Mysqal, batpan jäne dirhem…

QAZAQ, TÜRIK TILDERINDEGI ÖLŞEMDIK ATAULAR

Halyq tırşılıgınde ölşem bırlıkterınıŋ alatyn maŋyzy erekşe. Qarap tūrsaq, ölşem bırlıkterı şaruaşylyq ısterınde, käsıpte, sauda-sattyq türlerınde keŋınen qoldanys tapqan. Būl rette, qazaq pen türık halyqtarynyŋ ölşem bırlıkterındegı özara ūqsastyqtardyŋ, ortaq nūsqalardyŋ bar ekenın aita ketken jön. Mäselen, arpa, şymşym, mysqal, qadaq, batpan, t.b. ölşem türlerın bauyrlas halyqtardyŋ sözdık qorlarynan köptep kezdestıruge bolady. Endı osy taqyrypty keŋınen tarqatsaq, türkı halyqtarynyŋ köbınde eŋ kışı salmaq ölşemıne arpanyŋ dänı alynǧan.

Türkı jazba Mysqal, batpan  jäne dirhem...ädebietterınde jäne soŋǧy jyldardaǧy zertteu­ler boiynşa, «arpa» dänı altyn men asyl tastardyŋ salmaǧyn baǧalauǧa arnalǧan qazynalyq ölşem retınde paidalanylǧan. Zergerlık ölşem bırlıgı retınde ortaşa ülkendıkte qabyqsyz, ekı ūşy kesılgen, salmaǧy 0,045 gr. bolatyn bır arpa dänı qoldanylǧan bolsa, türık halqynda arpa dänı būrynnan 2,16 mm. ūzyndyq ölşemı bolyp eseptelgen.

Mysqal, batpan  jäne dirhem...Ölşem bırlıkterın zerttegen türık ǧalymy Tailan Tatlynyŋ eŋbegıne nazar audarsaq, onda bylai delınedı: «Bükıl islam ölşem jüiesınıŋ negızın grekterdıŋ drahmasyna tıreletın dirhem, Rim men Vizantiia ölşemı solidustyŋ negızınde mysqal qūralǧan. Şariǧatqa sai mysqaldyŋ dirhemge araqatynasy 7/10 bolsa, al qoldanysta 2/3-ten aspady. Iаǧni mysqal 100 arpa salmaǧyna teŋestırılıp, 4,5 gr. teŋ boldy, al salmaqtyŋ dirhem Osman standarty boiynşa 2,97 gr. qūrady».

Altyn Orda zamanynda Orta Aziia men Qazaqstandy mekendegen halyqtar arasynda mysqaldyŋ bırneşe nūsqalary kezdesedı. Mäselen, Horezmde – 4,55 gr., XIV ǧasyr qypşaqtarynda – 4,41 gr., Samarqanda – 4,46 gr. alynǧan. Erte kezdıŋ özınde-aq mysqaldyŋ däl mänın özgerıssız ūstau üşın onyŋ balamasy bolyp tabylatyn şyny sauyttar jasalǧan. Bertınırekte b.z.b. 780 jylǧa jatatyn osyndai şyny sauyttar tabyldy. Qazırgı zertteulerdıŋ nätijesı olar milligramnyŋ üşten bırıne deiıngı däldıkpen jasalǧanyn körsetıp otyr. Sol sauyttardyŋ salmaǧy boiynşa baǧalasaq, mysqal 43 grammǧa teŋ bolady.

Mysqal – negızınen, baǧaly zattar (altyn, kümıs, t.b.) men boiaulardyŋ ölşemı retınde qoldanylǧan. Al mysqaldy salmaǧy ülken ölşem bırlıgı – qantarmen ­(56,443 g) salystyryp, onyŋ kışkentai, jeŋıl nemese azdyǧy turaly qaşqynnyŋ ömırı tūtqynnyŋ tırşılıgınen görı bır mysqal täuır ǧoi (Q.Jūmadılov, Taǧdyr) siiaqty söilemder ädebietterde jäne batpandap kırıp, mysqaldap şyǧu siiaqty maqaldar ekı halyqtyŋ tılınde köptep kezdesedı. Mysaly, būl maqal türık halqynyŋ tılınde hastalık batmanla girer, miskalle çıkar dep qoldanylsa, qazaqtarda dert batpandap kırıp, mysqaldap şyǧady deidı nemese hastalık kantarla girer, miskalle çıkar/dert qantarlap kırıp, mysqaldap şyǧady dep te aitady. Būlardan basqa taǧy, alışveriş miskalle, dostluk batmanla/sauda-sattyq mysqalmen, dostyq batpanmen; dostluk kantarla, alışveriş miskalle/dostyq qantarmen, sauda-sattyq mysqalmen degen maqal-mätelder ekı halyqtyŋ tılınde astarly oimen aitylady.

Kölemı jaǧynan eŋ tömen salmaqty bıldıretın ölşem türıne şymşymdy jatqyzuǧa bolady. Būl ölşem türık tılınde fiske nemese çitmik dep qoldanylady. Şymşym /fiske/ çitmik basbarmaq pen sūq sausaqtyŋ alatyn mölşerdegı kölem ölşemı bolyp sanalady. Ekı tıldegı būl ölşem bırlıgı maǧynasy jaǧynan bırdei bolyp keledı jäne bügıngı künnıŋ özınde halyq arasynda, äsırese as üilerde keŋınen qoldanys tapqan. Mysaly, bır şymşym tūz/ bir fiske tuz.

Uys /avuç – jartylai jūmylǧanda qoldyŋ (alaqannyŋ) ala alatyn mölşerı = 4 sausaq = 0,07 m, basqaşa aitqanda, qoldyŋ sausaqtaryn jymdastyra bükkendegı alaqan aiasynyŋ ışı. Türıkterde de būl ölşem bırlıgı qoldanylady, olar mūny avuç dep ataidy. «Avuç» qazaqşa balamasy «uys» dep audarylady. Būl ölşem türı bidai, kürış, t.b. dändı daqyl­darǧa qoldanylady.

Ekı alaqannyŋ qosa ölşengen salmaq­tyŋ bırlıgı – qos uys dep aitylady. Qos uys – uystyŋ ekı ese artyq salmaǧyna teŋ ölşem bırlıgı. Türık tılınde qos uys – çatal avuç dep atalady.

Ölşem bırlıkterınıŋ arasynda erekşe nazar audararlyǧy būl qadaq dep atalatyn ölşem bırlıgı.

Mysqal, batpan  jäne dirhem...Qadaq – ertedegı şyǧys elderınıŋ köbınde, onyŋ ışınde qazaq jäne türık halyqtarynda da qoldanylǧan salmaq bırlıgı bolyp tabylady. Būl Europada köp taraǧan funt ölşemıne säikes keledı (Janūzaqov T. Qazaq tılınıŋ sözdıgı. – Almaty: Daik-Press, 1999. – 774 b.).

Türık zertteuşısı S.Orhan qadaq sözıne bylai dep tüsınıkteme beredı: «Qadaq 409,5 gramm Samarqand mysqalynyŋ 100 ese köp mölşerdegı salmaq ölşem bırlıgı, būl ölşem Qypşaq dalasy men bolgarlarda keŋınen qoldanylǧan. Jeke taipalardyŋ arasynda aqşanyŋ ornyna qoldanylǧan jäne jıbek mata bölıkterın osy ölşemge süiene otyryp, qadaq atauyn bergen».

Türık halqynda sondai-aq arşın malı kadak ile satılmaz «qadaq tūratyn närse arşynmen satylmas» maqalynda tereŋ auyspaly män bar. Būl sözdıŋ mänısı grammen satylatyn närsenı metrlep satu mümkın emes degendı bıldıredı.

Erte zamandardaǧy sauda-sattyq, ke­ruen joldarynda nemese äldebır zattardy tasu oraiynda türkı halyqta­rynda jük atauy paida bolyp, qolda­nylǧany belgılı. Būl söz qazırgı kezde sözdık qorymyzda saqtalǧan.

Qazaqtyŋ jük sözı türık tılınde yük dep aitylady. Sonymen qatar jük türık ädebietterınde himl (arabşadaǧy jük sözınıŋ sinonimı) türınde de kezdesedı. Himl sözı arabşa – jük degen maǧynany bıldıredı.

Şyǧys elderımen qatar, türkı halyq­ta­rynyŋ da ejelden qoldanylǧan salmaq ölşemderınıŋ taǧy bır türı – batpan dep atalady.

Batpan sözı qazaq jäne türık halyq­tarynyŋ tılderıne sauda-sattyq baila­nystarynyŋ negızınde parsy tılınen engen söz.

Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgınde jäne köne türkı ölşemınen qaraǧanda batpan 180-300 kg aralyǧyndaǧy salmaq ölşemın bıldıredı.

Sonymen qatar būl atau batman – batpan, menn, mann nūsqalarynda kezdesedı. Mysalǧa, İbn Bibidıŋ bır eŋbegınde Anadoly Seljük memleketınde salmaq bırlıgı bolyp kışkentai menn 833 gr salmaq ölşemı retınde qoldanylǧany aitylǧan.

Būl ataudyŋ törkınıne barlau jasaǧan ǧalymdardyŋ köpşılıgı batpan sözınıŋ eŋ alǧaşqy kezdeskenı XI ǧasyrdaǧy jazba eskertkışterınde ekenın atap ötedı. Bıraq onda naqty qanşa salmaq ölşemın bıldıretını sanmen körsetılmegen dep tūjyrym jasaidy.

XIV ǧasyrda qypşaqtarda salmaq ölşemı bolyp tabylatyn batpannyŋ däl salmaǧy körsetılgen mälımetter kez­desedı, onyŋ ışınde Altyn Orda astanasy bolǧan Edıl özenınıŋ jaǧasynda ornalasqan Sarai qalasynda 1 batpan 1,912 kg, al Otyrarda 1,88 kg bolǧan degen mälımet bar (Hintz W. İslamda ölçü sistemleri: türkçeye çeviren A. Sevim. – İstanbul: Edebyat Fakültesi Basımevi, 1990. – 82 s.).

«Büyük Lüğat ve Ansiklopedi» («Ülken Lūǧat jäne ensiklopediia») sözdıgınde batman salmaǧy 5,888 kg. dep anyqtalsa, soŋǧy jyldardaǧy türık ǧalymdarynyŋ bırı Zeki Kaimaz öz zertteuınde batman mölşerı tartylatyn zattyŋ türıne qarai 8 kg şamasyndaǧy salmaq ölşemı, 6 okkalyq ölşemı (qantardyŋ 1/30) jäne 9 okkaǧa (şamamen 11,5 kg) deiın özgerıp tūratyn ejelgı salmaq ölşemı dep körsetedı.

Jalpy, batpannyŋ naqty ölşemıne bailanysty jasalatyn boljamdar ärtürlı. Onyŋ sebebın türık zertteuşısı Seval Orhannyŋ myna bır tūjyrymynan da baiqauǧa bolady. Ol öz eŋbegınde batpannyŋ salmaǧyn jerıne qarai 2 okkadan 6 okkaǧa deiın salmaq ölşemıne berılgen atau deidı de, tömendegı mysaldy berıp ötedı: «Batpan XV-XVII ǧasyrlarda jazylǧan derekterde 266 dirhemge teŋ bolsa, Jaŋa Türkiiada sauda qatynasynda qoldanylǧan batpannyŋ salmaǧy 6 okkaǧa teŋ bolǧan. Al Qyrymda batpan salmaǧy 425 kg-ǧa teŋ kelse, İranda 2,9 kg bolǧan» dep jazady.

Ejelgı ädebietterde et, maqta, as­tyq daqyldary jäne odan alynǧan önım­der batpanmen ölşengenın köptegen eŋbek­terden kezdestıruımızge bolady. My­saly, Ä.Derbısalievtıŋ kıtabynan batpan öl­şemıne qatysty mynadai sözderdı kezdes­tıremız: «…är aptanyŋ düisenbı jäne jūma künderı ekı batman bidai men bır batman et jäne soǧan laiyq mölşerdegı tūz jäne oǧan qajettı otyn jūmsalyp, ruhyn ūly Alla jaryq etkır äulielerdıŋ aibyndy sūltany – Äzıret Sūltan ǧimaratyndaǧy qasiettı qalam… Būdan basqa kün saiyn kün körısı qiyn joǧaryda aitylǧan kembaǧaldar men paqyrlarǧa arnap nan pısıru üşın ūnǧa ainaldyrǧan jüz batmandai bidai şyǧyn etılsın» (Derbısaliev Ä. Qazaq dalasynyŋ jūldyzdary. – Almaty: Rauan, 1995. – 238 b.).

Al bügıngı türık halyqtarynyŋ kei­bıreu­lerınde, batman dändı daqyldar men sūiyq zattar üşın qoldanylatynyn bai­qau qiyn emes. Salmaq ölşem bırlıgı b olyp sanalatyn batpan, alaŋ ölşemı retınde egılgen dännıŋ jäne alynǧan önımnıŋ alaŋ­ǧa bailanystylyǧy turaly, iaǧni bır batpan dännıŋ egıletın nemese bır batpan önım beretın jerdıŋ kölemın anyqtauǧa da paidalanylyp, orta eseppen 200 tekşe metr alynady. Qazaq tılınde kezdesetın «bır batpan tūqym şaşyp, 15-20 batpan bidai aldy» söi­lem osyǧan dälel bolǧandai.

Salmaq ölşemın bıldıretın batpan atauynyŋ Şyǧys elderdegı sauda-sat­tyq qarym-qatynas pen salyq töleu jüiesınde keiıngı kezeŋderde keŋ kölemde qoldanylǧan ölşem bolǧanyn köptegen derekterde atalyp ötılgen. Qazaq halqy­nyŋ etnostyq tanym-tüsınıgınde salmaq ölşemın bıldıretın batpan atauy sandyq jüiemen alǧanda naqty qanşa kilogramm körsetetının däl basyp aitpasa da, onyŋ basqa salmaq ölşemderımen sa­lys­­tyrǧanda asa auyr zat mölşerı ma­ǧynasynda keŋınen qoldanylatyn mädeni mazmūndy tıldık bırlık ekenın osy ataumen bailanysty qalyptasqan maqal-mätelder men qanatty sözderden, frazeologiialyq simvoldardyŋ mazmū­nynan baiqauymyzǧa bolady. Mysaly: būl ne degen batpan qūiryq, su tübınde jatqan qūiryq; pūt boldym dep maq­tanba, odan da auyr batpan bar; bala atadan batpan artyq tuady; alışveriş miskalle, dostluk batmanla/sauda-sattyq mysqalmen, dostyq batpanmen degen batpanǧa bailanysty maqal-mätelderden būl ataudyŋ asa auyr salmaq ölşemı boluymen qatar, etnostyŋ özıne tän mentaldyq tabiǧatynan da habardar etedı.

Türık halqy salmaq ölşemı retınde batmanmen bırge, dirhemdı de qoldanǧany belgılı. Dirhem türıkterde ejelden qol­danylǧan salmaq ölşemderınıŋ bırı bolyp sanalady. Dirhemnıŋ negızgı salmaǧy 3,148 gramm bolǧan. Bıraq türlı aimaqtarǧa qarai dirhemnıŋ salmaǧy özgerıp otyrǧan. Mysalǧa, Stambulda bır dirhem 3,207 gramm bolyp, okkanyŋ 1/400 sanalǧan (Kürkman G. Anadolu ağırlık ve ölçüleri. – İstanbul, 2003. – 417 s.).

Osy mysaldaǧy okka atauy keiıngı jyldary dirhemnıŋ ornyna salmaq ölşemı retınde qoldanylǧan. Sondyqtan da türık tılındegı ädebi jazbalarda köbınese dirhem men okkany bırdei paidalanady.

Okkanyŋ salmaǧy auyldar men qala­larǧa qarai özgerıp otyrǧan, bıraq negızgısı bolyp bır okka 400 dirhemge teŋ bolǧan. Okka/okka halyq arasynda kyiie/kıyye dep te qoldanylǧan. Sonymen qatar okka metaforalyq auyspaly maǧyna da beretın bolǧan. Türkiianyŋ Uşak qalasynda jetılıp, aqyl-oiy tolysqan, kemel adamdarǧa däl okka, tört jüz dirhem adam/ Tam okka 400 dirhem adam dep aitylatyn bolǧan. Al qazaq dalasynda dirhem salmaq retınde emes, tek aqşa bırlıgı retınde qoldanylǧanyn tarihi derekterden köruımızge bolady.

Dirhem men okkalardyŋ suretterı tömende 1-ınşı jäne 2-ınşı suretterde kör­setılgen (tömende körsetılgen bükıl suret­ter Garo Kürkmannyŋ «Osmanlılarda Ölçü ve Tartılar» atty kolleksiiasynan alynǧan).

Kölem ölşemderıne ekı halyqtyŋ kün­delıktı qarapaiym tūrmys-tırşılıktıŋ ıs-täjıribesı negızınde etnos jadynda qattalyp, tıldık qoldanys aiasyna engen bır tabaq et/bir tabak et, bır qaryn mai/bir çuval tere yağı, bır kese qymyran/bir kase ayran, bır top jan/bir sürü insan, bır qauym el, qalyŋ el/çok insanlı memleket, bır otar qoi/bir sürü koyun, bır uys topyraq/bir avuç toprak sekıldı köptegen mysaldardy jatqyzuymyzǧa bolady. Būl mysaldar ekı halyqtyŋ şaruaşylyǧynan, atqarǧan käsıp türlerınen habardar etedı.

Qazaq jäne türık halyqtarynyŋ ūzyn­dyqqa, qaşyqtyqqa, salmaqqa, kölemge, t.b.qatysty özge de ölşem bırlıkterı, atau­lar köptep kezdesedı. Olardy zerttep, zer­deleu ısı kenjelep qalmauy tiıs. Sebebı ölşem sözderdıŋ arasynda qoldanystan şyǧyp nemese ūmytylǧan, künı bügınge deiın saqtalyp kele jatqandary bar. Būl ölşemdık ataulardy, ūǧym-tüsınıkterdı tanu arqyly bız tarihi salt-sanamyzdy tani tüsuge mümkındık alamyz.