تابيعاتتىڭ ءاربىر جاراتىلىسىنا جەتە ءمان بەرىپ، ءوز ومىرىمەن شەبەر ۇيلەستىرە بىلگەن دانا حالقىمىز ءتورت تۇلىكتىڭ دە بابىن جەتىك بىلگەن عوي. كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ قاجەتىنە جاراتىپ قانا قويماي، ءتورت تۇلىكتىڭ ارقايسىسىن باپتاپ كۇتۋدىڭ دە نەگىزدەرىن قالىپتاستىرعان. بۇل بۇگىنگى زەردەمەن قارايتىن بولساق، توم-توم عىلىمي ەڭبەكتەر جازۋعا بولاتىن ءبىلىم كوزدەرى. كوشپەلى عۇمىر سالتتىڭ وزىندىك داستۇرلەرى ءتورت تۇلىكتىڭ ءتول اتاۋلارىنىڭ دا مولىنان جاسالۋىنا نەگىز بولعانى ءسوزسىز. ءاربىر اتاۋدىڭ بەلگىلى ءبىر ءمانى مەن ماعىناسى بار. ولاي بولسا، سول اتاۋلاردى تەرەڭ ءبىلۋ ارقىلى ءبىز قازاقتىڭ شارۋاشىلىق ومىرىنە، مال ۇستاۋ كاسىبىنە دە قانىق بولا تۇسەمىز.
تۇيەگە بايلانىستى ءتول اتاۋلاردى تارقاتۋدى جالعاستىرايىق.
تۇيە – دالا جانۋارى. ونىڭ جاراتىلىسى، ءبىتىم-بولمىسى وزگە تۇلىكتەردەن بولەك، ەرەكشە. بويى، سالماعى، دەنە تۇرقى، قورەكتەنۋى، تىرشىلىككە بەيىمدىلىگى، شىدامدىلىعى، ت.ب. قاسيەتتەرى تۇيەنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتىپ تۇرادى. وسىنداي جاراتىلىس ەرەكشەلىكتەرىنە ساي پايدا بولعان اتاۋلاردان ءبىز تۇيەلەردىڭ دارالىعىن تاني تۇسەمىز. ماسەلەن، تۇيەگە بايلانىستى اتاۋلاردىڭ ىشىندە الاشا، كومپەك، الا كوپەك، كويىن بوتا، تۋمىش، نارمايا، قىلمىق، استاۋباس، كەز وركەش، كەزپار جانە ت.ب. اتاۋلار كەزىگەدى. وسىنىڭ ىشىندە الاشا مەن كومپەككە كەلەتىن بولساق، الاشا دەپ – اسىل تۇقىمدى تۇيە مەن ناشار جابى تۇيەدەن شىققان تۇقىمدى ايتامىز. بۇعان وراي «الاشا تۇقىمىن تانىتپاس، جۇك تاسىپ كوشسە جارىتپاس» دەگەن ماقال پايدا بولعان. كومپەك دەپ تۇيەنىڭ كوبەڭى ايتىلسا، شاقا نار بۋرا دەپ ازعىنداعان نارلاردىڭ، كۇش-قۋاتى جاعىنان ورتاعا تۇقىمدىق بۋدانىنىڭ ەكىنشى ۇرپاعى ايتىلادى.
تۇيە جىلقى سياقتى تۇقىمدارىنىڭ اسىلدىعىنا قاراي بولىنەدى. ماسەلەن، اسىل تۇقىمدى ارۋانانىڭ ەڭ ءتاۋىرى، ءسۇتتىسى بولادى. مۇنى حالقىمىز الا كوپەك دەپ اتاعان. ال ارۋانالاردىڭ ىشىندە كوپ بوتالاعاندارىن كەيۋانا دەپ اتاعان. بۇل اتاۋلار ارۋانالاردىڭ سيپاتى مەن ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى قويىلعانى بەلگىلى. تۇيەلەردىڭ ىشىندە باقىراۋىق تۇيەلەر دە كەزدەسەدى. باقىراۋىق تۇيە قۋساعان تۇيە دەپ اتالادى.
جوعارىدا كەلتىرىلگەن ءاربىر اتاۋلاردان تۇيەلەردىڭ ءتۇر-سيپاتى عانا ەمەس، ولاردىڭ جاسىن، مىنەزىن، تۇقىمىنىڭ اسىلدىعىن، ت.ب. ەرەكشەلىكتەرىن تانىپ-بىلۋگە بولادى. بۇعان قاراعاندا تۇيەگە بايلانىستى قويىلعان ءاربىر اتاۋلار تۇيەتانۋ ءىلىمى جولىنداعى وزىندىك كىلت ىسپەتتى. سول ءۇشىن دە ءاربىر اتاۋدىڭ وزىندىك ءمانىن، ەتيمولوگياسىن، لەكسيكالىق بىرلىگىن جۇيەلەپ، زەرتتەي ءتۇسۋ قاجەتتىلىگى دە تۋىندايدى. سەبەبى بۇل اتاۋلار كۇندەلىكتى تىرشىلىك ءۇشىن قاجەت بولىپ قويىلعاندىقتان، ولاردىڭ جەكە-دارا ماندىلىك قاسيەتتەرى كۇشتى.
بوتا سوزىمەن بايلانىستى قويىلعان اتاۋلاردىڭ ىشىندە وزگەلەردەن بولەك قوسپاق بوتا، تورىم، ناربوتا، كويىن بوتا، بودەنە بوتا دەگەن اتاۋلار كەزدەسەدى. ەندى وسىلارعا جەكە-جەكە توقتالاتىن بولساق، بۇلاردىڭ ءمانى مىنادا. قوسپاق بوتا دەپ ىنگەن مەن ءبىرتۋاردىڭ بۋراسىنان تۋعان بوتا ايتىلسا، بۋرا مەن ارۋانادان تۋعان بوتا تورىم، ناربوتا دەپ اتالادى. بۇل رەتتە كويىن بوتا دەپ – ۇلەك پەن كەردەرى مايادان تۋعان سيداڭ اياق، تىقىر ءجۇندى بوتانى اتايدى، ال ازعان بۋدانداردان تۋعان بوتا – بودەنە بوتا دەپ اتالادى. وسى ورايدا «كويىن» سوزىمەن بايلانىستى تۇيەنىڭ جەكە اتاۋى دا كەزدەسەدى. ماسەلەن، كويىن دەپ – الدى الاسا، ارتى بيىك، اياعى جىڭىشكە، باسى ۇلكەن، موينى ۇزىن، تۇتاس وركەش، بيىكتىگى تايلاقتاي عانا نار بۋداندارىنىڭ ءبىرىن اتايدى.
مال شارۋاشىلىعىنا ەتەنە بولعان قازاق حالقىنىڭ تۇيە تۇلىگىنە بايلانىستى بەرگەن اتاۋلارىنىڭ مولدىعىنا قاراپ، تۇيەلەردىڭ دالانىڭ كوشپەلى سالتىندا قانشالىقتى جوعارى ورىنعا يە ەكەنىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى. تۇيەنىڭ ءاربىر ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى اتاۋ-سوزدەر تۋدىرۋ ءتىلىمىزدىڭ بايلىعىن، ۇلان-عايىر مۇمكىندىگىن پاش ەتىپ تۇرعانى ءسوزسىز. وزگە جۇرتتاردىڭ تىلدىك قورىندا تۇيەگە بايلانىستى مۇنشالىقتى كوپ اتاۋدىڭ كەزدەسۋى نەعايبىل. وسىعان قاراپ، تۇيەنىڭ شارۋاشىلىق نەگىزدەرىن جەتىك بىلگەن دانا حالقىمىزدىڭ ومىرلىك سالتىنا قايران قالماسقا بولمايدى. ءاربىر ۋاقىت، كەزەڭ، ءتىپتى مەزگىل زامانا كوشىمەن ىلەسىپ دامىسا دا، ۋاقىت وتە كەلە شارۋاشىلىقتاردىڭ كەيبىر تۇرلەرى مەن كاسىپ ماشىقتارى دا ۇمىتىلا باستايتىنداي اسەر قالدىرادى. ءححى عاسىردىڭ تەحنولوگيالىق ءداۋىرى باستالىسىمەن دالالىق بولمىستان قالالىق بولمىسقا اۋىسا باستاعان ەل رەتىندە تابيعاتتىڭ زاڭدىلىقتارىن، مال شارۋاشىلىعىنىڭ تۇرلەرىن، ءوزىمىزدىڭ بايىرعى اتا كاسىبىمىز بولىپ تابىلاتىن كاسىپ سالتتارىن بىرتە-بىرتە ۇمىتا باستاعانىمىز دا راس. بۇل تاريحي جادىمىزدىڭ وزگەرىسكە ۇشىراعانىن بايقاتادى. بۇگىن تۇيە شارۋاشىلىقتارىن دامىتىپ، جولعا قويماساق، زەيىن-زەردەمىزدەگى تۇيە تۋرالى عاسىرلار بويى جيناقتالعان عىلىمي، تانىمدىق اقپاراتىمىزدى جويىپ الۋىمىز ابدەن مۇمكىن. ونىمەن بىرگە قانشاما اتاۋ سوزدەر دە ۇمىتىلىپ، ءتىلىمىزدىڭ شۇرايلى بايلىعىنا ەداۋىر نۇقسان كەلۋى عاجاپ ەمەس.
تۇيەگە بايلانىستى اتاۋ سوزدەردى ءارى قاراي جالعاستىراتىن بولساق، ەندىگى كەزەكتە نارمايا، تۋمىش، استاۋباس، قارا نار، قىلمىق، لاكىر، كەزنار، مىرزاقوسپاق، جامپوز جانە ت.ب. تۇرلەرىنە توقتالايىق.
نارمايا دەپ ءبىرتۋمانىڭ ۇرعاشىسى ايتىلادى. ال تۋمىش – نار مەن ايىردىڭ بۋدانى. ءبىرتۋمالاردىڭ ىشىندە سۇيەگى ءىرى ەركەك نارلارى كەزدەسەدى. ولار – استاۋباس دەپ اتالعان. گازەتىمىزدىڭ الدىڭعى ساندارىندا جازعانىمىزداي، «قارا» ءسوزى توزىمدىلىكتىڭ، كۇشتىلىكتىڭ بەلگىسى رەتىندە قولدانىلادى. ماسەلەن، قارا نار اتاۋىنا كەلەتىن بولساق، قارا نار دەپ ءبىر تۋمانىڭ اسا ءتوزىمدى مىقتى ءتۇرى ايتىلادى. بۇل ورايدا موينى ۇزىن، ءجۇنى تىقىرلاۋ، ءسۇتى مول نارمايانىڭ ءبىر ءتۇرى قىلمىق دەپ اتالعان.
بۇل كەلتىرىلىپ وتىرعان اتاۋلاردان بەينەلىلىك سيپاتتىڭ باسىم ەكەنىن بايقاۋىمىزعا بولادى. حالقىمىزدىڭ ءسوز ارقىلى بەلگىلى ءبىر نارسەنى سۋرەتتەپ، بەينەلەۋ شەبەرلىگى وسىندايدا ايقىن كورىنەدى. سوندىقتان تۇيەگە بايلانىستى اتاۋلاردىڭ ىشىندە جاراتىلىس سيپاتىنا قاتىستى بەرىلگەن اتاۋلارمەن بىرگە بەينەلىلىك ماندەگى سوزدەر مولىنان ۇشىراسادى. ولاردىڭ بىرقاتارى تۇيەنىڭ سىرتقى كەلبەتىنە بايلانىستى قويىلعان بولسا، بىرقاتارى تابيعاتتىڭ وزگە دە قۇبىلىستارىنا ۇقساستىرا قويىلعانىن اڭعارۋعا بولادى. دەمەك، ءتىلىمىزدىڭ ۇلتتىق جۇيەسىنەن الىپ قولدانىلعان اتاۋ سوزدەردىڭ ارقايسىسىنان قولدانىلۋ تۇرعىسىنان العاندا تىڭ جاڭالىقتاردى ۇشىراستىرۋعا بولادى. بۇل انا ءتىلىمىزدىڭ زور مۇمكىندىكتەرىن كورسەتەدى.
تۇيەگە بايلانىستى اتاۋلاردىڭ ىشىندە كەزىگەتىن لاكىر، كەز وركەش، كەزپار، كەزنار، مىرزاقوسپاققا كەلەتىن بولساق، لاكىر دەپ – تازا قاندى بۋرا مەن ارۋانادان تۋعان ۇرپاق ايتىلادى. ال بۋرا مەن ارۋانادان تۋعان ناردىڭ اسىل تۇقىمى – كەز وركەش دەپ اتالادى. بۇل ورايدا ۇلەك پەن نارمايادان تۋعان بۋدان كەزپار دەپ اتالسا، مىرزاقوسپاق دەپ – بالقوسپاق ىنگەنىنە بۋرا شوگەرۋدەن الىنعان ءۇشىنشى ۇرپاق ايتىلادى. كەزپارمەن ۇندەس كەلەتىن كەزنار اتاۋى – مىرزاقوسپاق پەن نار ۇلەكتەن تۋعان ەركەك تۇيەگە قويىلعان. ال جامپوز اتاۋى نار تۇيە مەن ايىر تۇيەنىڭ اراسىنان ايىر بولىپ تۋعان اسىل تۇقىمدى بىلدىرەدى. وسى رەتتە مىرزاقوسپاقتىڭ جۋاس، قارا جۇمىسقا ءتوزىمدى ايىر وركەشتىسىن دە جامپوز دەپ اتايدى. قازاق تىلىندە جامپوز ءسوزى كەڭ تاراعان. ماسەلەن، «جىگىتتىڭ جامپوزى» دەپ مىقتى، ءبىتىم-بولمىسى دارا جىگىتتەردى اتاعان. ءبىر قىزىعى ادامنىڭ مىقتىلىعىن، كۇشتىلىگىن بەينەلەۋدە تۇيە اتاۋلارىنان الىنعان سوزدەر از ەمەس. سونىمەن قاتار ادام بالاسىنىڭ سۇيكىمدىلىگىن بەينەلەيتىن سوزدەردىڭ كەڭ تاراعان ءتۇرى ول «بوتا» سوزىمەن بايلانىستى ۇعىمدار. بۇل سوزدەردىڭ بارلىعى اۋىزشا جانە جازباشا ادەبيەتتە، ولەڭ-جىرلاردا، ءان-اۋەندەرىمىزدە كوپ كەزدەسەدى.
تۇستۇيە، جونەكنار، كۇرتپان، ءجون ء(جوڭ), ءجونباي، كەردەرى (كەردارى), قىلاعاي، وقباق نار، قىلقي، جارباي، قيسىقتوس، قىرىستى، كورت، كۇرتنار، وقپاق، شي ارقا تۇيە جانە ت.ب. اتاۋ سوزدەرگە كەلەتىن بولساق، ولاردىڭ ارقايسىسى تۇيەلەردىڭ جاراتىلىسىن، تۋعان ۋاقىتىن، جاس-شاماسىن، كۇشتى-السىزدىگىن، تۇقىم اسىلدىعىن، ومىرگە بەيىمدەلگىشتىگىن، دەنە ءبىتىمىن جانە ت.ب. ەرەكشەلىكتەرىن بىلدىرەدى. ماسەلەن، تۇستۇيە دەپ ەكى تاز جامپوزدىڭ ۇرپاعى ايتىلسا، جونەكنار دەپ بەكپاتشا (قۇلپاتشا) بۋراسىنىڭ ارۋاناعا نەمەسە جامپوزعا شوگۋىنەن پايدا بولعان تۇقىمدى ايتاتىن بولعان. بۇل ورايدا ايىر ىنگەن مەن نار بۋرادان تۋعان قوسپاق بۋرا كۇرتپان دەپ اتالعان. ال ءجون ء(جوڭ), ءجونباي دەپ مىرزاقوسپاقتان قويىلعان بۋرا ايتىلادى.
كەردەرى (كەردارى) – ءبىرتۋما نارمايا مەن ءجوڭنىڭ بۋدانى بولسا، قىلاعاي – ءبىرتۋما نارماياعا لوك شوگىپ، ياكي ارۋاناعا ءجوڭ شوگىپ تۋعان ءالسىز، باقىراۋىق تۇقىم. وقباق نار – قىرىستى قوسباق پەن قىلاعاي ناردىڭ بۋراسىن شاعىلىستىرۋدان تۋعان تۇيە بولسا، قىلقي – ەنەسى جامپوز مايا، اتاسى تازا ۇلەك، جالعىز وركەش بۋداننىڭ ءتورتىنشى ۇرپاعى.
دايىنداعان
د.تولەباەۆ، «انا ءتىلى»
(ماتەريالدى دايىنداۋ بارىسىندا
«قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى»،
«ءسوز – ساندىق» كىتاپتارى
پايدالانىلدى)
