózimniń burys jeri bar ma?») Bóltiriktiń aıtqany da tárbıelik mańyzdylyǵymen baǵaly:
Jatqa sóıleme,
Jamanǵa sóıleme,
Asyryp sóıleme,
Batyryp sóıleme.
Jasqa sóıleme
Masqa sóıleme,
Uryǵa sóıleme,
Qaraǵa sóıleme,
Jaman sózden jaqsy sóz durys.
Jamanǵa aıtqan sózden
Jaqsyǵa aıtqan sóz durys.
Oısyz sózden oıly sóz durys.
Oısyzǵa aıtqan sózden,
Oılyǵa aıtqan sóz durys.
Aıtylmaı qalǵan sózden
Aıtylyp qalǵan sóz durys.
Sóılemes jerdi bilseń
Sóılemes jerde sóılemeı qalýdy bilseń.
Bárinen de sol durys.
Olaı bolmaǵan jerde
Qansha asyl deme
Sózińniń aldy burys,
Arty – urys.
Bóltirik sózderiniń birazy adamdardy joldastyqqa, dostyq qarym-qatynastarǵa tárbıeleý bolyp keledi. Ákeniń balasyn tárbıeleýi – ata-babalardyń joly. «Sańylaýy joqpen sabaqtas bolma» atty áńgimede sheshenniń ulynyń sotqar, buzyq balalarmen birge júrgeni, ákesiniń eskertýlerine qulaq aspaǵany, aqyry solardyń tazy urlaǵan oqıǵasyna baılanysty jazalanyp, aıyp tartqandardyń biri bolǵanyna baılanysty aıtqan Bóltiriktiń nasıhat sózi de taǵylymdy:
Sańylaýy joqpen
Sabaqtas bolma.
Baılaýy joqpen
Sanattas bolma.
Tilegi jamanmen
Qapaǵa túspe.
Tegi jamanmen
Ortaǵa túspe.
Adamdardyń balalyq jáne eseıgen, egdelengen jastary kezeńderiniń barlyǵynda da dostyq, joldastyq qarym-qatynastardyń eń mańyzdy oryn alatyny belgili. «Jaqsymen joldas bolǵan» atty áńgimede adamdardyń arasynda kóp jyldar boıy qalyptasqan shynaıy joldastyqty, dostyq kóńildi qarym-qatynastardy saqtaı bilý ulaǵaty nazarǵa alynǵan. Al, asyl tekti jaqsy adamdardyń ózara sýysyp bara jatqan burynǵy joldastyq qatynastaryn saqtaý kerektigi tek ǵana tuspaldy, megzeýli sóz maǵynalarymen ǵana jetkizetin Bóltiriktiń sýyryp salyp (ımprovızaııamen) aıtqan qanatty sózderimen órnektelgen:
Jaqsymen joldas bolǵan,
El ustanǵan tilekteı bolady.
Qyz ustaǵan jibekteı bolady
Jadyraǵan jazdaı bolady,
Aıdyn kóldegi qazdaı bolady,
Otaý ortasyndaǵy ottaı bolady,
Ot ortasyndaǵy shoqtaı bolady,
Turaǵy altyn shyraqtaı bolady.
Tuıaǵy asyl pyraqtaı bolady,
Munsha dáýlet kimge turaqtaı alady?!
Adamdardyń ózara joldastyǵy, dostyǵy naǵyz syn saǵattarynda, qıyn-qystaý kezderinde tanylady. Adamdardyń arasynda joldastyq, dostyq qarym-qatynastaryn tek ǵana dáýleti shalqyǵan, qyzmet dárejesi bar kezindegi pendeshilik esepke ǵana quryp júretinder de kezdesetini málim. Al, shyn joldastyq, dostyq tek ǵana qıynshylyqtardy birge kóterisken márt minezdi qasıettermen ǵana kórinýi tıis emes pe? «Jolbarys terisin jamylǵan batyr» atalatyn halyq áńgimesinde birge kele jatqan adamdardyń jolbaryspen betpe-bet kezdesip qalǵanda ańmen alysyp jatqan Bóltirikti tastap qashyp ketkendikterine baılanysty baǵalaý jasalǵan. Jolbaryspen jalǵyz ózi alysyp, óltirip, «Iyǵyna salyp alǵan jolbarys terisiniń bir pushpaǵy jerge súıretilip» kele jatqan Bóltirikke qashyp ketken joldastary qaıta oralyp kelgendegi dıalogtardan, sheshenniń qorytyndy baǵalaýlarynan joldastyqtyń shynaılyǵy men jalǵandyǵyna baǵa berilgen. Bóltirik sheshenniń poetıkalyq maǵynasy, megzeýli oılary tereń sózderi arqyly adamgershilik qasıet sapasynyń shynaıylyǵy dáleldengen:
1. «Tiri bolsam da, óli jolbarys qurly bolmadym. Óli bolsa da bul
jolbarys tiri Bóltirikten góri joldy eken»;
2. «Men eki soıyldym, jolbarys bir soıyldy…
– Mynaý qasymda turǵan qoıanjúrekter meni jalǵyz tastap qashyp ketip, bir soıyldym. Olardan soń batyr júrekti jolbarys bolat tyrnaǵymen, almas azýymen taǵy soıdy. Al, jolbarys bolsa, ol bir-aq soıyldy».
3. «– Jolbarysta qyryq jigittiń aıbaty bar, bir jigittiń qaıraty bar.
Júregin toqtata alǵan jigitke bir jolbarys ne qaırat qylýshy edi» – dep
jaýap beripti. Osy oqıǵadan keıin el ishinde Bóltiriktiń «Jolbarys júrekti
batyr», «Jolbarys terisin jamylǵan batyr» degen aty shyǵypty».
Jaqsy adamdardyń dostyǵy arqyly adamzattyń ósip-órkendep kele jatqany belgili. Sondyqtan, Bóltirik sheshenniń joldastyq, dostyq týraly sózderi azamattyq-otanshyldyq tuǵyrnamamyz berik halyq ekenimizdi dáleldeıdi.
Bóltirik sheshen sózderindegi tálim-tárbıelik maǵynaly oılar jaqsylyq pen jamandyq uǵymdaryn tanyp-bilý ulaǵatyn saralaýǵa arnalǵan. Mysaly, «Janyń jeti jamannan aman bolsyn», «Óneriń men ónegeń azbasyn», «Jeti jetini bilgendi adam deıdi», «Jeti jaqsy», «Jeti jetim», «Balaǵa aqyl», «Bes jaman», «Aqyl», t.b. naqyl sózderi jas urpaqtyń adamgershilik ulaǵatymen qalyptasyp ósýine halyq danalyǵy boıynsha baǵdar beredi. Sheshen qazaq uǵymyndaǵy kıeli jeti sanyna negizdelgen qasıetter, dástúrler taǵylymyn tolǵaıdy.
Qazaq ul-qyzdarynyń jeti jetini (jeti ata, jeti rý, jeti jarǵy, jeti qubyla, jeti jaqsy, jeti jaman, jeti jetim), solardy saralaǵanda jeti jaqsyny (aqyl, talap, bilim, mal, kisilik, kásip, sóz), jeti jamandy (kúnshildik, kekshildik, astamshylyq, sarańdyq, qaraýlyq, báleqorlyq, ynsapsyzdyq), jeti jetimdi (jaýyn jaýmaǵan jer, basshysy joq el, elinen ajyraǵan er, aqqý-qazy joq kól, tyńdaýshysyz sóz, kıilmeı tozǵan ton, qatarlary joq shal) – bilýdiń ulttyq-otanshyldyq dúnıetanym úshin mańyzdylyǵyn baıqatady.
Bóltiriktiń «Balaǵa aqyl» atty nasıhat-naqyl, bata-tilek baǵdarymen aıtylǵan sózderi de dıdaktıkalyq-fılosofııalyq baıypty sıpatymen erekshelenedi.
Sheshendik nasıhat-naqyl sózderinde qazaqtyń ata-babalardan jetken adamgershilik qasıetter ulaǵatyn jas urpaqtyń jadyna, sanasyna sińirý usynylǵan. Qoldaǵy bar dúnıeni orynsyz shashpaýdy, ashkóz dúnıeqońyz bolmaýdy, menshikti jerdiń, sýdyń («Sýly jer – nýly jer, nýly jer – rýly el») ıesi bolýdy, jigittik pen qarttyqtyń úılesimin bilýdi, oıdyń da, sózdiń de, istiń de taza, aq bolýyn saqtaýdy ýaǵyzdaıdy. Adamdarmen qarym- qatynastar jasaýdaǵy tálim-tárbıelik, etıkalyq ustanymdardyń mánisin ómirlik shyndyq qorytyndylarymen dáıekteı túsindirgen:
Aqyly joqty aǵa tutpa,
Qasıeti joqty qadir tutpa,
Aqyly joqty aǵa tutsań,
Kishiligińdi kemshilikteı kórer,
Qasıeti joqty qadir tutsań,
Kisiligińdi ersilikteı kórer.
* * *
Tegi jamandy teń tutpa,
Tilegi jamandy es tutpa.
Tegi jamandy es tutsań
Tórińe shyǵar.
Tilegi jamandy es tutsań,
Tóbeńe shyǵar.
* * *
Úlken aldynda ıilip sóıle,
Kishi aldynda syzylyp sóıle.
Iilip sóılegennen beliń búgilmeıdi,
Syzylyp sóılegennen sóziń úzilmeıdi.
* * *
Eki oıly bolma,
Ekiushty sóıleme.
Urynyń qasynda júrme.
Ótirikshiniń qasynda júrme.
Ótirikshiniń qasynda turma.
Ejelgi dospen ustaspa
Jamanmen keńespe,
Balamen egespe.
Bóltirik sheshenniń etnopedagogıkalyq-etnopsıhologııalyq mándi kóńil aıtý-jubatý óleńderi de bar. Baızaq batyrdyń on segizdegi balasy Bekmolda Qoqan zeketshilerin aımaqtan alastaý shaıqasynda qaza tapqanda shyǵarǵan kóńil-aıtý – jubatýynda dástúrli sarynmen psıhologııalyq egizdeý beıneleýleriniń metaforalyq balamalarymen, sımvoldyq megzeýlerimen el azamattarynyń ómir men ólim almasqan zańdylyǵyn moıyndaýǵa shaqyrady:
Aqqý qusqa oq tıse,
Qanatyn sýǵa tıgizbes,
Aqsúıekke oq tıse,
Kórshisine sezdirmes.
Qas batyrǵa oq tıse,
Qara aspandy tóndirmes.
Qas jamanǵa oq tıse,
Basyn jerden kótermes.
Noqtaly basqa bir ólim,
Aqyr bir kún kelmeı me?
Ajaldyń soqsa daýyly,
Ómirdiń shamy sónbeı me?
Qansha kún saqtap turǵanmen,
Suraı kelse ıesi
Amanatyn bermeı me?
Aǵadan shyqqan dana sóz
Qulaq quryshyn qandyrar,
Atadan shyqqan bata sóz,
Ólgenińdi tiriltip
Óshkenińdi jandyrar.
Dos kóterer kóńildi,
Er kóterer ólimdi
Bekem bý, batyr, belińdi,
Muńaıtpa baqqan elińdi
It júgirtip, qus salyp
Júırik min de, sulý qush,
Alǵyn osy tilimdi.
Bóltirik Álmenuly sózderiniń barlyǵynda da tárbıelik mán bar. Adamgershilik qasıetterdi baǵalaý turǵysynda sanalýan oqıǵalar (jer daýy, jesir daýy, urlyq, barymta, t.b.), aǵaıynnyń, dos-joldastardyń qarym-qatynastary, t.b. máselelerge baılanysty týyndaǵan sózderi halyqtyń jadynda jattalǵan. Ásirese, onyń bılermen bolǵan sóz saıystaryndaǵy bılik sheshimderi sóz óneriniń quqyqtyq zańdylyqtary saqtaý quraly bolǵandyǵyn dáleldeıdi. Sýretker jazýshymyz Muhtar Áýezov «Ádebıet tarıhy» atty kitabynda «Bıler aıtysyn» ádebıet tarıhyndaǵy «Aıtys óleńderi» salasy aıasynda qarastyrǵan edi. M. Áýezov «Bıler aıtysyn» «ishki maǵynasyna ǵana qarap» jiktep, olardy bılik aıtystary ataýymen júıeleıdi: «birinshi – daý men bılikti qosa aıtyp, rý jiginiń betimen sóıleıtinder bolady. Mysaly, Buqar jyraýdyń Kereıge aıtqan taqpaǵy; «Ekinshi, eki bıdiń ádil bılikke talasyp aıtqan talas sózderi. Mysaly, Aqtaılaq, Soltabaı bıligi; «Úshinshi, arbasyp, yrǵasyp, jumbaqpen, tuspalmen aıtysatyn talas bılik, mysaly, Qaramende men Keńgirbaı bıligi; «Tórtinshi, daý men bılik tusynda, ne jamandap, ne maqtaý aıtatyn sózder. Mysaly, Sabyrbaıdyń Soltabaı tórege aıtqan óleńi».
Bóltirik sheshenniń de áleýmettik-qoǵamdyq qaıratker tuǵyryna kóterilgen qyzmeti osyndaı «Bılik sóz» úlgileri arqyly tanylǵan: «Aǵa bordan, ini zordan» (jesir daýy), «Halqym úshin týdym» (jer daýy), úsh nusqaly «Altyn Emel daýyna daýa» (jer daýy), «Sypataı batyrdyń quty» (jomarttyq-márttik), «Tentek tórteý bolǵanda» (tentektikke baǵa), «Azdym dep urlyqqa barma» (ozbyrlyqqa úkim), «Qudaıdyń ózi ońǵarar» (jomarttyq), «Daýdyń túbin qyz bekitedi» (qyrǵyz-qazaq dostyǵy), «Arystan qartaısa tyshqan aýlaıdy» (iri minez-márttik), «Erikken han óstip ottaı ma eken» (halyqtyń qýatyn tanytý), t.b.
Bóltirik Álmenulynyń sheshendik sózderi – myńjyldyqtar belesterinen ótken, qazirgi kezde jańa álemdegi Qazaq memleketi atymen álemdep eń ozyq eldermen ıyq teńestirgen halqymyzdyń urpaqtaryn tárbıeleıtin rýhanı quraldarymyzdyń biri. Qazaqtyń tálim-tárbıelik negizi baı, tereń maǵynaly osyndaı muralary álemdik pedagogıkalyq kózqarastar júıesin de baıyta túsetini aqıqat. Bul oraıda, Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń ulttyq-otanshyldyq baǵdarly sózderiniń de Bóltirik baba syndy danalarymyzdy ulyqtaý arqyly óz baǵytymyzdan adaspaıtynymyzdy dáleldeı túsedi: «Babalaryn qaltqysyz qasterleı alǵan halyq balalarynyń bolashaǵyn da qapysyz qamdaı almaq. … Saltanaty jarasqan qalasy bar, baıtaǵy ushan – teńiz dalasy bar, arýaq qoldaǵan babasy bar el ekenimizdi maqtan eteıik!».
Bóltirik sheshenniń tarıhı tulǵasy dastandarda da (K. Ázirbaevtyń «Ańyzdar syry» (1969), B. Bıgelıevtiń «Balkash» (1970) kitaptaryndaǵy dastandarda beınelengen. 2007 jyly Balqash aýdanynyń, Baqanas aýyly ortalyǵynda eskertkishiniń qoıylýy da qazaq halqy babalary ulylyǵyn urpaqtary ulyqtaýynyń kórnekti kórsetkishi.
Qoryta aıtqanda, qazaq tarıhyndaǵy kórnekti bı-sheshen, batyr Bóltirik Álmenulynyń sóz óneri shyǵarmashylyǵy men qaıratkerligi tutasqan qyzmetiniń ónegesi bizdiń ulttyq jáne jalpyadamzattyq murattardy ıgergen ozyq órkenıettik bolmysymyzdy anyqtaı túsedi. Qazaq órkenıetiniń osyndaı gýmanıstik taǵylymy urpaqtardy adamgershilik ulaǵatymen máńgilik bolashaqta da tárbıeleı beredi.
Temirhan TEBEGENOV,
fılologııa ǵylymdarynyń doktory,
professor, Abaı atyndaǵy QazUPÝ
qazaq ádebıeti kafedrasynyń meńgerýshisi,
«Ana tili».
