حالقىمىزدىڭ تىلدىك قورىندا تۇيە اتاۋىنا بايلانىستى كوپتەگەن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى مولىنان ۇشىراسادى. بۇل تۇيە جانۋارىنىڭ قازاق حالقىنىڭ شارۋاشىلىعىنداعى الار ورنىنىڭ ەرەكشە ەكەنىن ءبىلدىرىپ تۇرعانى انىق. ولاي بولسا، تۇيە تۇلىگىنە قاتىستى اتاۋلارعا، ول اتاۋلاردىڭ قانداي ءمان-ماعىنا بەرەتىنىنە توقتالايىق.
سوقتان. سوقتان دەپ قازاق ءتورت جاسقا شىعار دونەن بۋرانى ايتقان.
تىعىرشىن. ءتورت جاسقا شىعار ءالى قايىماعان ۇرعاشى تۇيەگە بەرىلگەن اتاۋ. بۇل ءسوزدىڭ حالىق اراسىنداعى نۇسقاسى كەيدە تۇعىرشىن بولىپ كەلەدى. اتالعان نۇسقانىڭ پايدا بولۋى جەرگىلىكتى جەرلەردەگى ءسوز قولدانىسىنداعى كەيبىر ايىرماشىلىقتاردان تۋىنداسا كەرەك.
بوجىعاي، كوشەك. بۇل اتاۋلار سيرەك قولدانىلادى. بەرەتىن ماعىناسىنا كەلەتىن بولساق، بوتانىڭ جاناما اتاۋلارىن بىلدىرەدى.
ءتورت تۇلىككە قاتىستى اتاۋلاردىڭ ىشىندە قۇنانشا، قايىمال ىنگەن، قايىمالى دەگەن اتاۋلار كەزدەسەدى. قۇنانشا دەپ ەكى جاسار ۇرعاشى تۇيەنى ايتاتىن بولساق، قايىمال ىنگەن دەپ بۋرا شوگەرىلگەن، قايىپ كەتكەن ىنگەندى ايتادى. ال قايىمالى اتاۋى بوتالاي الاتىن ىنگەندەردىڭ جالپى اتاۋىن بىلدىرەدى.
قازاقى ۇعىم-تۇسىنىكتە تۇيەنىڭ جالپى تۇرلەرىنە قاتىستى اتاۋلار دا از كەزدەسپەيدى. ماسەلەن، قارا ءتىس، ساقا تۇيە، شاۋ تۇيە، جابى تۇيە، بوسالاڭ تۇيە، جاسىق تۇيە، جاتاعان تۇيە، الماس تۇيە، شالاعاي تۇيە جانە ت.ب. بۇل سوزدەرگە قاراپ، حالقىمىز تۇيەنىڭ جاراتىلىس ەرەكشەلىگىنە، مىنەزىنە ساي كوپتەگەن اتاۋلاردى بەرگەنىنە تاڭعالاسىز. ەندى سول سوزدەردىڭ ءمان-ماعىناسىنا توقتالايىق.
قارا ءتىس دەپ بەس جاستاعى تۇيە ايتىلسا، ساقا تۇيە دەپ ون جاستان اسقان ءىرى تۇيە ايتىلادى. ول تۇيە جاسىنىڭ ۇلكەندىگىنە بايلانىستى قويىلعان اتاۋ بولسا، شاۋ تۇيە – كارى تۇيە، ياعني شاۋ تارتىپ قالعان تۇيە دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
تۇيە مالىنىڭ ىشىندە ءومىرى مىنىلمەگەن، جۇك تە ارتىلماعان اساۋ تۇيە بولادى. قازاق ونى جابى تۇيە دەپ اتايدى.
تۇيە شارۋاشىلىعىندا كۇشى مول اتان، نار سياقتى ءىرى تۇيەلەرمەن قاتار جاراتىلىسىنان ءالسىز، مىنىسكە شىدامسىز تۇيەلەر دە كەزدەسەتىنى بەلگىلى. تۇيەنىڭ مۇنداي ءتۇرىن حالقىمىز شارۋاشىلىققا كوپ پايدالانباعان. ويتكەنى ولاردىڭ سۇيەگى بوس كەلەدى. سۇيەگى بوس بولعاندىقتان تۇيەنىڭ مۇنداي تۇرىنە بوسالاڭ تۇيە دەگەن اتاۋ بەرىلگەن. بوسالاڭ تۇيەنىڭ قاتارىنا جاسىق تۇيەنى دە جاتقىزۋعا بولادى. جاسىق تۇيە – ارىق، ءالسىز تۇيە. بۇل ءسوز دە تۇيەنىڭ مىنەز جانە جاراتىلىس ەرەكشەلىگىنە ساي قويىلعان اتاۋ دەسەك بولادى. جىلقى مالى سياقتى تۇيەلەردە دە باس بىلمەيتىن تۇيە تۇرلەرى كەزدەسەدى. ولار جوڭشەڭ دەپ اتالادى.
تۇيەلەردىڭ اراسىندا يەسىنە باعىنىپ، ايداۋعا جۇرە بەرمەيتىندەرى دە بولادى. تۇيەنىڭ ونداي ءتۇرى ءوز ۇستىنە جۇك ارتقىزعاندى، ادام مىنگەندى جاقتىرمايدى، قىرسىق مىنەز تانىتادى. سول سەبەپتى تۇيەنىڭ مۇنداي تۇرىنە جاتاعان تۇيە دەپ اتاۋ قويىلعان.
ءتورت تۇلىككە جاس-شاماسىنا قاراي اتاۋ بەرۋ سالتى قازاقتا ەجەلدەن قالىپتاسقان. جاس-شاماسىنا قاراپ مالدىڭ ءوسىمى، كۇتىمى، بابى ساقتالاتىن بولعان. ولاردى كۇندەلىكتى ومىردە، تۇرمىستا، شارۋاشىلىقتا پايدالانۋ سالتى دا جاس ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ورىن العانى بەلگىلى. ماسەلەن، توعىز جاستاعى تۇيە ءبىر قىرىققان تۇيە دەپ اتالادى. سونىمەن قاتار ءتورت جاسار ارۋانا بۇزباشا دەپ اتالسا، نار تۇيەنىڭ ەكى جاستاعىسى نارتايلاق, ال ناردىڭ بەس جاسقا دەيىنگىسى نارشا، نارشىق دەپ اتالعان.
كوشپەندى تۇرمىس-سالتىندا تۇيەنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. «سوڭعى تۇيەنىڭ جۇگى اۋىر» دەگەن ءسوز وسىندايدا ايتىلسا كەرەك. سول سەبەپتى ارنايى شاڭىراق ارتاتىن تۇيە قازاقتا شاڭىراق تۇيە دەپ ايتىلاتىن بولعان. شاڭىراق تۇيەمەن قاتار حالىق لەكسيكونىندا جايلانعان تۇيە, جايلاۋىش تۇيە, شىرىنسىز تۇيە, قاعىلجىڭ تۇيە اتاۋلارى كەزدەسەدى. بۇل اتاۋلار دا تۇيەنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىستا اتقاراتىن رولىنە بايلانىستى قويىلعان. ماسەلەن، جايلانعان تۇيە شارۋاشىلىقتا كوپ پايدالانىلعان، ياعني كوپ ءمىنىس كورگەن تۇيە دەگەندى بىلدىرسە، جايلاۋىش تۇيە دەپ شارۋاشىلىق بارىسىندا قوي جايۋعا نەمەسە تۇيەنى ايداۋعا مىنەتىن تۇيەنىڭ ءتۇرى ايتىلادى. ال وزگە تۇيەلەرگە قوسىلماي شەتتەپ، بولەكتەنىپ، جەكە جايىلاتىن تۇيە قاعىلجىڭ تۇيە دەپ اتالاتىن بولعان.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، تۇيەلەردىڭ ءاربىر تۇرىنە، مىنەز ەرەكشەلىكتەرىنە، ت.ب. بايلانىستى اتاۋلار وتە كوپ كەزدەسەدى. بۇل اتاۋلاردىڭ ىشىندە كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولدانىلاتىندارى دا بار، ۋاقىتقا بايلانىستى ەسكىرىپ، قولدانىستان شىعىپ قالعان اتاۋ-سوزدەر دە، تەك جەرگىلىكتى جەرلەردە، بەلگىلى ءبىر ايماقتاردا عانا قولدانىلاتىندارى دا بار. ولاردىڭ ارقايسىسى وزىندىك مانگە يە بولعاندىقتان، بۇل اتاۋ سوزدەردىڭ بارلىعى دا قازاق ءتىلىنىڭ ءسوز بايلىعىن مولايتىپ تۇرعانى ءسوزسىز.
ارينە، قازاق دالاسىندا، قازاق جەرىندە تۇيە شارۋاشىلىعى – اتا-بابامىزدان جالعاسىپ كەلە جاتقان ەجەلگى كاسىپتىڭ ءبىر ءتۇرى، سوندىقتان ول قازىرگى تاڭدا ىلگەرىلەپ دامي ءتۇسۋى قاجەت. تۇيە شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا، تۇيە مالىنىڭ سانىن كوبەيتۋگە ەل ۇكىمەتى تاراپىنان قاجەتتى كوڭىل ءبولىنىپ، جاعداي جاسالسا، حالىق اراسىندا تۇيە مالىنىڭ كۇتىمى مەن بابىن جەتىك بىلەتىن تۇيەشىلەر از ەمەس، ارينە. تەك قولداۋ مەن قامقورلىق كەرەك. سول كەزدە عانا بۇگىنگى جاس ۇرپاق، ەرتەڭگى كەلەتىن جاڭا بۋىن قازاقتىڭ اتا كاسىبى بولىپ سانالاتىن تۇيە مالىنا بايلانىستى ۇعىم-تۇسىنىكتەردى كەڭ تۇرعىدا ءبىلىپ، ءتول ونەرىمىز بەن كاسىپ تۇرلەرىنەن حاباردار بولىپ وتىرادى.
تۇيەنىڭ تۇرلەرىنە قاتىستى اتاۋلاردى ءارى قاراي ساباقتاي تۇسەتىن بولساق، حالقىمىزدىڭ سوزدىك قورىندا شىمىر تۇيە, شىرىنسىز تۇيە, كەزباس تۇيە, كەجىر تۇيە, بورتەكى تۇيە, قاراشا تۇيە جانە ت.ب. سوزدەر مولىنان ۇشىراسادى. ماسەلەن، شىمىر تۇيە كوبىنەسە سەمىز تۇيەگە بايلانىستى ايتىلادى. مۇنداي تۇيەنىڭ ەتى تىعىز، دەنە سالماعى اۋىر بولىپ، شىمىر بولعاندىقتان سولاي اتالعان. سونىمەن قاتار قانشالىقتى كۇتىم جاسالسا دا، بويىنا شىر بىتپەيتىن تۇيەلەر دە بولادى. تۇيەنىڭ مۇنداي ءتۇرىن تۇيەشىلەر شىرىنسىز تۇيە دەپ اتايدى. ال بورتەكى تۇيە اتاۋىنىڭ بىلدىرەتىن ماعىناسىنا كەلسەك، ول بوتا كەزىندە ۋىزعا جارىماعان كىشكەنتاي تۇيە.
تۇيەگە بايلانىستى وسىنشالىقتى مول اتاۋلاردى ويلاپ تاۋىپ، ءسوز ارقىلى ءاربىر تۇيەگە وزىندىك مىنەزدەمە، سيپاتتاما بەرە بىلگەن حالقىمىزدىڭ ءتىل قولدانۋ شەبەرلىگىنە قايران قالماسقا بولمايدى. قاراپ تۇرساڭىز، بورتەكى تۇيە, كەزباس تۇيە, كەجىر تۇيە, الماس تۇيە دەپ كەلەتىن ءاربىر اتاۋ-سوزدەردەن تۇيەنىڭ جاراتىلىس ەرەكشەلىگىن، بولمىسىن، مىنەزىن ءدوپ باسىپ تانۋعا بولادى. بۇل ورايدا جايىلىمعا بارماي، ءوز باعىتىمەن جۇرە بەرەتىن تۇيەگە كەزباس تۇيە دەگەن اتاۋ قويىلسا، مىنەزسىز بۋدان كەجىر تۇيە، ال ەكى وركەشى ەكى جاققا جىعىڭقى تۇيە الماس تۇيە دەپ اتالعان. وزگە دە اتاۋلارعا توقتالاتىن بولساق، قولقان – كوپ بوتالاعان كارى ىنگەن. تەرمەشەلى ىنگەن – قايىمايتىن ىنگەن; اقبالداق – ەكى جاسقا دەيىنگى بوتا; تايلاق – تۇيەنىڭ ەكى جاستاعىسى. ءسۇت تايلاق – ەنەسىنەن ايىرىلماعان تايلاق. قاپتاعاي – جابايى تۇيە. بۇل اتاۋدىڭ تۇيەكيىك, تاۋتايلاق دەگەن نۇسقالارى دا كەزدەسەدى. قاراشا تۇيە – قارا مەن قوڭىر ءتۇس ارالىعىنداعى ايىر تۇيە. شارتىق نار بۋرا – سۇيەك تۇلعاسى جاعىنان وزگەشەلەۋ، ءبىر تۋما نارلاردان كىشىرەك تۇقىمدىق بۋدان. ءبىرتۋما – ۇلەك پەن ايىر ىنگەننىڭ ءبىرىنشى ۇرپاعى. ءبىرتۋمانى قۇلپاتشا, بەكپاتشا دەپ تە اتايدى.
دايىنداعان
د.تولەباەۆ، "انا ءتىلى"
(ماتەريالدى دايىنداۋ بارىسىندا «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى»، «ءسوز – ساندىق» كىتاپتارى پايدالانىلدى)
