Qazaq tıl bılımı men ädebiettanuy zertteulerınıŋ (A.Baitūrsynov, S.Seifullin, M.Äuezov, Ä.Mämetova, B.Adambaev, R.Syzdyqova, S.Negimov, G.Qosymova) ortaq nysandaryna alynyp kele jatqan bi-şeşender sözderı de ūlttyq ädebi tılımızdıŋ airyqşa poetikalyq qūbylysy tūrǧysynda baǧalanady. Qazaq tıl bılımı zertteulerınde ädebi tılımızdıŋ qalyptasu jolynda halyqtyŋ körkem oilaudyŋ körnektı ülgısı bolǧan bi-şeşender sözderınıŋ baǧalanuy jaŋa tūjyrymdarmen de tolyǧa tüsetını – tabiǧi zaŋdylyq. Būl oraida professor G.Qosymovanyŋ jaŋa pıkırın nazarǧa alamyz:
«…tyŋdauşysyn tolǧandyru, odan soŋ oilandyru, būdan keiın elıktırıp äketu, aqyrynda däleldı uäjge bas qoiǧyzu – şeşendık sözdıŋ erekşe qasietı boldy. Uäj sözge kelerde, ükım-kesım qabyldaǧanda halyqtyŋ moral kodeksı ıspettı maqal-mätelderıne jügınıp, ösiet, mätel ülgıles aforizm sözderdı jiı qoldanyp otyrǧan».
Şeşendık – qazaq söz önerı salalarynyŋ halyqtyq körkemdık oilau dengeiın tanytatyn baiyrǧy ülgılerınıŋ bırı. Qazaq halqynyŋ qalyptasuy men damuy kezeŋderınde tūrmystyq-äleumettık qarym-qatynastardyŋ asa maŋyzdy mäselelerın, jeke adamdar men halyqtyŋ taǧdyryn şeşetın syn sätterınde bi-şeşenderdıŋ şeşımderı negızgı yqpaldy qūqyqtyq, tälım-tärbielık qyzmet atqarǧan. Bi-şeşenderdıŋ qyzmetı qazaq halqynyŋ barlyq
äleumettık toptarynyŋ adamgerşılık-imandylyq mınez-qūlyq daǧdylarynyŋ ata-babalyq qalyptasqan jüiemen jürıp otyruyn qadaǧalaǧan, eldı basqaryp otyrǧan handardy da, qol bastaǧan batyrlardy da, myŋǧyrǧan maly bar bailardy da, däuletı joq kedei şarualardy da, el ısıne aralasa bastaǧan bozbalalardy da – barlyq jastaǧy adamdardy halyqtyq adamgerşılık ūlaǧatymen tärbielegen. Qazırgı zamanǧy ǧylymi-zertteuler nätijelerıne negızdelgen anyqtamalar boiynşa bi-şeşenderdıŋ äleumettık qyzmet salalary san aluan dästürlerdı qamtyǧan.
A. Baitūrsynov, M. J. Köpeev, S. Seifullin, M. Äuezov, Ä. Mämetova, B. Adambaev, N. Töreqūlov, S. Negimov, J. Dädebaev, S. Däuıtov, t.b. ǧalymdardyŋ eŋbekterınde bi-şeşender sözderınıŋ tarihi-poetikalyq erekşelıkterı ünemı qarastyrylyp keledı.
Qazaqtyŋ halyq bolyp qalyptasuynyŋ, ūlttyq tūtastyqpen ūiymdasuynyŋ ruhani kūraly – bi-şeşenderdıŋ qyzmetı. Ǧasyrlar boiy ūrpaqtardy adamgerşılık mınez-qūlyqqa tän asyl qasietterge tärbieleude daryndy adamdardyŋ aitqan sözderı men önegelı qyzmetterı jetekşı oryn alady.
Aǧartuşy-ǧalym Ahmet Baitūrsynūly «Ädebiet tanytqyş» (1926) atty kıtabynda şyndyqty naqty äŋgımeleitın tuyndylardy «Qara söz» dep ataidy. Qara söz äŋgımelerınıŋ «es» jäne «ıs» ūǧymdarymen bolatyn ekı jaqty sipatyn atap körsetedı. Qara sözdıŋ üş salaǧa («Äueze», «Älıpteme», «Baiymdama», «Zeiındeme») bölınetının, şeşender sözderınıŋ «Baiymdamaǧa» («Zeiındemege») jatatynyn ataǧan edı. Şeşenderdıŋ sözderın «Şeşen söz» dep atap, onda aituşy maqsatynyŋ tüsındırıletının, pıkırıne nandyratynyn, sendıretının, ūiytatynyn, būiytatynyn, iman keltıretının baǧalaidy. Şeşen sözderdıŋ bes türı jüielengen: a) memleket ısıne … söilegende saiasat şen sözı; b) sot bilıgıne äser etu üşın aitqan bilık şeşen sözı; v) bıreudıŋ … eŋbegın, qyzmetın qoşemettep söilegen … qoşemet şeşen söz; g) bılımdılerdıŋ, ǧalymdardyŋ pän mazmūndy söilegenı – bılımır şeşen sözı; j) dın jaiynan söilegen ǧūlamalar, … moldalar sözı – uaǧyz.
Qazaq bi-şeşenderınıŋ eldı basqaruşylyǧy, qazylyq-töreşılık batagöilıgı, halyqtardy bırıktıruşı-bıtımgerşılıgı, t.b. san salaly äleumettık qyzmetı arqyly söz önerınıŋ memlekettık qoldanysy qalyptasqan. Qazaq tılınıŋ memlekettık märtebede qoldanyluynyŋ Qazaq handyǧy däuırındegı nyǧaiuy da osy bi-şeşender qyzmetınıŋ memlekettık-qūqyqtyq märtebede qoldanyluymen, äsırese, Äz-Täuke hannyŋ tūsyndaǧy bi-şeşenderge memlekettık bilık bergen tūsta airyqşa nyǧaidy.
Bi-şeşenderdıŋ sözderı – halyqtyq tälım-tärbie qūraly. Qazaq halqynyŋ otbasylyq ortasynan bastap, auyl-aimaqpen, baitaq atamekendegı aǧaiyn-tuystarmen, köpşılıkpen qarym-qatynas jasau mädenietınıŋ adamgerşılık asyl qasietter aiasynda qalyptasuynda bi-şeşender sözderınıŋ yqpaly zor boldy. Ata-anany, aǧa-ınını, bırge tuysqan ülkendı-kışılı qyzdardy, jeŋgenı, kelındı, naǧaşyny, jiendı, qaiyn jūrtty, körşını, auyly aralas aǧaiyndy, qandas halyqtardy, bükıl adamzatty – bärın de qūrmetteu mäselelerı bi-şeşender sözderınde qamtylǧan.
Böltırık Älmenūly (1771–1854) qazaq tarihyndaǧy ärı bi-şeşen, ärı jauynger-batyr, paluan retınde tanymal bolǧan körnektı qairetker. Onyŋ şeşendık sözderın jinaǧan, qūrastyryp jariialaǧan (Älmenūly B. Şeşendık sözder. Almaty: Ǧylym, 1993. – 144 b.), arnaiy monografiialyq zertteu kıtabyn (Dädebaev J. Böltırık Älmenūly jäne qazaq şeşendık önerı. Almaty, 1994) jazǧan professor Janǧara Dädebaev bidıŋ sözderın üş topqa («Dılmär söz», «Bilık söz», «Naqyl söz») bölıp qarastyrǧan. Osy üş toptaǧy halyq äŋgımelerınde Böltırıktıŋ jastaiynan ömırden ötkenge deiıngı aralyqta adamdardyŋ taǧdyrlaryna qatysty sanaluan mäselelerdıŋ barlyǧyna da danalyqpen, ädıldıkpen şeşımdı baǧalaular jasaǧanyn köremız.
Ǧalym J. Dädebaev Böltırık şeşennıŋ şyǧarmaşylyǧy men qoǧamdyq-äleumettık qyzmetınıŋ tarihi-mädeni önegesıne baǧa bergen:
«Jastaiynan aqyndyq, batyrlyq jolyn quyp, eseigen şaǧynda el arasyndaǧy jer, su, eŋbek, qūn jäne jesır daularyna talai ret ädıl törelık aitqan. Böltırık – biler däuırı ädebietınıŋ ırı ökılı. Böltırıktıŋ şeşendık sözderı onyŋ zamany men sol zaman adamynyŋ eŋ bır maŋyzdy da mändı, eŋ kökeitestı mäselelerıne arnalǧan. … Böltırıktıŋ sözderı qyrǧyz, özbek halyqtary arasynda da kezdesedı».
Şeşendık sözderdıŋ aforizmdık sipaty beinelı körkem tırkesterımen örnekteletını – qalyptasqan ürdıs. Būl erekşelıktı halyqtyŋ tyŋdauşylyq-qabyldauşylyq psihologiiasyn bauraityn körkemdık estetikalyq yqpal aiasynda tüsınu kerek.
Böltırık Älmenūly (1771–1854) qazaq tarihyndaǧy osyndai halyqtyq-memlekettık tūǧyrdaǧy qairatker tūlǧa. Onyŋ sözderı halyqtyq tälım-tärbienı qūraityn barlyq mäselelerdı (dostyq, joldastyq, jomarttyq, qaiyrymdylyq, kışpeiıldılık, t.b.) keşendı türde qamtyǧandyǧymen erekşelenedı.
Bi-şeşender – qazaq sözınıŋ qoldanyluyndaǧy körkemdık-estetikalyq ūlaǧatty qalyptastyrǧan şyǧarmaşylyq tūlǧalar. Qazaq halqynyŋ adamzat tarihyndaǧy qūndylyqtar qazynasyna özındık mol ülesı bar ekendıgı ǧylymi däleldenıp kele jatqan aqiqat. Sondyqtan Böltırık Älmenūly sözderınıŋ tärbielık yqpaly zor bolmysynan bız älemdık aǧartuşylyq oi-pıkırler antologiialary qūramyna laiyqty pedagogikalyq-psihologiialyq sipatyn köremız.
Professor S. Negimov «Şeşendık öner» atty kıtabynda bi-şeşenderdıŋ «Estu, eske saqtau, köru, tüisık qabıletınıŋ küştılıgınıŋ arqasynda nebır oilar, sözder tırılıp, oianyp, dauystap, qūiylyp ketetınıne» baǧa bere kelıp, osy öner ielerı sözderınıŋ tälım-tärbielık ūlaǧatyn erekşe atap körsetedı:
«Qazaq qoǧamynda şeşendık önerdıŋ alatyn orny zor. Ūrpaq tärbiesınde, el basqaru jüiesınde, eldı säulelendıru jolynda, ärine, halyqtyŋ san ǧasyrlyq täjıribesınde qorytylyp ekşelgen, jinaqtalyp jüielengen aqyl-naqyl, ösiet-nasihatqa negızdelgen otty da naqyşty, şeber de şeşen aitylatyn auyzşa sözdıŋ taǧylymdyq-tanymdyq ärı tärbielık mänı airyqşa».
Böltırık Älmenūlynyŋ şeşendık sözderı jastardyŋ da, eresekterdıŋ de jaqsylyq pen jamandyq qasietterın salystyra baǧalauǧa baǧdarlaidy. Adamdardyŋ fänidegı qarym-qatynastarynyŋ kürdelı qaişylyqtary, qaqtyǧystary ömırlık şyndyq qūbylystarymen, qasietterımen naqty däleldene, däiektele tüsındırıledı. Az sözge astarly, megzeulı oi-maǧynalaryn syiǧyza bılu – şeşenderdıŋ şyǧarmaşylyq önerınıŋ basty erekşelıgı. Adamdardyŋ ruhani jan älemı sūlulyǧynyŋ qorşaǧan ortasyna, keiıngı ūrpaqqa taǧylym bolatyn ūlaǧaty şeşender sözderımen tūjyrymdalǧan. Iаǧni, bi-şeşender ǧasyrlar boiy ūrpaqtardy söileu mädenietın igeruge qalyptastyrdy. Būl oraida, Böltırık «Naqyl söz turaly» toptamasyndaǧy mynadai oqiǧaly sözder taqyryptaryn aitamyz:
«Sözdıŋ körkı maqal-dy», «Söz qadırın bılmese», «Basqa päle tılden»,
«Bäle qaida deme – aiaq astynda», «Äkeŋ qapa bolady», «Söz mänısı», t.b.
Böltırıktıŋ osy toptaǧy oqiǧaly sözderınde halyqtyŋ barlyq ortalaryndaǧy (otbasy, auyl-aimaq, jalpy halyq) söz önerınıŋ qūdırettı qyzmetınıŋ adamgerşılık-estetikalyq, äleumettık yqpaldy maŋyzy saralana baǧalanǧan. Mysaly, «Söz qadırın bılmese» atty äŋgımede Böltırıktıŋ salystyru-şendestıru täsılımen berılgen baǧalaularyn köremız:
Bai bolmaǧan bai bolsa,
Jailamaǧan saz qoimas.
Bi bolmaǧan bi bolsa,
Basyn şalmaǧan söz qoimas.
Söz qadırın bılmese,
Baidan bailyq köşedı.
Söz qadırın bılmese,
Biden bilık köşedı.
«Äkeŋ qapa bolady» atty äŋgımede «Auzy qisyq bolsa da baidyŋ balasy söilesın» dep şynynda da auyzy qisyq, bıraq jūrttyŋ arasynda retsız ärnärsenı aita bergen baidyŋ balasyn baǧalaǧany üşın jiynnyŋ şyrqy būzylǧanyna qapa bolǧan Böltırıktıŋ aitqan söileu mädenietın ūǧyndyru ūlaǧatynyŋ barlyq künde de mänın joimaityny anyq:
«– Sözden tättı närse joq. Sözden aşy närse taǧy joq. Sözden jeŋıl närse joq. Sözden auyr närse de joq. Sözıŋdı tılıŋe biletpe, aqylyŋa bilet. Aqyldy sözıŋdı aqylsyzǧa qor etpe, aqylǧa ait. Ne söileitınıŋdı bıl. Kımge söileitınıŋdı bıl. Qai jerde söileitınıŋdı bıl. Qai kezde söileitınıŋdı bıl. Qalai söileitınıŋdı bıl. Ony bılmeseŋ, sara sözıŋ şala bolady, arty jala bolady, äkeŋ qapa bolady».
Söileu mädenietıne baulu, tärbieleu – halyqtyŋ ata-babalyq igı dästürı. Bırde özıne orynsyz tise bergen baidyŋ balasynyŋ «…aitqan sözın, uäjın kaŋbaq qūrly körmei, ony sözden de, uäjden de jyǧa» bergesın baidyŋ balasy töbeles şyǧaryp, sıltegen qoly üi iesınıŋ kürek tısın syndyryp, bıraq nätijesınde Böltırıktıŋ balasy aiyp tartady. Özı jazyqsyz bolsa da özıne jasalǧan äkesınıŋ bilıgın moiyndaǧysy kelmei tūrǧan balasynyŋ sūraǧyna («– Äke, dūrys söilegende qalai söileu kerek edı? Menıŋ sözımnıŋ būrys jerı bar ma?») Böltırıktıŋ aitqany da tärbielık maŋyzdylyǧymen baǧaly:
Jatqa söileme,
Jamanǧa söileme,
Asyryp söileme,
Batyryp söileme.
Jasqa söileme
Masqa söileme,
Ūryǧa söileme,
Qaraǧa söileme,
Jaman sözden jaqsy söz dūrys.
Jamanǧa aitqan sözden
Jaqsyǧa aitqan söz dūrys.
Oisyz sözden oily söz dūrys.
Oisyzǧa aitqan sözden,
Oilyǧa aitqan söz dūrys.
Aitylmai qalǧan sözden
Aitylyp qalǧan söz dūrys.
Söilemes jerdı bılseŋ
Söilemes jerde söilemei qaludy bılseŋ.
Bärınen de sol dūrys.
Olai bolmaǧan jerde
Qanşa asyl deme
Sözıŋnıŋ aldy būrys,
Arty – ūrys.
Böltırık sözderınıŋ bırazy adamdardy joldastyqqa, dostyq qarym-qatynastarǧa tärbieleu bolyp keledı. Äkenıŋ balasyn tärbieleuı – ata-babalardyŋ joly. «Saŋylauy joqpen sabaqtas bolma» atty äŋgımede şeşennıŋ ūlynyŋ sotqar, būzyq balalarmen bırge jürgenı, äkesınıŋ eskertulerıne qūlaq aspaǧany, aqyry solardyŋ tazy ūrlaǧan oqiǧasyna bailanysty jazalanyp, aiyp tartqandardyŋ bırı bolǧanyna bailanysty aitqan Böltırıktıŋ nasihat sözı de taǧylymdy:
Saŋylauy joqpen
Sabaqtas bolma.
Bailauy joqpen
Sanattas bolma.
Tılegı jamanmen
Qapaǧa tüspe.
Tegı jamanmen
Ortaǧa tüspe.
Adamdardyŋ balalyq jäne eseigen, egdelengen jastary kezeŋderınıŋ barlyǧynda da dostyq, joldastyq qarym-qatynastardyŋ eŋ maŋyzdy oryn alatyny belgılı. «Jaqsymen joldas bolǧan» atty äŋgımede adamdardyŋ arasynda köp jyldar boiy qalyptasqan şynaiy joldastyqty, dostyq köŋıldı qarym-qatynastardy saqtai bılu ūlaǧaty nazarǧa alynǧan. Al, asyl tektı jaqsy adamdardyŋ özara suysyp bara jatqan būrynǧy joldastyq qatynastaryn saqtau kerektıgı tek ǧana tūspaldy, megzeulı söz maǧynalarymen ǧana jetkızetın Böltırıktıŋ suyryp salyp (improvizasiiamen) aitqan qanatty sözderımen örnektelgen:
Jaqsymen joldas bolǧan,
El ūstanǧan tılektei bolady.
Qyz ūstaǧan jıbektei bolady
Jadyraǧan jazdai bolady,
Aidyn köldegı qazdai bolady,
Otau ortasyndaǧy ottai bolady,
Ot ortasyndaǧy şoqtai bolady,
Tūraǧy altyn şyraqtai bolady.
Tūiaǧy asyl pyraqtai bolady,
Mūnşa däulet kımge tūraqtai alady?!
Adamdardyŋ özara joldastyǧy, dostyǧy naǧyz syn saǧattarynda, qiyn-qystau kezderınde tanylady. Adamdardyŋ arasynda joldastyq, dostyq qarym-qatynastaryn tek ǧana däuletı şalqyǧan, qyzmet därejesı bar kezındegı pendeşılık esepke ǧana qūryp jüretınder de kezdesetını mälım. Al, şyn joldastyq, dostyq tek ǧana qiynşylyqtardy bırge köterısken märt mınezdı qasiettermen ǧana körınuı tiıs emes pe? «Jolbarys terısın jamylǧan batyr» atalatyn halyq äŋgımesınde bırge kele jatqan adamdardyŋ jolbaryspen betpe-bet kezdesıp qalǧanda aŋmen alysyp jatqan Böltırıktı tastap qaşyp ketkendıkterıne bailanysty baǧalau jasalǧan. Jolbaryspen jalǧyz özı alysyp, öltırıp, «İyǧyna salyp alǧan jolbarys terısınıŋ bır pūşpaǧy jerge süiretılıp» kele jatqan Böltırıkke qaşyp ketken joldastary qaita oralyp kelgendegı dialogtardan, şeşennıŋ qorytyndy baǧalaularynan joldastyqtyŋ şynailyǧy men jalǧandyǧyna baǧa berılgen. Böltırık şeşennıŋ poetikalyq maǧynasy, megzeulı oilary tereŋ sözderı arqyly adamgerşılık qasiet sapasynyŋ şynaiylyǧy däleldengen:
1. «Tırı bolsam da, ölı jolbarys qūrly bolmadym. Ölı bolsa da būl
jolbarys tırı Böltırıkten görı joldy eken»;
2. «Men ekı soiyldym, jolbarys bır soiyldy…
– Mynau qasymda tūrǧan qoianjürekter menı jalǧyz tastap qaşyp ketıp, bır soiyldym. Olardan soŋ batyr jürektı jolbarys bolat tyrnaǧymen, almas azuymen taǧy soidy. Al, jolbarys bolsa, ol bır-aq soiyldy».
3. «– Jolbarysta qyryq jıgıttıŋ aibaty bar, bır jıgıttıŋ qairaty bar.
Jüregın toqtata alǧan jıgıtke bır jolbarys ne qairat qyluşy edı» – dep
jauap berıptı. Osy oqiǧadan keiın el ışınde Böltırıktıŋ «Jolbarys jürektı
batyr», «Jolbarys terısın jamylǧan batyr» degen aty şyǧypty».
Jaqsy adamdardyŋ dostyǧy arqyly adamzattyŋ ösıp-örkendep kele jatqany belgılı. Sondyqtan, Böltırık şeşennıŋ joldastyq, dostyq turaly sözderı azamattyq-otanşyldyq tūǧyrnamamyz berık halyq ekenımızdı däleldeidı.
Böltırık şeşen sözderındegı tälım-tärbielık maǧynaly oilar jaqsylyq pen jamandyq ūǧymdaryn tanyp-bılu ūlaǧatyn saralauǧa arnalǧan. Mysaly, «Janyŋ jetı jamannan aman bolsyn», «Önerıŋ men önegeŋ azbasyn», «Jetı jetını bılgendı adam deidı», «Jetı jaqsy», «Jetı jetım», «Balaǧa aqyl», «Bes jaman», «Aqyl», t.b. naqyl sözderı jas ūrpaqtyŋ adamgerşılık ūlaǧatymen qalyptasyp ösuıne halyq danalyǧy boiynşa baǧdar beredı. Şeşen qazaq ūǧymyndaǧy kielı jetı sanyna negızdelgen qasietter, dästürler taǧylymyn tolǧaidy.
Qazaq ūl-qyzdarynyŋ jetı jetını (jetı ata, jetı ru, jetı jarǧy, jetı qūbyla, jetı jaqsy, jetı jaman, jetı jetım), solardy saralaǧanda jetı jaqsyny (aqyl, talap, bılım, mal, kısılık, käsıp, söz), jetı jamandy (künşıldık, kekşıldık, astamşylyq, saraŋdyq, qaraulyq, bäleqorlyq, ynsapsyzdyq), jetı jetımdı (jauyn jaumaǧan jer, basşysy joq el, elınen ajyraǧan er, aqqu-qazy joq köl, tyŋdauşysyz söz, kiılmei tozǧan ton, qatarlary joq şal) – bıludıŋ ūlttyq-otanşyldyq dünietanym üşın maŋyzdylyǧyn baiqatady.
Böltırıktıŋ «Balaǧa aqyl» atty nasihat-naqyl, bata-tılek baǧdarymen aitylǧan sözderı de didaktikalyq-filosofiialyq baiypty sipatymen erekşelenedı.
Şeşendık nasihat-naqyl sözderınde qazaqtyŋ ata-babalardan jetken adamgerşılık qasietter ūlaǧatyn jas ūrpaqtyŋ jadyna, sanasyna sıŋıru ūsynylǧan. Qoldaǧy bar dünienı orynsyz şaşpaudy, aşköz dünieqoŋyz bolmaudy, menşıktı jerdıŋ, sudyŋ («Suly jer – nuly jer, nuly jer – ruly el») iesı boludy, jıgıttık pen qarttyqtyŋ üilesımın bıludı, oidyŋ da, sözdıŋ de, ıstıŋ de taza, aq boluyn saqtaudy uaǧyzdaidy. Adamdarmen qarym- qatynastar jasaudaǧy tälım-tärbielık, etikalyq ūstanymdardyŋ mänısın ömırlık şyndyq qorytyndylarymen däiektei tüsındırgen:
Aqyly joqty aǧa tūtpa,
Qasietı joqty qadır tūtpa,
Aqyly joqty aǧa tūtsaŋ,
Kışılıgıŋdı kemşılıktei körer,
Qasietı joqty qadır tūtsaŋ,
Kısılıgıŋdı ersılıktei körer.
* * *
Tegı jamandy teŋ tūtpa,
Tılegı jamandy es tūtpa.
Tegı jamandy es tūtsaŋ
Törıŋe şyǧar.
Tılegı jamandy es tūtsaŋ,
Töbeŋe şyǧar.
* * *
Ülken aldynda iılıp söile,
Kışı aldynda syzylyp söile.
İılıp söilegennen belıŋ bügılmeidı,
Syzylyp söilegennen sözıŋ üzılmeidı.
* * *
Ekı oily bolma,
Ekıūşty söileme.
Ūrynyŋ qasynda jürme.
Ötırıkşınıŋ qasynda jürme.
Ötırıkşınıŋ qasynda tūrma.
Ejelgı dospen ūstaspa
Jamanmen keŋespe,
Balamen egespe.
Böltırık şeşennıŋ etnopedagogikalyq-etnopsihologiialyq mändı köŋıl aitu-jūbatu öleŋderı de bar. Baizaq batyrdyŋ on segızdegı balasy Bekmolda Qoqan zeketşılerın aimaqtan alastau şaiqasynda qaza tapqanda şyǧarǧan köŋıl-aitu – jūbatuynda dästürlı sarynmen psihologiialyq egızdeu beineleulerınıŋ metaforalyq balamalarymen, simvoldyq megzeulerımen el azamattarynyŋ ömır men ölım almasqan zaŋdylyǧyn moiyndauǧa şaqyrady:
Aqqu qūsqa oq tise,
Qanatyn suǧa tigızbes,
Aqsüiekke oq tise,
Körşısıne sezdırmes.
Qas batyrǧa oq tise,
Qara aspandy töndırmes.
Qas jamanǧa oq tise,
Basyn jerden kötermes.
Noqtaly basqa bır ölım,
Aqyr bır kün kelmei me?
Ajaldyŋ soqsa dauyly,
Ömırdıŋ şamy sönbei me?
Qanşa kün saqtap tūrǧanmen,
Sūrai kelse iesı
Amanatyn bermei me?
Aǧadan şyqqan dana söz
Qūlaq qūryşyn qandyrar,
Atadan şyqqan bata söz,
Ölgenıŋdı tırıltıp
Öşkenıŋdı jandyrar.
Dos köterer köŋıldı,
Er köterer ölımdı
Bekem bu, batyr, belıŋdı,
Mūŋaitpa baqqan elıŋdı
İt jügırtıp, qūs salyp
Jüirık mın de, sūlu qūş,
Alǧyn osy tılımdı.
Böltırık Älmenūly sözderınıŋ barlyǧynda da tärbielık män bar. Adamgerşılık qasietterdı baǧalau tūrǧysynda sanaluan oqiǧalar (jer dauy, jesır dauy, ūrlyq, barymta, t.b.), aǧaiynnyŋ, dos-joldastardyŋ qarym-qatynastary, t.b. mäselelerge bailanysty tuyndaǧan sözderı halyqtyŋ jadynda jattalǧan. Äsırese, onyŋ bilermen bolǧan söz saiystaryndaǧy bilık şeşımderı söz önerınıŋ qūqyqtyq zaŋdylyqtary saqtau qūraly bolǧandyǧyn däleldeidı. Suretker jazuşymyz Mūhtar Äuezov «Ädebiet tarihy» atty kıtabynda «Biler aitysyn» ädebiet tarihyndaǧy «Aitys öleŋderı» salasy aiasynda qarastyrǧan edı. M. Äuezov «Biler aitysyn» «ışkı maǧynasyna ǧana qarap» jıktep, olardy bilık aitystary atauymen jüieleidı: «bırınşı – dau men bilıktı qosa aityp, ru jıgınıŋ betımen söileitınder bolady. Mysaly, Būqar jyraudyŋ Kereige aitqan taqpaǧy; «Ekınşı, ekı bidıŋ ädıl bilıkke talasyp aitqan talas sözderı. Mysaly, Aqtailaq, Soltabai bilıgı; «Üşınşı, arbasyp, yrǧasyp, jūmbaqpen, tūspalmen aitysatyn talas bilık, mysaly, Qaramende men Keŋgırbai bilıgı; «Törtınşı, dau men bilık tūsynda, ne jamandap, ne maqtau aitatyn sözder. Mysaly, Sabyrbaidyŋ Soltabai törege aitqan öleŋı».
Böltırık şeşennıŋ de äleumettık-qoǧamdyq qairatker tūǧyryna köterılgen qyzmetı osyndai «Bilık söz» ülgılerı arqyly tanylǧan: «Aǧa bordan, ını zordan» (jesır dauy), «Halqym üşın tudym» (jer dauy), üş nūsqaly «Altyn Emel dauyna daua» (jer dauy), «Sypatai batyrdyŋ qūty» (jomarttyq-märttık), «Tentek törteu bolǧanda» (tentektıkke baǧa), «Azdym dep ūrlyqqa barma» (ozbyrlyqqa ükım), «Qūdaidyŋ özı oŋǧarar» (jomarttyq), «Daudyŋ tübın qyz bekıtedı» (qyrǧyz-qazaq dostyǧy), «Arystan qartaisa tyşqan aulaidy» (ırı mınez-märttık), «Erıkken han östıp ottai ma eken» (halyqtyŋ quatyn tanytu), t.b.
Böltırık Älmenūlynyŋ şeşendık sözderı – myŋjyldyqtar belesterınen ötken, qazırgı kezde jaŋa älemdegı Qazaq memleketı atymen älemdep eŋ ozyq eldermen iyq teŋestırgen halqymyzdyŋ ūrpaqtaryn tärbieleitın ruhani qūraldarymyzdyŋ bırı. Qazaqtyŋ tälım-tärbielık negızı bai, tereŋ maǧynaly osyndai mūralary älemdık pedagogikalyq közqarastar jüiesın de baiyta tüsetını aqiqat. Būl oraida, Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevtyŋ ūlttyq-otanşyldyq baǧdarly sözderınıŋ de Böltırık baba syndy danalarymyzdy ūlyqtau arqyly öz baǧytymyzdan adaspaitynymyzdy däleldei tüsedı: «Babalaryn qaltqysyz qasterlei alǧan halyq balalarynyŋ bolaşaǧyn da qapysyz qamdai almaq. … Saltanaty jarasqan qalasy bar, baitaǧy ūşan – teŋız dalasy bar, aruaq qoldaǧan babasy bar el ekenımızdı maqtan eteiık!».
Böltırık şeşennıŋ tarihi tūlǧasy dastandarda da (K. Äzırbaevtyŋ «Aŋyzdar syry» (1969), B. Bigelievtıŋ «Balkaş» (1970) kıtaptaryndaǧy dastandarda beinelengen. 2007 jyly Balqaş audanynyŋ, Baqanas auyly ortalyǧynda eskertkışınıŋ qoiyluy da qazaq halqy babalary ūlylyǧyn ūrpaqtary ūlyqtauynyŋ körnektı körsetkışı.
Qoryta aitqanda, qazaq tarihyndaǧy körnektı bi-şeşen, batyr Böltırık Älmenūlynyŋ söz önerı şyǧarmaşylyǧy men qairatkerlıgı tūtasqan qyzmetınıŋ önegesı bızdıŋ ūlttyq jäne jalpyadamzattyq mūrattardy igergen ozyq örkeniettık bolmysymyzdy anyqtai tüsedı. Qazaq örkenietınıŋ osyndai gumanistık taǧylymy ūrpaqtardy adamgerşılık ūlaǧatymen mäŋgılık bolaşaqta da tärbielei beredı.
Temırhan TEBEGENOV,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory,
professor, Abai atyndaǧy QazŪPU
qazaq ädebietı kafedrasynyŋ meŋgeruşısı,
«Ana tılı».
