ورىس تىلىندەگى تۇركى سوزدەرىنىڭ سىرى

3121
Adyrna.kz Telegram

بۇگىندە ورىس تىلىندەگى كوپتەگەن سوزدەردىڭ ءوزى تۇركى سوزدەرىنەن باستاۋ الاتىنىن كوپشىلىك بىلە بەرمەۋى دە مۇمكىن. وسى ماسەلەگە تۇركولوگ عالىمدار، لينگۆيستەر تەرەڭ ءمان بەرىپ، تۇركىتەكتەس حالىقتاردىڭ سوزدەرى ورىس تىلىندە كەڭ قولدانىس تاپقانىن دالەلدەگەن.

2008-2012 جىلدارى «عاسىرلارعا جالعاسقان جاڭساقتىق» اتتى كىتابىمدى جازۋ بارىسىندا كسرو عا ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى شىعارعان (لەنينگراد.، ناۋكا،1969 ج.) «درەۆنەتيۋركسكي سلوۆار» جانە «سراۆنيتەلنىي سلوۆار تۋنگۋسو-مانچجۋرسكيح يازىكوۆ» (1975 ج.)  جيناقتارىنا كوپ رەت ۇڭىلگەن ەدىم، كونە تۇركى جانە قازىرگى قازاق تىلىمەن دىبىستالۋى دا،  ماعىناسى دا بىردەي مىڭداعان ورىس (سلاۆيان) سوزدەرىن ۇشىراتتىم.
سلاۆيان مەن تۇركى تىلدەرىن سالىستىرا زەرتتەۋ ورىستىڭ ءحىى عاسىردا (1185 ج.) جازىلعان ەڭ كونە ادەبي شىعارماسى سانالاتىن «يگور پولكى تۋرالى سوزگە» قاتىستى ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا-اق باستالعان ەدى. وسى شىعارماداعى «كۋر» ءسوزىنىڭ «كۋريتسا» ەمەس، تۇركىنىڭ قۇر، قورا، قۇرعان سوزدەرىنەن پايدا بولعانىن تاريحشى ا.ۆولتمان 1833 جىلى ايتقان. ال ورىس تۇركولوگى پ.مەليورانسكي 1902 جانە 1905 جىلدارى «تۋرەتسكيە ەلەمەنتى ۆ يازىكە «سلوۆا و پولكۋ يگورەۆە» اتتى ەكى ماقالا جازدى. س.مالوۆ تا «تيۋركيزمى ۆ يازىكە «سلوۆا و پولكۋ يگورەۆە» اتتى ماقالاسىندا بىرقاتار تۇركى سوزدەرىن تالداعان. 1975 جىلى وسى كونە ورىس شىعارماسىنىڭ تۇركىلىك باستاۋلارىن زەرتتەگەن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ازيا» كىتابى جارىق كورگەنى بەلگىلى. اتالعان زەرتتەۋشىلەرگە ورتاق نارسە ولار «يگور پولكى تۋرالى ءسوز» شىعارماسىنداعى تۇركى سوزدەرىن «ح-ءحى عاسىرلاردا ءرۋستىڭ دەشتى قىپشاقپەن كورشى بولۋىنان ەنگەن كىرمە سوزدەر» دەگەن پىكىرلەرى.
 الايدا 3-4 جىل زەرتتەۋ كەزىندە كوزىم تۇسكەن تۇركى نەگىزدى ورىس سوزدەرى تەك ح-ءحى عاسىرلاردا رۋس دەشتى قىپشاقپەن كورشى بولعاندا جانە ء حىىى-حV عاسىرلاردا التىن وردا يەلىك ەتكەن كەزەڭدە عانا پايدا بولعان دەۋگە كەلمەيدى. ءتىپتى، زەرتتەپ قاراساق، قازىرگى قازاق تىلىندە ساقتالماعان نەمەسە بەلگىلى بىرتۇلعالىق وزگەرىسكە ۇشىراعان كونە تۇركى سوزدەرى ورىس تىلىندە بار بولىپ شىعادى. بۇل – ماسەلەنىڭ الدەقايدا كۇردەلى ەكەندىگىن بايقاتادى. ويتكەنى جۇزدەگەن ورىس سوزدەرىنىڭ تۇركى سوزدەرىنىڭ تۇبىرىنەن عانا ەمەس، جالعاۋ، جۇرناقتارىنان دا، تەرىس قاراي وقىلۋىنان دا، بۋىندار اۋىسىپ تا جاسالىنعانىن كورەمىز. مىسالى، اتالعان «سوزدىكتىڭ» 387-بەتىندە «وعىز-نامادان» كەلتىرىلگەن «وڭلىك» ءسوزى «ليتسو» دەپ اۋدارىلعان. وسى سوزدەگى «لىك» جۇرناعىنان ورىستىڭ «ليك»، وسىدان ليچيكو، ليتسو، ليتسەمەر، ليتسەۆايا، ليچنو، ليچنوست، ت.ب. سوزدەر تۋىنداعان.
جۋىردا اياقتاعان كىتابىمدا ەكى مىڭنان اسا تۇركى نەگىزدى ورىس سوزدەرىن كورسەتكەنىممەن، بۇل سوزدەردەن ونداعان مىڭ سوزدەر تۋىندايتىنىن وسى مىسالدان بايقاعان بولارسىزدار. زەرتتەۋ قورىتىندىسى ورىس (سلاۆيان) ءتىلىنىڭ وزىندىك ەتنوستىق ەرەكشە نەگىزى بولماۋىن، سوزدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى تۇركى ءتىلى نەگىزىندە، ال وزگەسى گرەك، لاتىن جانە تۇركى ءتىلى ارقىلى ەنگەن پارسى، اراب سوزدەرى ەكەنىن كورسەتتى. سونىمەن قاتار تۇڭعىس جانە ورىس تىلدەرىنە ورتاق 471 ءسوز كوزىمە ىلىكتى. قازىرگى ورىس زەرتتەۋشىلەرى ا.فومەنكو مەن گ.نوسكوۆسكي دە: «تيۋركسكي يازىك، ۆپولنە ۆەروياتنو، بىل پروستونارودنىم يازىكوم ناشيح پرەدكوۆ، ا رۋسسكي يازىك ياۆلياەتسيا، سكورەە ۆسەگو، رازگوۆورنىم ۋپروششەنيەم تسەركوۆنو-سلاۆيانسكوگو يازىكا. ەمۋ ناشيح پرەدكوۆ ناۋچيلي ۆ تسەركۆي، ي وني پوستەپەننو ۆىتەسنيل رازگوۆورنىي تيۋركسكي يازىك» دەيدى.  ال تاتارستان زەرتتەۋشىسى ن.حۋساينوۆ «ورىس ءتىلىنىڭ تۇركى نەگىزدەرىنىڭ سوزدىگى» جيناعىندا: «ەرتە زاماندا ارنايى ءتىل مامانى (گرامماتيست) تۇركى تىلىنەن ءتۇرلى جولدارمەن سلاۆيان ءتىلىن قۇراستىرىپ شىعارعان» دەپ جازادى.
قازىردە  ورىس تىلىندەگى تۇركى سوزدەرى تۋرالى بىرقاتار ەڭبەكتەر بار. الايدا بۇعان اۆتورلاردىڭ قيالىنا بالاعان ورىس قوعامى دا، تۇركى حالىقتارى دا سەلت ەتەر ەمەس. قولعا العانىمىز كوپتەن كەلە جاتقان «داۋلى ماسەلە» ەكەنىن ەسكەرىپ، كىتابىما تەك كسرو عا شىعارعان ەكى سوزدىكتە بار ورىس (سلاۆيان) سوزدەرىن عانا تەرىپ الىپ ەنگىزدىم. «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ وقىرماندارىنا كىتاپتىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى – ءVىىى-ءحىى عاسىرلاردا كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىنەن مىسالدار ىقشامدالىپ ۇسىنىلدى.
ABLA (avla): ab abla (av avla) ۋسترايۆات وبلاۆۋ نا زۆەرەي:ab ablasar – كوگدا ۋسترايۆالي وبلاۆنۋيۋ وحوتۋ (كچ9). //-كتۇركى. ابلا، اۆلا. قاز. ت. اۋلا، (اڭ اۋلا). (قازاق حانى «ابىلاي» ەسىمى وسى اۋلاۋشى (اڭشى) سوزىنەن. ويراتتىڭ حوشۋت رۋىنىڭ حVIII عاسىرداعى ءبىر باسشىسى بايباعىستىڭ ۇلىنىڭ اتى دا ابىلاي بولعان).
ور.ت. وبلاۆا. «وب» بۋىنى جۇرناققا اينالىپ، مىڭداعان سوزدەردە قولدانىلادى: وبرۋگات، وبمانۋت، وبسكاكات، وبسترەليات، وبجالوۆات، وبليتسوۆكا، ت.ب. ال «وب» جالعاۋىنان بولىنگەن «لاۆا» سوزىنەن: وبلادات، وۆلادەت،  ۆلادەت، ۆلاست، ۆلاستۆوۆات، ۆلاستەلين، ۆلادىكا، ۆلاديمير، ۆلاديۆوستوك، ۆلاديكاۆكاز، ۆلاديسلاۆ، ت.ب. سوزدەر تۋسا، ال «لوۆ» بولىپ وزگەرىپ، بىراق «اۋلاۋ» ماعىناسىن ساقتاپ: لوۆيت، لوۆليا، لوۆكي، لوۆچي، ت.ب. سوزدەردى تۋدىرعان.
AÇ، AÇIL راسكرىتسيا: taڭri ء qapiۇى  açilti – راسكرىليس نەبەسنىە ۆراتا (تت ءى144). AÇÜQ وتكرىتىي، ياسنىي: açuq كوك – ياسنوە نەبو (Mك 4415). //-كتۇركى.اچ، اچىل، اچۇق.  قاز.ت. اش، اشىل، اشىق. ور.ت. ر(اس)كرىت، ر(اس)سەيات، رازۆەيات،  ر(اس)كرىت، (ياس)نوە.
اÇU وتەتس: seziksiz  bir-oq  sen aj meڭü açü – پويستينە تى ۆەد ەدين، و ۆەچنىي وتەتس (QBH1029). //-كتۇركى. اچۋ، اجۋ. تات. ت. ءاتي. ور. ت. وتچە، وتەتس. (شىڭعىز حاننىڭ اكەسىنىڭ اتى دەلىنەتىن «ەسۋكە» شىن مانىندە اچۋكە – «اكە» دەگەن ءسوز).
ءاۇاZ روت، ۋستا: netar jema  elig ءaۇazqa sevug erur – كاك جە ميلى رۋكي ۋستام (ماn ءى 237); ءاۇىZ1. روت، (مك ء401);aۇizta tut پوستوياننو چيتات، پوۆتوريات (بۋكۆ. دەرجات نا ۋستاح). //- كتۇركى. اعىز. قاز. ت. اۋىز (اۋز), «ۋىز» بۋىنىنان ور. ت. ۋستا، (ۋس)تا. وقس 1978. اۋىزشا – ۋستنو. ور.ت. روت ء سوزى دە تۇركى. ت. «ۇرت» سوزىنەن: URت – ۋشكو يگولكي(مق ءى 42). قاتە اۋدارعان، «روت يگولكي» بولۋعا ءتيىس.
ءAۇى دراگوتسەننوست: qazina uzasa kumu ham ءaۇi – دا ۋدلينياتسيا ۆ كازنە سەرەبرو ي   دراگوتسەننوستي  (جب 7412). //-كتۇركى.اعى. قاز. ت. ل(اعى)ل، (اقى)ق؟ ور. ت. اگات; در(اگو)تسەننوست، دور(وگو)ي، ب(وگا)تستۆو.
ءاۇNا  ۆالياتسيا، بيتسيا، مەتاتسيا: ءsiۇun ء munۇaq ء aۇnar  jorir  ter  keza – مارالى، ولەني ي لانكي، بروديات چتوبى پوۆالياتسيا (جب 1413). //-كتۇركى.اعنا.قاز.ت. اۋنا.ور. ت. اگونيا. دتس قۇراستىرۋشىلارى «اگونيا» ءسوزىن جاسىرىپ، ونىڭ سينونيمدەرىن جازعان.
ALÇI وبمانچيۆىي; حيترىي: du alçi açünqa ءوzum bütmadim – نە ۆەريۋ سام ۆ ەتوت وبمانچيۆىي مير (جب 1437); ARMAQÇI  وبمانششيك: armaqçisin uçun – يز-زا يح وبمانششيكوۆ (كت ب6). //- كتۇركى.الچي، ارماقشى. قاز.ت.الدامشى.  ور. ت. «وب» جالعاۋى قويىلىپ وب(مانچي)ك، مانيت،  مانيل، پو-مانيل، زا(ماني)ت، سونداي-اقالچنىي ءسوزى.
ءALIۇ (jabilaq)  پلوحوي (مق 448). //- كتۇركى.الىع، يابلاق.  ور. ت. پلوح، (پلوح)وي.
ءامىR ليۋبيت (تت ءىىى98); ءامىRاN – ۆوزۆر.وتamra- ليۋبيت: otru  ertinu  amranu menin atamin ataju oqidi – پوتوم ون، پرەيسپولنيۆشيس ليۋبوۆيۋ، پوزۆال، نازىۆايا مەنيا پو يمەني (ماn ءىىى 2312). //- كتۇركى.امىر.  قاز.ت.ەمىرەن، ەمىرەنۋ (تامىر بولۋ). ور.ت. امۋر (يتاليادا ل، امورە).
امRUL ء(امRىL)  ۋسپوكايۆاتسيا، پريوبرەتات پوكوي: qajnar  asiç  amruldi – كيپياششي كوتەل ۋسپوكويلسيا (ت.ە. پەرەستال كيپەت (مك ءى 248); AMURT – ۋسپوكايۆات; ol beg opkasin amurtti – ون ۋسپوكويل گنەۆ بەكا (مك ءىىى 428). //- كتۇركى.امرۋل، ا(مۋرت).ور.ت.  مير، ميرنىي، سميرنو، ۋمەر، پ(ومەر), ز(امري), ز(امەر), ت.ب.
ۆاÇا، ۆاÇات  حريستيانسكي پوست (مق 20712); ءariۇbaçat – ۆ چيستوتە پوستيتسيا (Suv 52413).  //- كتۇركى.باچا، باچات. ور. ت.  پوست، پوستيتسيا.
ءBAۇATUR  يميا سوبست. ي تيتۋل. – بوگاتىر. //- كتۇركى.باعاتۇر.  قاز. ت. باتىر، باھادۇر. ور. ت. بوگاتىر.
ۆاLا سلۋگا، پوموششنيك (مك 54717).  //- كتۇركى.بالا. تات. ت. مالاي. ور. ت. مالوي، مالىش، مالچيك.
ۆاLۆاL بالبال، ريتۋالنىي كامەن، سيمۆوليزيرۋيۋششي چەلوۆەكا: baz ء qaۇaniۇ  balbal  tikmi – پوستاۆيل بالبال باز-كاگانۋ (كت16). //- كتۇركى.بالبال. قاز. ت. بالبال.  ور.ت. بولۆان، بالدا.
BALU, balu balu  بايۋ-بايۋ  (مق 54717). //- كتۇركى.بالۋ بالۋ. ور. ت. بايۋ-بايۋ.
BAN – ۆوزۆر.وتba-: پوۆيازات، پريۆيازات سەبە): ءaltunliۇ kesig ء belimkا bantim – يا پوۆيازال زولوتوي كولچان سەبە نا پوياسنيتسۋ (ە 105).  //- كتۇركى.بانتىم. قاز. ت. باۋ، بايلادىم. ور. ت. بانت، بانتيك.
BAQIR  كريچات، رەۆەت: teva baqirdi – ۆەربليۋد رەۆەل (مق 52615). //- كتۇركى.باقىر.  قاز. ت. باقىر. «قىر» بۋىنىنان  ور.ت. (كر)يك، (كر)يچات، ت.ب.
BARÇIN  شەلكوۆايا ماتەريا (مق 2546). //- كتۇركى.بارچىن. قاز. ت. بارشىن. ور. ت. پارچا.
BARQ زدانيە، سوورۋجەنيە: ءanaradinciۇ­barqjaraturtim – يا پورۋچيل يم پوسترويت وسوبوە زدانيە (كتم12). //- كتۇركى.بارق. ور. ت. باراك.
BASا پوسلە، سلەدوم: men  anda basa keldim – يا پريشەل پوسلە نەگو (مك 5442).//- كتۇركى.باسا. قاز. ت. ءىزىن باسا. ور. ت. پو(سلە).
BIQIN بوك (مك 20110): biqin  uza  isirsar  tavar  kirur – ەسلي (مىش) يزگرىزەت بوكا (ۋ ودەجدى), پوستۋپيت توۆار (پريبىل) ( تت VII 3616). //- كتۇركى.بىقىن. «بىق» بۋىنىنان ور. ت. بوك ءسوزى. قاز. ت. (بوك)سە،مىقىن.
BIŞ BUŞAN, ۆUŞRUL  پەچاليتسيا: sen nen  buşma  buşrulma – تى سوۆسەم نە پەچالسيا ي نە ترەۆوجسيا (Suv 62218). //- كتۇركى.بىش، بۋشان، بۇشرۇل. ور.ت. پەچال. قاز.ت. پەشەنە؟
ÇAB (Çav,ءSavى)  سلاۆا، يزۆەستنوست، مولۆا:bilig esi çab esi ben-ok ertim وبلاداتەلەم مۋدروستي، وبلاداتەلەم سلاۆى بىل يمەننو يا (تون7);ÇاBLIN, SAVLAN پروسلاۆلياتسيا، ستانوۆيتسيا يزۆەستنىم: erçavlandi – مۋجچينا پروسلاۆيلسيا (مك 38817).//- كتۇركى.چاب،چابلان. ور. ت. سلاۆيان، سلاۆيت، پروسلاۆليات، سلاۆا (بوگۋ), ت.ب.
ÇAYILA, ء(çoۇla, çumla)  شۋمەت (مك 586). //- كتۇركى.چوعلا، چاعلا، چۋملا. قاز. ت. شۋلا، شۋلات. ور.ت. شۋم، شۋمنو، شۋمەت.
ÇALPAŞ پاچكاتسيا، زاگريازنياتسيا (مك 37012).  //- كتۇركى. ت. چالپاش. «پاش» بۋىنىنان ور.ت. (پاچ)كات، ت.ب.
ÇALQ  – يزوبر.شلەپ، حلەست (مك 1766).  //- كتۇركى.چالق. قاز. ت. شالپ-شۇلپ. ور.ت. شلەپ-شلەپ.
ÇAP حلەستات. ستەگيۆات:ol atni  çibiq birla çapdi – ون پودحلەستىۆال كونيا پرۋتوم (مك 2654); ÇAPIL ستراد.وتÇAP- بىت كازنەننىم (بۋكۆ. زارۋبلەننىم) (مك 32810). //- كتۇركى.چاپ، چاپىل. قاز. ت. شاپ، شابىل. ور.ت. (ساب)ل)يا. ۋكر.ت. (شاب)ل)يا.
ÇARA سرەدستۆو، سپوسوب دەيتسۆيا (ۋحيشش­رەنيا):ءqamuۇ nenra hila etigçara bar – ۆ وتنوشەني ۆسەح ۆەششەي يمەەتسيا كاكوە-نيبۋت ۋحيششرەنيە، سرەدستۆو (جب 972). //- كتۇركى.چارا. قاز. ت. شارا (شارا قولدانۋ). ور. ت. چارى، و(چارو)ۆات، چارودەي.
ÇIYAJ, ÇIYAN بەدنىي، نەيمۋششي (مك 268): ءçiۇaj ءbodunuۇ baj qiltim – بەدنىح پودداننىح يا سدەلال بوگاتىم (كت29).  //-كتۇركى.چىعاي، چىعان. ور.ت. تسىگان.
ÇULVU,ÇIMYUQLAN حۋلا، ۆوزۆوديت حۋلۋ: kisi ءçimۇuqlandi – چەلوۆەك  راسپروسترانيال حۋلۋ (مك 4043);  çulvu ء sوzlarmiş(Suv 14812). //- كتۇركى. چۋلۆۋ، چىم(عۇقلا). ور.ت. حۋلا، حۋليت.
ÇIN يستينا، پراۆدا: çin ء sوz – پراۆديۆوە  (مك 50316); ÇINLA  ۆىياسنيات يستينۋ: ol ء isiۇ  çinladi – ون ۆىياسنيل يستينۋ ۆ توم دەلە (مك 5741). //- كتۇركى.چىن. قاز.ت. شىن. ور. ت. ي(ستين)ا.
EGIR وكرۋجات، وبحوديت، كرۋجيت:on erig egirip ءوlurtimiz – ۋبيلي، وكرۋجيۆ دەسيات مۋجەي (كت ب47). //- كتۇركى.ەگىر. قاز.ت. ءيىر، ءۇيىر، يگەر. ور. ت. ەگەر.
ENENI نيز، سپۋسك; نيزكي، نيزمەننىي:en joq – نيزكوە ي ۆىسوكوە (مك ءى 49). //- كتۇركى.ەنىش.قاز.ت. ەڭىس. ور. ت. نيز. ۆ(نيز), (نيز)ين)ا، (نيز)كي، (نيج)ني، (نيز)مەننىي.
ENUK دەتەنىش زۆەرەي (مك ءى 72).ءENUKLا ششەنيتسيا: ءىt ءenuklاdi – سوباكا وششەنيلاس (مك ءى 308).//- كتۇركى.ەنۇك.ور. ت. ششەنوك.
ءENRا، ءENRاN رەۆەت : iڭan ءeڭrasا  bota bozlar – ەسلي ۆەربليۋديتسا زارەۆەت، ۆەربليۋجەنوك جالوبنو پروكريچيت (مك ءى 120); iڭan ءeڭrاndi – ۆەربليۋديتسا زارەۆەلا (مك ءى 289). //- كتۇركى.ەڭرا، ەڭران. قاز.ت. ەڭى(رە), ىڭران، «رە» بۋىنىنان ور. ت. (رە)ۆەت.
ERIK وتسىرەۆشي، گنيلوي (مك ءى 70). //- كتۇركى.ەرىك. قاز.ت. شى(رىك). ور. ت. (رۋح)لياد.
ءERراL پيليت،راسپيليۆات:ءjiۇaç ءerpاldi – دەرەۆو راسپيليۆالوس (مك ءى 244).//- كتۇركى.ەر(پال).ور. ت.  (پيل)يت.
ءERRا ءى. موچا (مك ءى 38); ءىى. ۆوسكليتسانيە، پوبۋجدايۋششەە وسلوۆ سپاريۆاتسيا (مك ءى 38). //- كتۇركى.ەررا. حالىقار. (ەررە)كتسيا.
ءERTا ۋترو(مك ءى 124). andan soڭ ءertاboldi –زاتەم ناستۋپيلو ۋترو (لوك 44).
//- كتۇركى.ەرتا. قاز.ت. ەرتە.  ور. ت. ۋترو.
IDI,  IيI,ءIGا، ءIJاحوزياين، ۆلادەلەتس، گوسپودين: ev igasi –حوزياين دوما (TT VII2817); otukan jisda jeg idi joq ermi – ۆ وتيۋكەنسكوي  زەملە نە بىلو حوروشەگو حوزياينا (كت م4).//- كتۇركى.ءىدى، ىگا، ءيا. قاز. ت. يە (ەگە، ەگەمەن). ور. ت. يگا (مونگ.-تاتارسك. يگا!).
ىكىRÇU سومنيتەلنىي (تت ءىىى117); ىكىRت بىت پوداۆلەننىم، ۋگنەتەننىم (Suv 1021). //- كتۇركى.ىكىرچى، ىكىر. قاز. ىعىر. ور.ت. وگورچات.
IL تسەپليات، زاتساپليات: tikan ءtonnۇ  ildi – كوليۋچكا زاتسەپيلا شۋبۋ (مك ءى 169); ءILى : ili ءqapuۇ – دۆەر، زاكرىتايا نا كريۋچەك (مك ءى 192). //- كتۇركى.ءىل. قاز. ت. ءىل،ءىلۋ. ور. ت. زاتسەپ(يل), زاكر(ىل); لوۆ، ۋلوۆ، لوۆيت.
ءINىR (ىمىرت) پرەدراسسۆەتنىە سۋمەركي (تتV ا76).//- كتۇركى.ءىڭىر، ىمىرت. قاز. ءىڭىر، ىمىرت. ور.ت. س(ۋمەرك)ي.
IRBI Çرىس، لەوپارد:bir biçin ikinti quntuz uçunç irbiç– ودين – وبەزيانا، ۆتوروي – بوبر، ترەتي – رىس (Uig  D6). //- كتۇركى.ءى(ربىش).  قاز. ت. ءى(ربىس). ور. ت.رىس.
IRك سوبيرات: er tavar irkti – مۋجچينا سوبيرال يمۋششەستۆو (توۆار) (مك ءىىى 420).//- كتۇركى.ى(رك).  قاز. ت. (ىرىك)تەۋ. ور. ت. (رەك)رۋت، (رەگ)ۋليارنىە (اسكەرگە قاتىستى)
JAD, JADÇI ۆولشەبنيك، زاكليناتەل:lu` onturguçi  jadçi boltumuz ersar – ەسلي مى ستالي زاكليناتەليامي دراكونوۆ ي ۆولشەبنيكامي (تت IV A60). //- كتۇركى.ياد، يادچى. قاز. ت. جادى، جادىشى. ور. ت.(ۆەد)ما،  (ۆەد)ات،  ياد، (يادو)ۆيتىي.
JAYI ۆراگ: ءtajaۇiۇ ءjaۇiladim  –  يا ۆوەۆال س ۆنەشنيمي ۆراگامي (ە 454).
كتۇركى.ي(اع)ى. قاز. ت. جاۋ. ور. ت.  ۆراگ، ۆر(اگي). //- كتۇركى.وعرى+ياعى قاز. ت.ۇرى+جاۋ ور.ت. ۆور+اگي –  ۆارياگ.
JALAڭ، ءJALىڭ گولىي، ناگوي: jalaڭ ء bodunuۇ ءtonluۇ  qiltim –ناگوي نارود يا سنابديل ودەجدوي (كت ب29).//- كتۇركى.يالىڭ،يالاڭ،«يال، يالى» بۋىنىنان ور.ت. (گولى)ي،نا(گوي).قاز. ت. جالاڭ، جالاڭاش.
JALAڭUQ, JALڭUQ چەلوۆەك: taڭrili jalaڭuqli –بوگي ي ليۋدي (Suv 615).//- كتۇركى.يالىڭۇق.ور. ت. چەلوۆەك.(كىتاپتىڭ ءىى-ءبولىمىن قاراڭىز: تۇلا-بويى  (تەلو، تۋلوۆيششە + بەيە) – چەلوۆەك.
JALYAN  لجيۆىي، لوجنىي: ءjalۇan kisi – لگۋن (مك ءىىى 37).  //- كتۇركى.يا(لعان). قاز. ت. جا(لعان). ور. ت.  لگۋن.
JALTRIQ سۆەركانيە: tort taluj oguz suvinin jaltriqinça bolur – بۋدەت پودوبنو سۆەركانيە ۆودى چەتىرەح وكەانوۆ (Suv 4619).//- كتۇركى.يالت(رىق). قاز. ت. جالتى(راق).جارقىل. ور. ت.  زەركالو، سۆەركانيە
JANا سنوۆا: ءtabۇaçqa  jana içikdi – ون سنوۆا پودچينيلسيا تابگاچام (تون.2). //- كتۇركى.يانا. قاز. ت. جاڭا، جانە. ور. ت.  س(نوۆا).
KIR, KIRLIG گرياز، گريازنىي: kirlig  kirsiz nomlar –«گريازنىە» ي «چيستىە» دارمى (Suv 24515). //- كتۇركى.كىر، كىرلىگ. قاز. ت.كىر، كىرلەگەن. ور. ت.(گر)يازنىي.
KIRSIZ چيستىي:kirsiz ءariۇ–چيستىي (TT V A52).//- كتۇركى.كىرسىز. قاز. ت.كىرسىز،«ءسىز» جالعاۋىنانور. ت. (چيس)تىي، (چيس)تيت، ت.ب.
ءKوÇ  كوچەۆكا، كوچەۆە: ءkوçüڭni ء وzuڭdا  ozaiي – پوسىلاي سۆوە كوچەۆە رانشە سەبيا (جب3733). //- كتۇركى.كوچ.  قاز. ت.كوش.  ور. ت. (كوچ)ەۆكا، (كوچ)ەۆە، كوشەۆوي، كوششەي.
ءKوÇÜR  پەرەسەليات، كوپيروۆات:ol bitik ء kوçürdi – ون سكوپيروۆال كنيگۋ (مك ءىى 75). //- كتۇركى.كوچۇر. قاز. ت. كوش، كوشىر، كوپىر.  ور. ت. پەرە(كوچ)ەۆات، (كوپير)وۆات.
ءKوKIŞ نازۆانيە پتيتسى:ءkوkişturna ءkوkdا  ünün  jaڭqular – كيوكيش ي جۋراۆلي كۋرلىكايۋت نا نەبە (جب187). //- كتۇركى.كوكىش. قاز. ت.كوكەك. ور. ت.(كۋكۋش)كا.
KوKLANپلانكي:er ءkوklandi – ك سەدلۋ پريكرەپيلي پلانكي (مك ءىى 253).//- كتۇركى.كوكلان.ور. ت. (پلان)ك.
ءKوRÜK گورن يۋۆەليرا يلي جەستيانششيكا (مك ءى 191).//- كتۇركى.كورۇك.قاز.ت.(كور)ىك.ور. ت.(گور)ن.
ءKوZAGÜ كوچەرگا: ءkوzاgü  uzun  bolsa  elig ء kوjmاs – ەسلي كوچەرگا بۋدەت دليننوي، رۋكا نە سگوريت (مك ءى 448).//- كتۇركى.كوساگۋ.  قاز.ت. (كوسە)ۋ. ور. ت.(كوچە)رگا، (كوچە)گار.
KÜÇ سيلا: taڭri  küç bertü küçün – تاك كاك بوگ داروۆال سيلۋ (كت ب12); KÜÇLÜG موگۋششەستۆەننىي: ءantaۇ  küçlüg men – يا تاكوي سيلنىي (ThS II 32).//- كتۇركى. كۇچ، كۇچلۇگ.  قاز.ت. كۇش،كۇشتى. ور. ت.  مو(گۋشش)ەستۆەننىي، مو(گۋچ)ي، موشش،  پو(موشش).
ءKÜJALا ۆىكولاچيۆات مول (مك ء ىىى 329).//- كتۇركى. كۇيالا. قاز.ت. كۇيەلە. ور. ت. ۆى(كولا)چيۆات.
LI پيليۋليا (Raçh II 230). //- كتۇركى. ءلى. ور. ت. پي(ليۋ)ليا.
LI سليز (مك 4987).//- كتۇركى.ءلى، ءلىش. ور. ت.(لي)پكي، لي(پنۋت،س(ليز), س(ليۋ)نا، س(لە)زى، ك(لەي), (ليز)ات. كەرى ايتىلعاننان قاز. ت.(سىل)ەكەي، (جىل)بىسقى، جە(لى)م.
MAJAQA ۋستاناۆليۆات زناكي، وستاۆليات سلەدى، زناكي: artsajumajaqajur– بۋدەت وستاۆليات زناكي نا كاجدوم پريگوركە (تت VII 425). //- كتۇركى. ماياقا. ور.ت. ماياك. قاز. مايا، ءشوپ مايالاۋ.
MAMU جەنششينا، سوپروۆوجدايۋششايا نەۆەستۋ ۆ پەرۆۋيۋ براچنۋيۋ نوچ (مك ءىىى 235). //- كتۇركى. مامۋ. ور. ت. ماما. قاز. ت. ماما بيە؟
MANU ستەپنايا كوشكا، مانۋل (Suv 61014). //- كتۇركى. مانۋ.قاز. ت. ءمالىن. ور. ت.مانۋل.
MAڭA (دات. وت men);منە:ءqopmaڭakوrti –منوگيە  نارودىمنە پودچينيليس (كت30).
//- كتۇركى. ماڭا.قاز. ت. ماعان. ور. ت.منە.
مەNI, (مەNIG) مەنيا: ءariۇlati  menig ء jazuqluۇ  qulun – (بوگ) وچيستەل مەنيا، رابا گرەشنەگو (جب2320). //- كتۇركى. مەنى، مەنىگ. قاز. ت. مەنى. ور. ت.مەنيا.
MEڭALIG ليكوۆات(جب882).//- كتۇركى. مەڭالىگ،«لىگ»بۋىنىنان ور. ت.(ليك)وۆات.
ءNESNا (نەڭ) نەچتو، ۆەشش (يۋگ س6). //- كتۇركى. نەسنا.  ور. ت.نەچتو، ۆەشش.
NIZDAY توچيلنىي كامەن (مك 2349).//- كتۇركى. نىجداع. ور. ت. ناجداك.
OÇAQ  وچاگ، پەچ (تت ءVى86, مك ءى 490).//- كتۇركى.وچاق. ور. ت.وچاگ.قاز. ت.وشاق.
ODUY بودرىي: baliq ءoduۇ – رىبا بودرستۆۋەت (كر 172).//- كتۇركى.ودۇق. ور. ت.بودرىي. قاز. ت.وياۋ.
OLUQ1. كورىتو، كولودا (مك ءى 67); 2. لودكا (مك ءى 68).//- كتۇركى.ولۇق. ور. ت. ك(ولود)ا، لودكا. قاز. ت.ويىق، قايىق،
OMIL ۆزمىۆات: ء kوk qaliq ara omilip  (Suv 7519). //- كتۇركى.ومىل. ور. ت. ۆزمىل.
ءوGىت  پوبۋد وت ءوg- سوۆەت، ناستاۆلەنيە: ء وgutugا ء kوrا qildi – ون پوستۋپيل سوگلاسنو ەگو سوۆەتۋ (لوك 376). //- كتۇركى.وقىتچى.قاز. ت. وقىتۋشى، ۇگىتشى. ور. ت. (اگيت)اتور.
OQLAYU وكرۋگلىي: jilan ء oqlaۇu – زمەيا كرۋگلايا (يۋگ س213).//- كتۇركى.وقلاعۋ. ور. ت. وكرۋگلىي.
ORDU ستاۆكا، رەزيدەنتسيا حانا، دۆورەتس: kelip tegdi elig turur ءorduۇa – ون دوشەل دو ستاۆكي پراۆيتەليا (جب2720). //- كتۇركى.وردۋ. قاز. ت.وردا. ور. ت.   گ(ورود), گ(ورودا), دۆ(ورە)تس.
ORLAŞ كريچات درۋگ درۋگۋ: bodun ءqamuۇ orlasdi – ۆسە ليۋدي كريچالي درۋگ درۋگۋ (مك ءى 239). //- كتۇركى.ورلاش. ور. ت.ورات. قاز. ت. ۇرسىس.
ORUN ترون، سيدەنيە: jeti ءaltunluۇ ءtaۇ ءiçintا orun ءornaۇ tutmişlar  ۆ سەمي زولوتىح گوراح وني دەرجالي ترون (Suv 50915).//- كتۇركى.ورۇن. قاز. ت. ورىن. ور. ت. ترون.
OSUY سپوسوب، مانەرا، حاراكتەر: bu is ءosuۇi ءmuntaۇ – حاراكتەر ەتوگو دەلا ۆوت تاكوي (مك ءى 64). //- كتۇركى.وسۇع. ور. ت.سپ(وسوب).
OTRUY وستروۆ: ءerdاnilig ءotruۇqa ءtegdilاr– وني دوستيگلي وستروۆا سوكروۆيشش (كر 337).//- كتۇركى.وترۇق. ور. ت. وستروۆ. قاز. ت.ارال.
ءوÇ، ءوÇÜت مەست: ءbizkا kelip ءوc ءوtاr – پودويديا ك نام، ۆزىۆايۋت و مەستي (مك ءىى 103).
//- كتۇركى. ءوچ، ءوچۇت. . ور. ت.م(ەست), نەناۆ(يست). قاز. ت.ءوش.
ءوL ء(وlى) ۋمەرەت: iki ءoۇlin ءbirlا ءوlti – ون ۋمەر ۆمەستە س دۆۋميا سىنوۆيامي (ە313).//- كتۇركى. ءول، ءولى. قاز. ت.ءول، ولىك، ءولى. ور. ت. ۆالي، ۆاليت.
ءور، ءوV, ءورÜŞ تسەلوۆات، پوتسەلۋي: ol meniڭ ءbirlا opusdi – ون تسەلوۆالسيا سو منوي (مك ءى 180). //- كتۇركى. ءوپ، ءوپۇش.قاز. ت. ءوپ، ءوبىس. ور. ت. ل(وبز)ات، تسەل(وۆ)ات،پوتسەل(وۆ)ات،(وب)نيات، گ(ۋبى).
ءوRGى ۆوزدۆيگات: el orginin anta orgipan etitdim – يا ۆەلەل ۆوزدۆيگنۋت تام ترون (پراۆيتەليا) سترانى(مچ34). //- كتۇركى. ورگى.ور. ت. (ورگا)نيزوۆات.
ءوRLا پودنيماتسيا: joqaru ucup jasil kokk  orlap– پولەتەۆۆۆەرح ۆ گولۋبىە نەبەسا (جب4348).//- كتۇركى. ءورلا.قاز. ت.ورلە.ور. ت. ورەل.
QAFتاN ۆەرحنيايا ودەجدا، كافتان: ol ءqaftaniۇ qurladi – ون پودپوياسال حالات (مك ءىى 298).
//- كتۇركى. قافتان. قاز. ت. قاپتان(قاپ كيۋ، قاپتانۋ).ور.ت. كافتان
QAYAZ, QAYAZLUQ دوبلەست: qari ءbolۇundin meniڭ ءqaۇazluqum  joq turur – يز-زا ستاروستي ۋ مەنيا نەت موەي پرەجنەي دوبلەستي (لوك 381). //- كتۇركى.قاعاز، قاعازلۇق.قاز. ت. قاعىلەز، ق(اعىلەز)د)ىك.ور.ت. د(وبلەست).
QAL وستاۆاتسيا، وتستات: tu`rk sir bodun ءjerintا bod qalmadi – ۆ سترانە نارودا تيۋروك-سيروۆ نە وستالوس پوددانىح (تون4). //- كتۇركى.قال. قاز. ت.قال، قالدىق. ور.ت. كال.
ءQALىQ نەبو، نەبەسا، نەبەسنىي، ۆوزدۋشنىي: qaliq qasi tu`gdi – نەبو ناحمۋريلو بروۆي (جب 1813).//- كتۇركى.قالىق. ور.ت. گولۋب، (گولۋب)وە، (گلۋبوك)ي.قاز. ت.قالىقتاۋ.
QATA, QATNAT كراتنو (ۆو ستو كرات), پوۆتوريات(جب 5313). //- كتۇركى.قاتا. قاز. ت. قاتا، قايتارا.ور.ت. كرات، كراتنو..
QATUR حوحوتات، زا(كات)ىۆاتسيا سمەحوم (مك ءىى 201). //-كتۇركى.قاتۇر. قاز. ت. قاتىر(كۇلدىرۋ).ور.ت. حو(حوت)ات، زا(كات)ىۆاتسيا.
RABÇAT پرينۋديتەلنىە رابوتى، بەزۆوزمەزدنوە يسپولزوۆانيە پراۆيتەلەم تياگلا
پودداننىح (مك 2273).//- كتۇركى.رابچات.ور.ت. رابوتا.
SAL بروسات، كيدات: basin alip qoيa saldi – سحۆاتيۆ زا گولوۆۋ، ۆىبروسيل (مك ءىى 24). //- كتۇركى.سال. قاز. ت.سال. ور.ت. برو(سال).
SAVLA گوۆوريت (مك ءىىى 297). //- كتۇركى.ساۆلا. قاز. ت.سويلە. ور.ت.سلوۆا
SERIG بلەستياششي: serig altunim–موە بلەستياششەە زولوتو (ە 415). //- كتۇركى.سەرىگ. قاز. ت. سارى.ور.ت. سەرگي.
SIڭ ET زۆەنەت: qulaqim siڭ etti–ۋ مەنيا زازۆەنەلو ۆ ۋشاح (مك ءىىى 358). //- كتۇركى. ءسىڭ ەت. قاز. ت. شىڭ ەت. ور.ت. زۆەنەت.
USIN, SUNUL پروتياگيۆات، وششۋپىۆات رۋكامي (مك ءىى 28). //- كتۇركى.سۋن،ۇسۇن، سۇنۇل. قاز. ت.ۇسىن، ۇسىنىل.ور.ت.سۋنۋت.
SUQI ششەكوتات: ol ani suqidi–ون ششەكوتال ەگو (مك ءىىى 269). //- كتۇركى.سۇقى.قاز. ت.شۇقى. ور.ت.(ششەكو)تات.
SURQAÇ  لاك، سمولا دليا وبرابوتكي رۋكوياتوك حولودنوگو ورۋجيا (مك ءى 454). //- كتۇركى.سۇرقاچ.ور.ت. سۋرگۋچ.
SUS – زادەۆات: kemisusursinur–لودكا (يح) زادەۆاەت ي رازبيۆاەتسيا (كر 175). //- كتۇركى.سۇس. ور.ت.، حالىقارالىق «سوس!»
TABAR يمۋششەستۆو:ءtürgاş ءqarluqiۇ tabarin alip – زاحۆاتيۆ يمۋششەستۆو تيۋرگەشەي يكارلۋكوۆ (مچ29). //- كتۇركى.تابار. قاز. ت.تابار، تابىس. ور.ت. توۆار.
TAL ليشاتسيا چۋۆستۆ (UigIVC171).//- كتۇركى.تال.قاز. ت.تالۋ. ور.ت. ۋس(تال).
تاLA  ستەپ. تاLAJ  (dalai)  oكەان، مورە; بولشايا رەكا (؟): munda etil ءmurاn ءdegاn bir
talaj bar erdi– زدەس ناحوديلاس بولشايا رەكا، نازىۆاەمايا يتيل-رەكوي (لوك 185).
//- كتۇركى.تالاي، دالاي.قاز. ت.(دالي)عان، (تەلە)گەي، دالا، (دالاي)-لاما. ور.ت.(دولي)نا، (دالە)كي،(دالني).
TALQAN  پودجارەننايا مۋكا، تولوكنو (مك ءىى 189).//- كتۇركى.تالقان.قاز. ت.تالقان. ور.ت. تولوكنو.
UÇ يسچەزات، ۋحوديت: aniڭ quti uçdi– ەگو سچاستە ۋشلو (MK I 164).//- كتۇركى.ۋچ. قاز. ت. تستستستستستسۇش.ور.ت. (يسچ)ەزات، (ۋش)لي.
UÇLUY  يمەيۋششي كونەتس، تسەل: ءuçluۇ qilip – يمەيا تسەل (Suv 257).//- كتۇركى.ۇ(چل)ۇع.ور.ت. تسەل، (تسەل)ە(ۋس)ترەملەننىي.
ÜTÜK ۋتيۋگ (مك ءى 68).//-  كتۇركى.ۇتۇك. قاز.ت. ۇتىك (وتىك).ور.ت. ۋتيۋگ.
ÜTRÜك حيترەتس (مك ءى 102).//- كتۇركى.ۇترۇك.ور.ت. (حيتر)ەتس، ح(يتر)ىي..قاز.ت. ء(وتىر)-ىك.
ءÜZÜLMاK پرەكراششەنيە، گيبەل (Suv 16516).//- كتۇركى. (ۇزۇل)ماك. قاز.ت. ءۇزىل (بۇگىل؟).ور.ت. گيبەل.
XOجA ستارىي، ستاريك: jigit xoجa bolur jaڭi eskirür – يۋنوشا ستانوۆيتسيا ستاريكوم، نوۆوە ستارەەت (يۋگ.ۆ195).//- كتۇركى.حوجا.شت.يە،ەگە، ەجەن. قاز.ت. قوجا.ور.ت.(حوزيا)ين،(حوزيا)يستۆو، (حوزيا)يستۆەننىي; ۋ(ۆاجا)ەمىي.
 
قىسقارتىلعان سوزدەر: كتۇركى. – كونە تۇركىشە; شت – شىعىس تۇركى ديالەكتى (قازاق، تاتار، قىرعىز، موڭعول، بۋريات، ويرات ); قاز. ت. – قازاق تىلىندە; ور.ت. – ورىس تىلىندە; (كت م8) – 732 ج. ورناتىلعان كولتەگىن كىشى جازۋىنىڭ 8-جولى; (مق ءىى 120)  – م. قاشقاريدىڭ 1074 جىلى جازىلعان «ديۋان لۇعات ات-تۇرك» ەڭبەگىنىڭ ءىى- تومىنىڭ 120 بەتى; (جب 14512) – ج.بالاساعۇننىڭ 1069 ج. جازىلعان «قۇتادعۋ بىلىك» شىعارماسىنىڭ  145 بەتىنىڭ 12-جولى; (يۋگ ا12)- ا.يۇگنەكي; (لوك 12)  – «وعىز-ناما»، 12 بەت، ت.ب. ءحىىى عاس. ورتاسىنا دەيىنگى دەرەكتەر. ەسكەرتۋ:  //-   بەلگىسىمەن «درەۆنەتيۋركسكي سلوۆار» ماتىنىنەن  اۆتوردىڭ تۇسىندىرمەسىنىڭ ارا-جىگى كورسەتىلدى.


 
حاسەن قوجا-احمەت

 

پىكىرلەر