قازاق، تۇرىك تىلدەرىندەگى ولشەمدىك اتاۋلار
حالىق تىرشىلىگىندە ولشەم بىرلىكتەرىنىڭ الاتىن ماڭىزى ەرەكشە. قاراپ تۇرساق، ولشەم بىرلىكتەرى شارۋاشىلىق ىستەرىندە، كاسىپتە، ساۋدا-ساتتىق تۇرلەرىندە كەڭىنەن قولدانىس تاپقان. بۇل رەتتە، قازاق پەن تۇرىك حالىقتارىنىڭ ولشەم بىرلىكتەرىندەگى ءوزارا ۇقساستىقتاردىڭ، ورتاق نۇسقالاردىڭ بار ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. ماسەلەن، ارپا، شىمشىم، مىسقال، قاداق، باتپان، ت.ب. ولشەم تۇرلەرىن باۋىرلاس حالىقتاردىڭ سوزدىك قورلارىنان كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. ەندى وسى تاقىرىپتى كەڭىنەن تارقاتساق، تۇركى حالىقتارىنىڭ كوبىندە ەڭ كىشى سالماق ولشەمىنە ارپانىڭ ءدانى الىنعان.
تۇركى جازبا مىسقال، باتپان جانە ديرحەم...ادەبيەتتەرىندە جانە سوڭعى جىلدارداعى زەرتتەۋلەر بويىنشا، «ارپا» ءدانى التىن مەن اسىل تاستاردىڭ سالماعىن باعالاۋعا ارنالعان قازىنالىق ولشەم رەتىندە پايدالانىلعان. زەرگەرلىك ولشەم بىرلىگى رەتىندە ورتاشا ۇلكەندىكتە قابىقسىز، ەكى ۇشى كەسىلگەن، سالماعى 0,045 گر. بولاتىن ءبىر ارپا ءدانى قولدانىلعان بولسا، تۇرىك حالقىندا ارپا ءدانى بۇرىننان 2,16 مم. ۇزىندىق ولشەمى بولىپ ەسەپتەلگەن.
مىسقال، باتپان جانە ديرحەم...ولشەم بىرلىكتەرىن زەرتتەگەن تۇرىك عالىمى تايلان تاتلىنىڭ ەڭبەگىنە نازار اۋدارساق، وندا بىلاي دەلىنەدى: «بۇكىل يسلام ولشەم جۇيەسىنىڭ نەگىزىن گرەكتەردىڭ دراحماسىنا تىرەلەتىن ديرحەم، ريم مەن ۆيزانتيا ولشەمى سوليدۋستىڭ نەگىزىندە مىسقال قۇرالعان. شاريعاتقا ساي مىسقالدىڭ ديرحەمگە اراقاتىناسى 7/10 بولسا، ال قولدانىستا 2/3-تەن اسپادى. ياعني مىسقال 100 ارپا سالماعىنا تەڭەستىرىلىپ، 4,5 گر. تەڭ بولدى، ال سالماقتىڭ ديرحەم وسمان ستاندارتى بويىنشا 2,97 گر. قۇرادى».
التىن وردا زامانىندا ورتا ازيا مەن قازاقستاندى مەكەندەگەن حالىقتار اراسىندا مىسقالدىڭ بىرنەشە نۇسقالارى كەزدەسەدى. ماسەلەن، حورەزمدە – 4,55 گر.، XIV عاسىر قىپشاقتارىندا – 4,41 گر.، سامارقاندا – 4,46 گر. الىنعان. ەرتە كەزدىڭ وزىندە-اق مىسقالدىڭ ءدال ءمانىن وزگەرىسسىز ۇستاۋ ءۇشىن ونىڭ بالاماسى بولىپ تابىلاتىن شىنى ساۋىتتار جاسالعان. بەرتىنىرەكتە ب.ز.ب. 780 جىلعا جاتاتىن وسىنداي شىنى ساۋىتتار تابىلدى. قازىرگى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى ولار ميلليگرامنىڭ ۇشتەن بىرىنە دەيىنگى دالدىكپەن جاسالعانىن كورسەتىپ وتىر. سول ساۋىتتاردىڭ سالماعى بويىنشا باعالاساق، مىسقال 43 گراممعا تەڭ بولادى.
مىسقال – نەگىزىنەن، باعالى زاتتار (التىن، كۇمىس، ت.ب.) مەن بوياۋلاردىڭ ولشەمى رەتىندە قولدانىلعان. ال مىسقالدى سالماعى ۇلكەن ولشەم بىرلىگى – قانتارمەن (56,443 گ) سالىستىرىپ، ونىڭ كىشكەنتاي، جەڭىل نەمەسە ازدىعى تۋرالى قاشقىننىڭ ءومىرى تۇتقىننىڭ تىرشىلىگىنەن گورى ءبىر مىسقال ءتاۋىر عوي (ق.ءجۇمادىلوۆ، تاعدىر) سياقتى سويلەمدەر ادەبيەتتەردە جانە باتپانداپ كىرىپ، مىسقالداپ شىعۋ سياقتى ماقالدار ەكى حالىقتىڭ تىلىندە كوپتەپ كەزدەسەدى. مىسالى، بۇل ماقال تۇرىك حالقىنىڭ تىلىندە hastalık batmanla girer, miskalle çıkar دەپ قولدانىلسا، قازاقتاردا دەرت باتپانداپ كىرىپ، مىسقالداپ شىعادى دەيدى نەمەسە hastalık kantarla girer, miskalle çıkar/دەرت قانتارلاپ كىرىپ، مىسقالداپ شىعادى دەپ تە ايتادى. بۇلاردان باسقا تاعى، اlışveriş miskalle, dostluk batmanla/ساۋدا-ساتتىق مىسقالمەن، دوستىق باتپانمەن; dostluk kantarla, alışveriş miskalle/دوستىق قانتارمەن، ساۋدا-ساتتىق مىسقالمەن دەگەن ماقال-ماتەلدەر ەكى حالىقتىڭ تىلىندە استارلى ويمەن ايتىلادى.
كولەمى جاعىنان ەڭ تومەن سالماقتى بىلدىرەتىن ولشەم تۇرىنە شىمشىمدى جاتقىزۋعا بولادى. بۇل ولشەم تۇرىك تىلىندە fiske نەمەسە çitmik دەپ قولدانىلادى. شىمشىم /fiske/ çitmik باسبارماق پەن سۇق ساۋساقتىڭ الاتىن مولشەردەگى كولەم ولشەمى بولىپ سانالادى. ەكى تىلدەگى بۇل ولشەم بىرلىگى ماعىناسى جاعىنان بىردەي بولىپ كەلەدى جانە بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە حالىق اراسىندا، اسىرەسە اس ۇيلەردە كەڭىنەن قولدانىس تاپقان. مىسالى، ءبىر شىمشىم تۇز/ bir fiske tuz.
ۋىس /avuç – جارتىلاي جۇمىلعاندا قولدىڭ (الاقاننىڭ) الا الاتىن مولشەرى = 4 ساۋساق = 0,07 م، باسقاشا ايتقاندا، قولدىڭ ساۋساقتارىن جىمداستىرا بۇككەندەگى الاقان اياسىنىڭ ءىشى. تۇرىكتەردە دە بۇل ولشەم بىرلىگى قولدانىلادى، ولار مۇنى avuç دەپ اتايدى. «Avuç» قازاقشا بالاماسى «ۋىس» دەپ اۋدارىلادى. بۇل ولشەم ءتۇرى بيداي، كۇرىش، ت.ب. ءداندى داقىلدارعا قولدانىلادى.
ەكى الاقاننىڭ قوسا ولشەنگەن سالماقتىڭ بىرلىگى – قوس ۋىس دەپ ايتىلادى. قوس ۋىس – ۋىستىڭ ەكى ەسە ارتىق سالماعىنا تەڭ ولشەم بىرلىگى. تۇرىك تىلىندە قوس ۋىس – çatal avuç دەپ اتالادى.
ولشەم بىرلىكتەرىنىڭ اراسىندا ەرەكشە نازار اۋدارارلىعى بۇل قاداق دەپ اتالاتىن ولشەم بىرلىگى.
مىسقال، باتپان جانە ديرحەم...قاداق – ەرتەدەگى شىعىس ەلدەرىنىڭ كوبىندە، ونىڭ ىشىندە قازاق جانە تۇرىك حالىقتارىندا دا قولدانىلعان سالماق بىرلىگى بولىپ تابىلادى. بۇل ەۋروپادا كوپ تاراعان فۋنت ولشەمىنە سايكەس كەلەدى (جانۇزاقوۆ ت. قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىگى. – الماتى: دايك-پرەسس، 1999. – 774 ب.).
تۇرىك زەرتتەۋشىسى س.ورحان قاداق سوزىنە بىلاي دەپ تۇسىنىكتەمە بەرەدى: «قاداق 409,5 گرامم سامارقاند مىسقالىنىڭ 100 ەسە كوپ مولشەردەگى سالماق ولشەم بىرلىگى، بۇل ولشەم قىپشاق دالاسى مەن بولگارلاردا كەڭىنەن قولدانىلعان. جەكە تايپالاردىڭ اراسىندا اقشانىڭ ورنىنا قولدانىلعان جانە جىبەك ماتا بولىكتەرىن وسى ولشەمگە سۇيەنە وتىرىپ، قاداق اتاۋىن بەرگەن».
تۇرىك حالقىندا سونداي-اق اrşın malı kadak ile satılmaz «قاداق تۇراتىن نارسە ارشىنمەن ساتىلماس» ماقالىندا تەرەڭ اۋىسپالى ءمان بار. بۇل ءسوزدىڭ ءمانىسى گراممەن ساتىلاتىن نارسەنى مەترلەپ ساتۋ مۇمكىن ەمەس دەگەندى بىلدىرەدى.
ەرتە زاماندارداعى ساۋدا-ساتتىق، كەرۋەن جولدارىندا نەمەسە الدەبىر زاتتاردى تاسۋ ورايىندا تۇركى حالىقتارىندا جۇك اتاۋى پايدا بولىپ، قولدانىلعانى بەلگىلى. بۇل ءسوز قازىرگى كەزدە سوزدىك قورىمىزدا ساقتالعان.
قازاقتىڭ جۇك ءسوزى تۇرىك تىلىندە yük دەپ ايتىلادى. سونىمەن قاتار جۇك تۇرىك ادەبيەتتەرىندە himl (ارابشاداعى جۇك ءسوزىنىڭ ءسينونيمى) تۇرىندە دە كەزدەسەدى. Himl ءسوزى ارابشا – جۇك دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
شىعىس ەلدەرىمەن قاتار، تۇركى حالىقتارىنىڭ دا ەجەلدەن قولدانىلعان سالماق ولشەمدەرىنىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى – باتپان دەپ اتالادى.
باتپان ءسوزى قازاق جانە تۇرىك حالىقتارىنىڭ تىلدەرىنە ساۋدا-ساتتىق بايلانىستارىنىڭ نەگىزىندە پارسى تىلىنەن ەنگەن ءسوز.
قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە جانە كونە تۇركى ولشەمىنەن قاراعاندا باتپان 180-300 كگ ارالىعىنداعى سالماق ولشەمىن بىلدىرەدى.
سونىمەن قاتار بۇل اتاۋ باتمان – باتپان، مەنن، مانن نۇسقالارىندا كەزدەسەدى. مىسالعا، يبن ءبيبيدىڭ ءبىر ەڭبەگىندە انادولى سەلجۇك مەملەكەتىندە سالماق بىرلىگى بولىپ كىشكەنتاي مەنن 833 گر سالماق ولشەمى رەتىندە قولدانىلعانى ايتىلعان.
بۇل اتاۋدىڭ توركىنىنە بارلاۋ جاساعان عالىمداردىڭ كوپشىلىگى باتپان ءسوزىنىڭ ەڭ العاشقى كەزدەسكەنى XI عاسىرداعى جازبا ەسكەرتكىشتەرىندە ەكەنىن اتاپ وتەدى. بىراق وندا ناقتى قانشا سالماق ولشەمىن بىلدىرەتىنى سانمەن كورسەتىلمەگەن دەپ تۇجىرىم جاسايدى.
XIV عاسىردا قىپشاقتاردا سالماق ولشەمى بولىپ تابىلاتىن باتپاننىڭ ءدال سالماعى كورسەتىلگەن مالىمەتتەر كەزدەسەدى، ونىڭ ىشىندە التىن وردا استاناسى بولعان ەدىل وزەنىنىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان ساراي قالاسىندا 1 باتپان 1,912 كگ، ال وتىراردا 1,88 كگ بولعان دەگەن مالىمەت بار (Hintz W. İslamda ölçü sistemleri: türkçeye çeviren A. Sevim. – İstanbul: Edebyat Fakültesi Basımevi, 1990. – 82 s.).
«Büyük Lüğat ve Ansiklopedi» («ۇلكەن لۇعات جانە ەنتسيكلوپەديا») سوزدىگىندە باتمان سالماعى 5,888 كگ. دەپ انىقتالسا، سوڭعى جىلدارداعى تۇرىك عالىمدارىنىڭ ءبىرى زەكي كايماز ءوز زەرتتەۋىندە باتمان مولشەرى تارتىلاتىن زاتتىڭ تۇرىنە قاراي 8 كگ شاماسىنداعى سالماق ولشەمى، 6 وككالىق ولشەمى (قانتاردىڭ 1/30) جانە 9 وككاعا (شامامەن 11,5 كگ) دەيىن وزگەرىپ تۇراتىن ەجەلگى سالماق ولشەمى دەپ كورسەتەدى.
جالپى، باتپاننىڭ ناقتى ولشەمىنە بايلانىستى جاسالاتىن بولجامدار ءارتۇرلى. ونىڭ سەبەبىن تۇرىك زەرتتەۋشىسى سەۆال ورحاننىڭ مىنا ءبىر تۇجىرىمىنان دا بايقاۋعا بولادى. ول ءوز ەڭبەگىندە باتپاننىڭ سالماعىن جەرىنە قاراي 2 وككادان 6 وككاعا دەيىن سالماق ولشەمىنە بەرىلگەن اتاۋ دەيدى دە، تومەندەگى مىسالدى بەرىپ وتەدى: «باتپان XV-XVII عاسىرلاردا جازىلعان دەرەكتەردە 266 ديرحەمگە تەڭ بولسا، جاڭا تۇركيادا ساۋدا قاتىناسىندا قولدانىلعان باتپاننىڭ سالماعى 6 وككاعا تەڭ بولعان. ال قىرىمدا باتپان سالماعى 425 كگ-عا تەڭ كەلسە، يراندا 2,9 كگ بولعان» دەپ جازادى.
ەجەلگى ادەبيەتتەردە ەت، ماقتا، استىق داقىلدارى جانە ودان الىنعان ونىمدەر باتپانمەن ولشەنگەنىن كوپتەگەن ەڭبەكتەردەن كەزدەستىرۋىمىزگە بولادى. مىسالى، ءا.دەربىساليەۆتىڭ كىتابىنان باتپان ولشەمىنە قاتىستى مىناداي سوزدەردى كەزدەستىرەمىز: «ء…ار اپتانىڭ دۇيسەنبى جانە جۇما كۇندەرى ەكى باتمان بيداي مەن ءبىر باتمان ەت جانە سوعان لايىق مولشەردەگى تۇز جانە وعان قاجەتتى وتىن جۇمسالىپ، رۋحىن ۇلى اللا جارىق ەتكىر اۋليەلەردىڭ ايبىندى سۇلتانى – ازىرەت سۇلتان عيماراتىنداعى قاسيەتتى قالام… بۇدان باسقا كۇن سايىن كۇن كورىسى قيىن جوعارىدا ايتىلعان كەمباعالدار مەن پاقىرلارعا ارناپ نان ءپىسىرۋ ءۇشىن ۇنعا اينالدىرعان ءجۇز باتمانداي بيداي شىعىن ەتىلسىن» (دەربىساليەۆ ءا. قازاق دالاسىنىڭ جۇلدىزدارى. – الماتى: راۋان، 1995. – 238 ب.).
ال بۇگىنگى تۇرىك حالىقتارىنىڭ كەيبىرەۋلەرىندە، باتمان ءداندى داقىلدار مەن سۇيىق زاتتار ءۇشىن قولدانىلاتىنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. سالماق ولشەم بىرلىگى ب ولىپ سانالاتىن باتپان، الاڭ ولشەمى رەتىندە ەگىلگەن ءداننىڭ جانە الىنعان ءونىمنىڭ الاڭعا بايلانىستىلىعى تۋرالى، ياعني ءبىر باتپان ءداننىڭ ەگىلەتىن نەمەسە ءبىر باتپان ءونىم بەرەتىن جەردىڭ كولەمىن انىقتاۋعا دا پايدالانىلىپ، ورتا ەسەپپەن 200 تەكشە مەتر الىنادى. قازاق تىلىندە كەزدەسەتىن «ءبىر باتپان تۇقىم شاشىپ، 15-20 باتپان بيداي الدى» سويلەم وسىعان دالەل بولعانداي.
سالماق ولشەمىن بىلدىرەتىن باتپان اتاۋىنىڭ شىعىس ەلدەردەگى ساۋدا-ساتتىق قارىم-قاتىناس پەن سالىق تولەۋ جۇيەسىندە كەيىنگى كەزەڭدەردە كەڭ كولەمدە قولدانىلعان ولشەم بولعانىن كوپتەگەن دەرەكتەردە اتالىپ وتىلگەن. قازاق حالقىنىڭ ەتنوستىق تانىم-تۇسىنىگىندە سالماق ولشەمىن بىلدىرەتىن باتپان اتاۋى ساندىق جۇيەمەن العاندا ناقتى قانشا كيلوگرامم كورسەتەتىنىن ءدال باسىپ ايتپاسا دا، ونىڭ باسقا سالماق ولشەمدەرىمەن سالىستىرعاندا اسا اۋىر زات مولشەرى ماعىناسىندا كەڭىنەن قولدانىلاتىن مادەني مازمۇندى تىلدىك بىرلىك ەكەنىن وسى اتاۋمەن بايلانىستى قالىپتاسقان ماقال-ماتەلدەر مەن قاناتتى سوزدەردەن، فرازەولوگيالىق سيمۆولداردىڭ مازمۇنىنان بايقاۋىمىزعا بولادى. مىسالى: بۇل نە دەگەن باتپان قۇيرىق، سۋ تۇبىندە جاتقان قۇيرىق; پۇت بولدىم دەپ ماقتانبا، ودان دا اۋىر باتپان بار; بالا اتادان باتپان ارتىق تۋادى; alışveriş miskalle, dostluk batmanla/ساۋدا-ساتتىق مىسقالمەن، دوستىق باتپانمەن دەگەن باتپانعا بايلانىستى ماقال-ماتەلدەردەن بۇل اتاۋدىڭ اسا اۋىر سالماق ولشەمى بولۋىمەن قاتار، ەتنوستىڭ وزىنە ءتان مەنتالدىق تابيعاتىنان دا حاباردار ەتەدى.
تۇرىك حالقى سالماق ولشەمى رەتىندە باتمانمەن بىرگە، ديرحەمدى دە قولدانعانى بەلگىلى. ديرحەم تۇرىكتەردە ەجەلدەن قولدانىلعان سالماق ولشەمدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ديرحەمنىڭ نەگىزگى سالماعى 3,148 گرامم بولعان. بىراق ءتۇرلى ايماقتارعا قاراي ديرحەمنىڭ سالماعى وزگەرىپ وتىرعان. مىسالعا، ستامبۋلدا ءبىر ديرحەم 3,207 گرامم بولىپ، وككانىڭ 1/400 سانالعان (Kürkman G. Anadolu ağırlık ve ölçüleri. – İstanbul, 2003. – 417 s.).
وسى مىسالداعى وككا اتاۋى كەيىنگى جىلدارى ديرحەمنىڭ ورنىنا سالماق ولشەمى رەتىندە قولدانىلعان. سوندىقتان دا تۇرىك تىلىندەگى ادەبي جازبالاردا كوبىنەسە ديرحەم مەن وككانى بىردەي پايدالانادى.
وككانىڭ سالماعى اۋىلدار مەن قالالارعا قاراي وزگەرىپ وتىرعان، بىراق نەگىزگىسى بولىپ ءبىر وككا 400 ديرحەمگە تەڭ بولعان. وككا/okka حالىق اراسىندا كىيە/kıyye دەپ تە قولدانىلعان. سونىمەن قاتار وككا مەتافورالىق اۋىسپالى ماعىنا دا بەرەتىن بولعان. تۇركيانىڭ ۋشاك قالاسىندا جەتىلىپ، اقىل-ويى تولىسقان، كەمەل ادامدارعا ءدال وككا، ءتورت ءجۇز ديرحەم ادام/ Tam okka 400 dirhem adam دەپ ايتىلاتىن بولعان. ال قازاق دالاسىندا ديرحەم سالماق رەتىندە ەمەس، تەك اقشا بىرلىگى رەتىندە قولدانىلعانىن تاريحي دەرەكتەردەن كورۋىمىزگە بولادى.
ديرحەم مەن وككالاردىڭ سۋرەتتەرى تومەندە 1-ءىنشى جانە 2-ءىنشى سۋرەتتەردە كورسەتىلگەن (تومەندە كورسەتىلگەن بۇكىل سۋرەتتەر گارو كۇركماننىڭ «Osmanlılarda Ölçü ve Tartılar» اتتى كوللەكتسياسىنان الىنعان).
كولەم ولشەمدەرىنە ەكى حالىقتىڭ كۇندەلىكتى قاراپايىم تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ ءىس-تاجىريبەسى نەگىزىندە ەتنوس جادىندا قاتتالىپ، تىلدىك قولدانىس اياسىنا ەنگەن ءبىر تاباق ەت/bir tabak et, ءبىر قارىن ماي/bir çuval tere yağı، ءبىر كەسە قىمىران/bir kase ayran, ءبىر توپ جان/bir sürü insan, ءبىر قاۋىم ەل، قالىڭ ەل/çok insanlı memleket, ءبىر وتار قوي/bir sürü koyun, ءبىر ۋىس توپىراق/bir avuç toprak سەكىلدى كوپتەگەن مىسالداردى جاتقىزۋىمىزعا بولادى. بۇل مىسالدار ەكى حالىقتىڭ شارۋاشىلىعىنان، اتقارعان كاسىپ تۇرلەرىنەن حاباردار ەتەدى.
قازاق جانە تۇرىك حالىقتارىنىڭ ۇزىندىققا، قاشىقتىققا، سالماققا، كولەمگە، ت.ب.قاتىستى وزگە دە ولشەم بىرلىكتەرى، اتاۋلار كوپتەپ كەزدەسەدى. ولاردى زەرتتەپ، زەردەلەۋ ءىسى كەنجەلەپ قالماۋى ءتيىس. سەبەبى ولشەم سوزدەردىڭ اراسىندا قولدانىستان شىعىپ نەمەسە ۇمىتىلعان، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلە جاتقاندارى بار. بۇل ولشەمدىك اتاۋلاردى، ۇعىم-تۇسىنىكتەردى تانۋ ارقىلى ءبىز تاريحي سالت-سانامىزدى تاني تۇسۋگە مۇمكىندىك الامىز.
