Süt tailaq

Halqymyzdyŋ tıldık qorynda tüie atauyna bailanysty köptegen sözder men söz tırkesterı molynan ūşyrasady. Būl tüie januarynyŋ qazaq halqynyŋ şaruaşylyǧyndaǧy alar ornynyŋ erekşe ekenın bıldırıp tūrǧany anyq. Olai bolsa, tüie tülıgıne qatysty ataularǧa, ol ataulardyŋ qandai män-maǧyna beretınıne toqtalaiyq.

Soqtan. Soqtan dep qazaq tört jasqa şyǧar dönen burany aitqan.
Tyǧyrşyn. Tört jasqa şyǧar älı qaiymaǧan ūrǧaşy tüiege berılgen atau. Būl sözdıŋ halyq arasyndaǧy nūsqasy keide tūǧyrşyn bolyp keledı. Atalǧan nūsqanyŋ paida boluy jergılıktı jerlerdegı söz qoldanysyndaǧy keibır aiyrmaşylyqtardan tuyndasa kerek.
Bojyǧai, köşek. Būl ataular sirek qoldanylady. Beretın maǧynasyna keletın bolsaq, botanyŋ janama ataularyn bıldıredı.
Tört tülıkke qatysty ataulardyŋ ışınde qūnanşa, qaiymal ıngen, qaiymaly degen ataular kezdesedı. Qūnanşa dep ekı jasar ūrǧaşy tüienı aitatyn bolsaq, qaiymal ıngen dep bura şögerılgen, qaiyp ketken ıngendı aitady. Al qaiymaly atauy botalai alatyn ıngenderdıŋ jalpy atauyn bıldıredı.
Qazaqy ūǧym-tüsınıkte tüienıŋ jal­py türlerıne qatysty ataular da az kezdespeidı. Mäselen, qara tıs, saqa tüie, şau tüie, jaby tüie, bosalaŋ tüie, jasyq tüie, jataǧan tüie, almas tüie, şalaǧai tüie jäne t.b. Būl sözderge qarap, halqymyz tüienıŋ jaratylys erekşelıgıne, mınezıne sai köptegen ataulardy bergenıne taŋǧalasyz. Endı sol sözderdıŋ män-maǧynasyna toqtalaiyq.
Qara tıs dep bes jastaǧy tüie aitylsa, saqa tüie dep on jastan asqan ırı tüie aitylady. Ol tüie jasynyŋ ülkendıgıne bailanysty qoiylǧan atau bolsa, şau tüie – kärı tüie, iaǧni şau tartyp qalǧan tüie degen maǧynany bıldıredı.
Tüie malynyŋ ışınde ömırı mı­nılmegen, jük te artylmaǧan asau tüie bolady. Qazaq ony jaby tüie dep ataidy.
Tüie şaruaşylyǧynda küşı mol atan, nar siiaqty ırı tüielermen qatar jaratylysynan älsız, mınıske şydamsyz tüieler de kezdesetını belgılı. Tüienıŋ mūndai türın halqymyz şaruaşylyqqa köp paidalanbaǧan. Öitkenı olardyŋ süiegı bos keledı. Süiegı bos bolǧandyqtan tüienıŋ mūndai türıne bosalaŋ tüie degen atau berılgen.  Bosalaŋ tüienıŋ qataryna jasyq tüienı de jatqyzuǧa bolady. Jasyq tüie – aryq, älsız tüie. Būl söz de tüienıŋ mınez jäne jaratylys erekşelıgıne sai qoiylǧan atau desek bolady. Jylqy maly siiaqty tüielerde de bas bılmeitın tüie türlerı kezdesedı. Olar jöŋşeŋ dep atalady.
Tüielerdıŋ arasynda iesıne ba­ǧynyp, aidauǧa jüre bermeitınderı de bolady. Tüienıŋ ondai türı öz üstıne jük artqyzǧandy, adam mıngendı jaqtyrmaidy, qyrsyq mınez tanytady. Sol sebeptı tüienıŋ mūndai türıne jataǧan tüie dep atau qoiylǧan.
Tört tülıkke jas-şamasyna qarai atau beru salty qazaqta ejelden qa­lyptasqan. Jas-şamasyna qarap maldyŋ ösımı, kütımı, baby saqtalatyn bolǧan. Olardy kündelıktı ömırde, tūrmysta, şaruaşylyqta paidalanu salty da jas erekşelıkterıne baila­nysty oryn alǧany belgılı. Mäselen, toǧyz jastaǧy tüie bır qyryqqan tüie dep atalady. Sonymen qatar tört jasar aruana būzbaşa dep atalsa, nar tüienıŋ ekı jastaǧysy nartailaq, al nardyŋ bes jasqa deiıngısı narşa, narşyq dep atalǧan.
Köşpendı tūrmys-saltynda tüienıŋ alatyn orny erekşe. «Soŋǧy tüienıŋ jügı auyr» degen söz osyndaida aitylsa kerek. Sol sebeptı arnaiy şaŋyraq artatyn tüie qazaqta şaŋyraq tüie dep aitylatyn bolǧan. Şaŋyraq tüiemen qatar halyq leksikonynda jailanǧan tüie, jailauyş tüie, şyrynsyz tüie, qaǧyljyŋ tüie ataulary kezdesedı. Būl ataular da tüie­nıŋ kündelıktı tūrmysta atqaratyn rölıne bailanysty qoiylǧan. Mäselen, jailanǧan tüie şaruaşylyqta köp paidalanylǧan, iaǧni köp mınıs körgen tüie degendı bıldırse, jailauyş tüie dep şaruaşylyq barysynda qoi jaiuǧa nemese tüienı aidauǧa mınetın tüienıŋ türı aitylady. Al özge tüielerge qosylmai şettep, bölektenıp, jeke jaiylatyn tüie qaǧyljyŋ tüie dep atalatyn bolǧan.
Joǧaryda aitqanymyzdai, tüie­lerdıŋ ärbır türıne, mınez erekşe­lıkterıne, t.b. bailanysty ataular öte köp kezdesedı. Būl ataulardyŋ ışınde künı bügınge deiın qoldanylatyndary da bar, uaqytqa bailanysty eskırıp, qoldanystan şyǧyp qalǧan atau-sözder de, tek jergılıktı jerlerde, belgılı bır aimaqtarda ǧana qoldanylatyndary da bar. Olardyŋ ärqaisysy özındık mänge ie bolǧandyqtan, būl atau sözderdıŋ barlyǧy da qazaq tılınıŋ söz bailyǧyn molaityp tūrǧany sözsız.
Ärine, qazaq dalasynda, qazaq jerınde tüie şaruaşylyǧy – ata-babamyzdan jalǧasyp kele jatqan ejelgı käsıptıŋ bır türı, sondyqtan ol qazırgı taŋda ılgerılep dami tüsuı qajet. Tüie şaruaşylyǧyn damytuǧa, tüie malynyŋ sanyn köbeituge el Ükımetı tarapynan qajettı köŋıl bölınıp, jaǧdai jasalsa, halyq arasynda tüie malynyŋ kütımı men babyn jetık bıletın tüieşıler az emes, ärine. Tek qoldau men qamqorlyq kerek. Sol kezde ǧana bügıngı jas ūrpaq, erteŋgı keletın jaŋa buyn qazaqtyŋ ata käsıbı bolyp sanalatyn tüie malyna bailanysty ūǧym-tüsınıkterdı keŋ tūrǧyda bılıp, töl önerımız ben käsıp türlerınen habardar bolyp otyrady.
Tüienıŋ türlerıne qatysty atau­lardy ärı qarai sabaqtai tüsetın bolsaq, halqymyzdyŋ sözdık qorynda şymyr tüie, şyrynsyz tüie, kezbas tüie, kejır tüie, börtekı tüie, qaraşa tüie jäne t.b. sözder molynan ūşyrasady. Mäselen, şymyr tüie köbınese semız tüiege bailanysty aitylady. Mūndai tüienıŋ etı tyǧyz, dene salmaǧy auyr bolyp, şymyr bolǧandyqtan solai atalǧan. Sonymen qatar qanşalyqty kütım jasalsa da, boiyna şyr bıtpeitın tüieler de bolady. Tüienıŋ mūndai türın tüieşıler şyrynsyz tüie dep ataidy. Al börtekı tüie atauynyŋ bıldıretın maǧynasyna kelsek, ol bota kezınde uyzǧa jarymaǧan kışkentai tüie.
Tüiege bailanysty osynşalyqty mol ataulardy oilap tauyp, söz arqyly ärbır tüiege özındık mınezdeme, sipattama bere bılgen halqymyzdyŋ tıl qoldanu şeberlıgıne qairan qalmasqa bolmaidy. Qarap tūrsaŋyz, börtekı tüie, kezbas tüie, kejır tüie, almas tüie dep keletın ärbır atau-sözderden tüienıŋ jaratylys erekşelıgın, bol­mysyn, mınezın döp basyp tanuǧa bola­dy. Būl oraida jaiylymǧa barmai, öz baǧytymen jüre beretın tüiege kezbas tüie degen atau qoiylsa, mınezsız budan kejır tüie, al ekı örkeşı ekı jaqqa jyǧyŋqy tüie almas tüie dep atalǧan. Özge de ataularǧa toqtalatyn bolsaq, qolqan – köp botalaǧan kärı ıngen. Termeşelı ıngen – qaiymaityn ıngen; aqbaldaq – ekı jasqa deiıngı bota; tailaq – tüienıŋ ekı jastaǧysy. Süt tailaq – enesınen aiyrylmaǧan tailaq. Qaptaǧai – jabaiy tüie. Būl ataudyŋ tüiekiık, tautailaq degen nūsqalary da kezdesedı. Qaraşa tüie – qara men qoŋyr tüs aralyǧyndaǧy aiyr tüie. Şartyq nar bura – süiek tūlǧasy jaǧynan özgeşeleu, bır tuma narlardan kışırek tūqymdyq budan. Bırtuma – ülek pen aiyr ıngennıŋ bırınşı ūrpaǧy. Bırtumany qūlpatşa, bekpatşa dep te ataidy.

Daiyndaǧan 
D.Tölebaev, "Ana tılı"
(Materialdy daiyndau barysynda «Qazaq ädebi tılınıŋ sözdıgı», «Söz – sandyq» kıtaptary paidalanyldy)