Myrzaqospaq

Tabiǧattyŋ ärbır jaratylysyna jete män berıp, öz ömırımen şeber üilestıre bılgen dana halqymyz tört tülıktıŋ de babyn jetık bılgen ǧoi. Kündelıktı tūrmys-tırşılıgınıŋ qajetıne jaratyp qana qoimai, tört tülıktıŋ ärqaisysyn baptap kütudıŋ de negızderın qalyptastyrǧan. Būl bügıngı zerdemen qaraityn bolsaq, tom-tom ǧylymi eŋbekter jazuǧa bolatyn bılım közderı. Köşpelı ǧūmyr salttyŋ özındık dästürlerı tört tülıktıŋ töl ataularynyŋ da molynan jasaluyna negız bolǧany sözsız. Ärbır ataudyŋ belgılı bır mänı men maǧynasy bar. Olai bolsa, sol ataulardy tereŋ bılu arqyly bız qazaqtyŋ şaruaşylyq ömırıne, mal ūstau käsıbıne de qanyq bola tüsemız.

Tüiege bailanysty töl ataulardy tarqatudy jalǧastyraiyq.
Tüie – dala january. Onyŋ jaratylysy, bıtım-bolmysy özge tülıkterden bölek, erekşe. Boiy, salmaǧy, dene tūrqy, qorektenuı, tırşılıkke beiımdılıgı, şydamdylyǧy, t.b. qasietterı tüienıŋ erekşelıkterın körsetıp tūrady. Osyndai jaratylys erekşelıkterıne sai paida bolǧan atau­lardan bız tüielerdıŋ daralyǧyn tani tüsemız. Mäselen, tüiege bailanysty ataulardyŋ ışınde alaşa, kömpek, ala köpek, köiın bota, tumyş, narmaia, qylmyq, astaubas, kez örkeş, kezpar jäne t.b. ataular kezıgedı. Osynyŋ ışınde alaşa men kömpekke keletın bolsaq, alaşa dep – asyl tūqymdy tüie men naşar jaby tüieden şyqqan tūqymdy aitamyz. Būǧan orai «Alaşa tūqymyn tanytpas, jük tasyp köşse jarytpas» degen maqal paida bolǧan. Kömpek dep tüienıŋ köbeŋı aitylsa, şaqa nar bura dep azǧyndaǧan narlardyŋ, küş-quaty jaǧynan ortaǧa tūqymdyq budanynyŋ ekınşı ūrpaǧy aitylady.
Tüie jylqy siiaqty tūqymdarynyŋ asyldyǧyna qarai bölınedı. Mäselen, asyl tūqymdy aruananyŋ eŋ täuırı, süttısı bolady. Mūny halqymyz ala köpek dep ataǧan. Al aruanalardyŋ ışınde köp botalaǧandaryn keiuana dep ataǧan. Būl ataular aruanalardyŋ sipaty men erekşelıgıne bailanysty qoiyl­ǧany belgılı. Tüielerdıŋ ışınde ba­qyrauyq tüieler de kezdesedı. Baqy­rauyq tüie qusaǧan tüie dep atalady.
Joǧaryda keltırılgen ärbır atau­lardan tüielerdıŋ tür-sipaty ǧana emes, olardyŋ jasyn, mınezın, tūqy­my­nyŋ asyldyǧyn, t.b. erek­şe­­lıkterın tanyp-bıluge bolady. Būǧan qaraǧanda tüiege bailanysty qoiylǧan ärbır atau­lar tüietanu ılımı jolyndaǧy özındık kılt ıspettı. Sol üşın de ärbır atau­dyŋ özındık mänın, etimologiiasyn, leksikalyq bırlıgın jüielep, zert­tei tüsu qajettılıgı de tuyndaidy. Sebebı būl ataular kündelıktı tırşılık üşın qajet bolyp qoiylǧandyqtan, olar­dyŋ jeke-dara mändılık qasietterı küştı.
Bota sözımen bailanysty qoiylǧan ataulardyŋ ışınde özgelerden bölek qospaq bota, torym, narbota, köiın bota, bödene bota degen ataular kez­desedı. Endı osylarǧa jeke-jeke toq­talatyn bolsaq, būlardyŋ mänı my­nada. Qospaq bota dep ıngen men bırtuardyŋ burasynan tuǧan bota aitylsa, bura men aruanadan tuǧan bota torym, narbota dep atalady. Būl rette köiın bota dep – ülek pen kerderı maiadan tuǧan sidaŋ aiaq, tyqyr jündı botany ataidy, al azǧan budandardan tuǧan bota – bödene bota dep atalady. Osy oraida «köiın» sözımen bailanys­ty tüienıŋ jeke atauy da kezdesedı. Mäselen, köiın dep – aldy alasa, arty biık, aiaǧy jıŋışke, basy ülken, moiny ūzyn, tūtas örkeş, biıktıgı tailaqtai ǧana nar budandarynyŋ bırın ataidy.
Mal şaruaşylyǧyna etene bolǧan qa­­zaq halqynyŋ tüie tülıgıne bailanysty bergen ataularynyŋ moldyǧyna qarap, tüielerdıŋ dalanyŋ köşpelı saltynda qanşalyqty joǧary orynǧa ie ekenın aiqyn aŋǧaruǧa bolady. Tüienıŋ ärbır erekşe­lıgıne bai­lanysty atau-sözder tudyru tılımızdıŋ bailyǧyn, ūlan-ǧaiyr müm­kındıgın paş etıp tūrǧany sözsız. Özge jūrttardyŋ tıldık qorynda tüiege bailanysty mūnşalyqty köp ataudyŋ kezdesuı neǧaibyl. Osyǧan qarap, tüienıŋ şaruaşylyq negızderın jetık bılgen dana halqymyz­dyŋ ömırlık saltyna qairan qal­mas­qa bolmaidy. Ärbır uaqyt, kezeŋ, tıptı mezgıl zamana köşımen ılesıp damysa da, uaqyt öte kele şarua­şy­lyqtardyŋ keibır türlerı men käsıp maşyqtary da ūmytyla bastaityndai äser qaldyrady. HHI ǧa­­syrdyŋ tehnologiialyq däuırı bas­talysymen dalalyq bolmystan qalalyq bolmysqa auysa bastaǧan el retınde tabiǧattyŋ zaŋdylyqtaryn, mal şaruaşylyǧynyŋ türlerın, özımızdıŋ baiyrǧy ata käsıbımız bolyp tabylatyn käsıp salttaryn bırte-bırte ūmyta bastaǧanymyz da ras. Būl tarihi jadymyzdyŋ özgerıske ūşyraǧanyn baiqatady. Bügın tüie şaruaşylyqtaryn damytyp, jolǧa qoimasaq, zeiın-zerdemızdegı tüie turaly ǧasyrlar boiy jinaqtalǧan ǧylymi, tanymdyq aqparatymyzdy joiyp aluymyz äbden mümkın. Onymen bırge qanşama atau sözder de ūmytylyp, tılımızdıŋ şūraily bai­ly­ǧyna edäuır nūqsan keluı ǧajap emes.
Tüiege bailanysty atau sözderdı ärı qarai jalǧastyratyn bolsaq, endıgı kezekte narmaia, tumyş, astau­bas, qara nar, qylmyq, läkır, keznar, myrzaqospaq, jampoz jäne t.b. türlerıne toqtalaiyq.
Narmaia dep bırtumanyŋ ūrǧaşysy aitylady. Al tumyş – nar men aiyrdyŋ budany. Bırtumalardyŋ ışınde süiegı ırı erkek narlary kezdesedı. Olar – astaubas dep atalǧan. Gazetımızdıŋ aldyŋǧy sandarynda jazǧanymyzdai, «qara» sözı tözımdılıktıŋ, küştılıktıŋ belgısı retınde qoldanylady. Mäselen, qara nar atauyna keletın bolsaq, qara nar dep bır tumanyŋ asa tözımdı myqty türı aitylady. Būl oraida moiny ūzyn, jünı tyqyrlau, sütı mol narmaianyŋ bır türı qylmyq dep atalǧan.
Būl keltırılıp otyrǧan ataulardan beinelılık sipattyŋ basym ekenın baiqauymyzǧa bolady. Halqymyzdyŋ söz arqyly belgılı bır närsenı surettep, beineleu şeberlıgı osyndaida aiqyn körınedı. Sondyqtan tüiege bailanysty ataulardyŋ ışınde jaratylys sipatyna qatysty berılgen ataularmen bırge beinelılık mändegı sözder molynan ūşyrasady. Olardyŋ bırqatary tüienıŋ syrtqy kelbetıne bailanysty qoiylǧan bolsa, bırqatary tabiǧattyŋ özge de qūbylystaryna ūqsastyra qoiylǧanyn aŋǧaruǧa bolady. Demek, tılımızdıŋ ūlttyq jüiesınen alyp qoldanylǧan atau sözderdıŋ ärqaisysynan qoldanylu tūrǧysynan alǧanda tyŋ jaŋalyqtardy ūşyrastyruǧa bolady. Būl ana tılımızdıŋ zor mümkındıkterın körsetedı.
Tüiege bailanysty ataulardyŋ ışınde kezıgetın läkır, kez örkeş, kezpar, keznar, myrzaqospaqqa keletın bolsaq, läkır dep – taza qandy bura men aruanadan tuǧan ūrpaq aitylady. Al bura men aruanadan tuǧan nardyŋ asyl tūqymy – kez örkeş dep atalady. Būl oraida ülek pen narmaia­dan tuǧan budan kezpar dep atalsa, myrzaqospaq dep – balqospaq ıngenıne bura şögeruden alynǧan üşınşı ūrpaq aitylady. Kezparmen ündes keletın keznar atauy – myrzaqospaq pen nar ülekten tuǧan erkek tüiege qoiylǧan. Al jampoz atauy nar tüie men aiyr tüienıŋ arasynan aiyr bolyp tuǧan asyl tūqymdy bıldıredı. Osy rette myrzaqospaqtyŋ juas, qara jūmysqa tözımdı aiyr örkeştısın de jampoz dep ataidy. Qazaq tılınde jampoz sözı keŋ taraǧan. Mäselen, «jıgıttıŋ jampozy» dep myqty, bıtım-bolmysy dara jıgıtterdı ataǧan. Bır qyzyǧy adamnyŋ myqtylyǧyn, küştılıgın beineleude tüie ataularynan alynǧan sözder az emes. Sonymen qatar adam balasynyŋ süi­kımdılıgın beineleitın sözderdıŋ keŋ ta­raǧan türı ol «bota» sözımen bailanys­ty ūǧymdar. Būl sözderdıŋ barlyǧy auyzşa jäne jazbaşa ädebiette, öleŋ-jyrlarda, än-äuenderımızde köp kezdesedı.
Tūstüie, jöneknar, kürtpan, jön (jöŋ), jönbai, kerderı (kerdary), qylaǧai, oqbaq nar, qylqi, jarbai, qisyqtös, qyrysty, kört, kürtnar, oqpaq, şi arqa tüie jäne t.b. atau sözderge keletın bolsaq, olardyŋ ärqaisysy tüielerdıŋ jaratylysyn, tuǧan uaqytyn, jas-şamasyn, küştı-älsızdıgın, tūqym asyldyǧyn, ömırge beiımdelgıştıgın, dene bıtımın jäne t.b. erekşelıkterın bıldıredı. Mäselen, tūstüie dep ekı taz jampozdyŋ ūrpaǧy aitylsa, jöneknar dep bekpatşa (qūlpatşa) burasynyŋ aruanaǧa nemese jampozǧa şöguınen paida bolǧan tūqymdy aitatyn bolǧan. Būl oraida aiyr ıngen men nar buradan tuǧan qospaq bura kürtpan dep atalǧan. Al jön (jöŋ), jönbai dep myrzaqospaqtan qoiylǧan bura aitylady.
Kerderı (kerdary) – bırtuma nar­maia men jöŋnıŋ budany bolsa, qylaǧai – bırtuma narmaiaǧa lök şögıp, iaki aruanaǧa jöŋ şögıp tuǧan älsız, baqyrauyq tūqym. Oqbaq nar – qyrysty qosbaq pen qylaǧai nardyŋ burasyn şaǧylystyrudan tuǧan tüie bolsa, qylqi – enesı jampoz maia, ­ atasy taza ülek, jalǧyz örkeş budannyŋ törtınşı ūrpaǧy.

Daiyndaǧan 
D.Tölebaev, «Ana tılı» 

(Materialdy daiyndau barysynda 
«Qazaq ädebi tılınıŋ sözdıgı»,
«Söz – sandyq» kıtaptary 
paidalanyldy)