QAZAQ, TÚRIK TILDERINDEGI ÓLShEMDIK ATAÝLAR
Halyq tirshiliginde ólshem birlikteriniń alatyn mańyzy erekshe. Qarap tursaq, ólshem birlikteri sharýashylyq isterinde, kásipte, saýda-sattyq túrlerinde keńinen qoldanys tapqan. Bul rette, qazaq pen túrik halyqtarynyń ólshem birlikterindegi ózara uqsastyqtardyń, ortaq nusqalardyń bar ekenin aıta ketken jón. Máselen, arpa, shymshym, mysqal, qadaq, batpan, t.b. ólshem túrlerin baýyrlas halyqtardyń sózdik qorlarynan kóptep kezdestirýge bolady. Endi osy taqyrypty keńinen tarqatsaq, túrki halyqtarynyń kóbinde eń kishi salmaq ólshemine arpanyń dáni alynǵan.
Túrki jazba Mysqal, batpan jáne dırhem...ádebıetterinde jáne sońǵy jyldardaǵy zertteýler boıynsha, «arpa» dáni altyn men asyl tastardyń salmaǵyn baǵalaýǵa arnalǵan qazynalyq ólshem retinde paıdalanylǵan. Zergerlik ólshem birligi retinde ortasha úlkendikte qabyqsyz, eki ushy kesilgen, salmaǵy 0,045 gr. bolatyn bir arpa dáni qoldanylǵan bolsa, túrik halqynda arpa dáni burynnan 2,16 mm. uzyndyq ólshemi bolyp eseptelgen.
Mysqal, batpan jáne dırhem...Ólshem birlikterin zerttegen túrik ǵalymy Taılan Tatlynyń eńbegine nazar aýdarsaq, onda bylaı delinedi: «Búkil ıslam ólshem júıesiniń negizin grekterdiń drahmasyna tireletin dırhem, Rım men Vızantııa ólshemi solıdýstyń negizinde mysqal quralǵan. Sharıǵatqa saı mysqaldyń dırhemge araqatynasy 7/10 bolsa, al qoldanysta 2/3-ten aspady. Iaǵnı mysqal 100 arpa salmaǵyna teńestirilip, 4,5 gr. teń boldy, al salmaqtyń dırhem Osman standarty boıynsha 2,97 gr. qurady».
Altyn Orda zamanynda Orta Azııa men Qazaqstandy mekendegen halyqtar arasynda mysqaldyń birneshe nusqalary kezdesedi. Máselen, Horezmde – 4,55 gr., XIV ǵasyr qypshaqtarynda – 4,41 gr., Samarqanda – 4,46 gr. alynǵan. Erte kezdiń ózinde-aq mysqaldyń dál mánin ózgerissiz ustaý úshin onyń balamasy bolyp tabylatyn shyny saýyttar jasalǵan. Bertinirekte b.z.b. 780 jylǵa jatatyn osyndaı shyny saýyttar tabyldy. Qazirgi zertteýlerdiń nátıjesi olar mıllıgramnyń úshten birine deıingi dáldikpen jasalǵanyn kórsetip otyr. Sol saýyttardyń salmaǵy boıynsha baǵalasaq, mysqal 43 grammǵa teń bolady.
Mysqal – negizinen, baǵaly zattar (altyn, kúmis, t.b.) men boıaýlardyń ólshemi retinde qoldanylǵan. Al mysqaldy salmaǵy úlken ólshem birligi – qantarmen (56,443 g) salystyryp, onyń kishkentaı, jeńil nemese azdyǵy týraly qashqynnyń ómiri tutqynnyń tirshiliginen góri bir mysqal táýir ǵoı (Q.Jumadilov, Taǵdyr) sııaqty sóılemder ádebıetterde jáne batpandap kirip, mysqaldap shyǵý sııaqty maqaldar eki halyqtyń tilinde kóptep kezdesedi. Mysaly, bul maqal túrik halqynyń tilinde hastalık batmanla girer, miskalle çıkar dep qoldanylsa, qazaqtarda dert batpandap kirip, mysqaldap shyǵady deıdi nemese hastalık kantarla girer, miskalle çıkar/dert qantarlap kirip, mysqaldap shyǵady dep te aıtady. Bulardan basqa taǵy, alışveriş miskalle, dostluk batmanla/saýda-sattyq mysqalmen, dostyq batpanmen; dostluk kantarla, alışveriş miskalle/dostyq qantarmen, saýda-sattyq mysqalmen degen maqal-mátelder eki halyqtyń tilinde astarly oımen aıtylady.
Kólemi jaǵynan eń tómen salmaqty bildiretin ólshem túrine shymshymdy jatqyzýǵa bolady. Bul ólshem túrik tilinde fiske nemese çitmik dep qoldanylady. Shymshym /fiske/ çitmik basbarmaq pen suq saýsaqtyń alatyn mólsherdegi kólem ólshemi bolyp sanalady. Eki tildegi bul ólshem birligi maǵynasy jaǵynan birdeı bolyp keledi jáne búgingi kúnniń ózinde halyq arasynda, ásirese as úılerde keńinen qoldanys tapqan. Mysaly, bir shymshym tuz/ bir fiske tuz.
Ýys /avuç – jartylaı jumylǵanda qoldyń (alaqannyń) ala alatyn mólsheri = 4 saýsaq = 0,07 m, basqasha aıtqanda, qoldyń saýsaqtaryn jymdastyra búkkendegi alaqan aıasynyń ishi. Túrikterde de bul ólshem birligi qoldanylady, olar muny avuç dep ataıdy. «Avuç» qazaqsha balamasy «ýys» dep aýdarylady. Bul ólshem túri bıdaı, kúrish, t.b. dándi daqyldarǵa qoldanylady.
Eki alaqannyń qosa ólshengen salmaqtyń birligi – qos ýys dep aıtylady. Qos ýys – ýystyń eki ese artyq salmaǵyna teń ólshem birligi. Túrik tilinde qos ýys – çatal avuç dep atalady.
Ólshem birlikteriniń arasynda erekshe nazar aýdararlyǵy bul qadaq dep atalatyn ólshem birligi.
Mysqal, batpan jáne dırhem...Qadaq – ertedegi shyǵys elderiniń kóbinde, onyń ishinde qazaq jáne túrik halyqtarynda da qoldanylǵan salmaq birligi bolyp tabylady. Bul Eýropada kóp taraǵan fýnt ólshemine sáıkes keledi (Januzaqov T. Qazaq tiliniń sózdigi. – Almaty: Daık-Press, 1999. – 774 b.).
Túrik zertteýshisi S.Orhan qadaq sózine bylaı dep túsinikteme beredi: «Qadaq 409,5 gramm Samarqand mysqalynyń 100 ese kóp mólsherdegi salmaq ólshem birligi, bul ólshem Qypshaq dalasy men bolgarlarda keńinen qoldanylǵan. Jeke taıpalardyń arasynda aqshanyń ornyna qoldanylǵan jáne jibek mata bólikterin osy ólshemge súıene otyryp, qadaq ataýyn bergen».
Túrik halqynda sondaı-aq arşın malı kadak ile satılmaz «qadaq turatyn nárse arshynmen satylmas» maqalynda tereń aýyspaly mán bar. Bul sózdiń mánisi grammen satylatyn nárseni metrlep satý múmkin emes degendi bildiredi.
Erte zamandardaǵy saýda-sattyq, kerýen joldarynda nemese áldebir zattardy tasý oraıynda túrki halyqtarynda júk ataýy paıda bolyp, qoldanylǵany belgili. Bul sóz qazirgi kezde sózdik qorymyzda saqtalǵan.
Qazaqtyń júk sózi túrik tilinde yük dep aıtylady. Sonymen qatar júk túrik ádebıetterinde himl (arabshadaǵy júk sóziniń sınonımi) túrinde de kezdesedi. Himl sózi arabsha – júk degen maǵynany bildiredi.
Shyǵys elderimen qatar, túrki halyqtarynyń da ejelden qoldanylǵan salmaq ólshemderiniń taǵy bir túri – batpan dep atalady.
Batpan sózi qazaq jáne túrik halyqtarynyń tilderine saýda-sattyq baılanystarynyń negizinde parsy tilinen engen sóz.
Qazaq tiliniń túsindirme sózdiginde jáne kóne túrki ólsheminen qaraǵanda batpan 180-300 kg aralyǵyndaǵy salmaq ólshemin bildiredi.
Sonymen qatar bul ataý batman – batpan, menn, mann nusqalarynda kezdesedi. Mysalǵa, Ibn Bıbıdiń bir eńbeginde Anadoly Seljúk memleketinde salmaq birligi bolyp kishkentaı menn 833 gr salmaq ólshemi retinde qoldanylǵany aıtylǵan.
Bul ataýdyń tórkinine barlaý jasaǵan ǵalymdardyń kópshiligi batpan sóziniń eń alǵashqy kezdeskeni XI ǵasyrdaǵy jazba eskertkishterinde ekenin atap ótedi. Biraq onda naqty qansha salmaq ólshemin bildiretini sanmen kórsetilmegen dep tujyrym jasaıdy.
XIV ǵasyrda qypshaqtarda salmaq ólshemi bolyp tabylatyn batpannyń dál salmaǵy kórsetilgen málimetter kezdesedi, onyń ishinde Altyn Orda astanasy bolǵan Edil ózeniniń jaǵasynda ornalasqan Saraı qalasynda 1 batpan 1,912 kg, al Otyrarda 1,88 kg bolǵan degen málimet bar (Hintz W. İslamda ölçü sistemleri: türkçeye çeviren A. Sevim. – İstanbul: Edebyat Fakültesi Basımevi, 1990. – 82 s.).
«Büyük Lüğat ve Ansiklopedi» («Úlken Luǵat jáne enıklopedııa») sózdiginde batman salmaǵy 5,888 kg. dep anyqtalsa, sońǵy jyldardaǵy túrik ǵalymdarynyń biri Zekı Kaımaz óz zertteýinde batman mólsheri tartylatyn zattyń túrine qaraı 8 kg shamasyndaǵy salmaq ólshemi, 6 okkalyq ólshemi (qantardyń 1/30) jáne 9 okkaǵa (shamamen 11,5 kg) deıin ózgerip turatyn ejelgi salmaq ólshemi dep kórsetedi.
Jalpy, batpannyń naqty ólshemine baılanysty jasalatyn boljamdar ártúrli. Onyń sebebin túrik zertteýshisi Seval Orhannyń myna bir tujyrymynan da baıqaýǵa bolady. Ol óz eńbeginde batpannyń salmaǵyn jerine qaraı 2 okkadan 6 okkaǵa deıin salmaq ólshemine berilgen ataý deıdi de, tómendegi mysaldy berip ótedi: «Batpan XV-XVII ǵasyrlarda jazylǵan derekterde 266 dırhemge teń bolsa, Jańa Túrkııada saýda qatynasynda qoldanylǵan batpannyń salmaǵy 6 okkaǵa teń bolǵan. Al Qyrymda batpan salmaǵy 425 kg-ǵa teń kelse, Iranda 2,9 kg bolǵan» dep jazady.
Ejelgi ádebıetterde et, maqta, astyq daqyldary jáne odan alynǵan ónimder batpanmen ólshengenin kóptegen eńbekterden kezdestirýimizge bolady. Mysaly, Á.Derbisalıevtiń kitabynan batpan ólshemine qatysty mynadaı sózderdi kezdestiremiz: «…ár aptanyń dúısenbi jáne juma kúnderi eki batman bıdaı men bir batman et jáne soǵan laıyq mólsherdegi tuz jáne oǵan qajetti otyn jumsalyp, rýhyn uly Alla jaryq etkir áýlıelerdiń aıbyndy sultany – Áziret Sultan ǵımaratyndaǵy qasıetti qalam… Budan basqa kún saıyn kún kórisi qıyn joǵaryda aıtylǵan kembaǵaldar men paqyrlarǵa arnap nan pisirý úshin unǵa aınaldyrǵan júz batmandaı bıdaı shyǵyn etilsin» (Derbisalıev Á. Qazaq dalasynyń juldyzdary. – Almaty: Raýan, 1995. – 238 b.).
Al búgingi túrik halyqtarynyń keıbireýlerinde, batman dándi daqyldar men suıyq zattar úshin qoldanylatynyn baıqaý qıyn emes. Salmaq ólshem birligi b olyp sanalatyn batpan, alań ólshemi retinde egilgen dánniń jáne alynǵan ónimniń alańǵa baılanystylyǵy týraly, ıaǵnı bir batpan dánniń egiletin nemese bir batpan ónim beretin jerdiń kólemin anyqtaýǵa da paıdalanylyp, orta eseppen 200 tekshe metr alynady. Qazaq tilinde kezdesetin «bir batpan tuqym shashyp, 15-20 batpan bıdaı aldy» sóılem osyǵan dálel bolǵandaı.
Salmaq ólshemin bildiretin batpan ataýynyń Shyǵys elderdegi saýda-sattyq qarym-qatynas pen salyq tóleý júıesinde keıingi kezeńderde keń kólemde qoldanylǵan ólshem bolǵanyn kóptegen derekterde atalyp ótilgen. Qazaq halqynyń etnostyq tanym-túsiniginde salmaq ólshemin bildiretin batpan ataýy sandyq júıemen alǵanda naqty qansha kılogramm kórsetetinin dál basyp aıtpasa da, onyń basqa salmaq ólshemderimen salystyrǵanda asa aýyr zat mólsheri maǵynasynda keńinen qoldanylatyn mádenı mazmundy tildik birlik ekenin osy ataýmen baılanysty qalyptasqan maqal-mátelder men qanatty sózderden, frazeologııalyq sımvoldardyń mazmunynan baıqaýymyzǵa bolady. Mysaly: bul ne degen batpan quıryq, sý túbinde jatqan quıryq; put boldym dep maqtanba, odan da aýyr batpan bar; bala atadan batpan artyq týady; alışveriş miskalle, dostluk batmanla/saýda-sattyq mysqalmen, dostyq batpanmen degen batpanǵa baılanysty maqal-mátelderden bul ataýdyń asa aýyr salmaq ólshemi bolýymen qatar, etnostyń ózine tán mentaldyq tabıǵatynan da habardar etedi.
Túrik halqy salmaq ólshemi retinde batmanmen birge, dırhemdi de qoldanǵany belgili. Dırhem túrikterde ejelden qoldanylǵan salmaq ólshemderiniń biri bolyp sanalady. Dırhemniń negizgi salmaǵy 3,148 gramm bolǵan. Biraq túrli aımaqtarǵa qaraı dırhemniń salmaǵy ózgerip otyrǵan. Mysalǵa, Stambýlda bir dırhem 3,207 gramm bolyp, okkanyń 1/400 sanalǵan (Kürkman G. Anadolu ağırlık ve ölçüleri. – İstanbul, 2003. – 417 s.).
Osy mysaldaǵy okka ataýy keıingi jyldary dırhemniń ornyna salmaq ólshemi retinde qoldanylǵan. Sondyqtan da túrik tilindegi ádebı jazbalarda kóbinese dırhem men okkany birdeı paıdalanady.
Okkanyń salmaǵy aýyldar men qalalarǵa qaraı ózgerip otyrǵan, biraq negizgisi bolyp bir okka 400 dırhemge teń bolǵan. Okka/okka halyq arasynda kyııe/kıyye dep te qoldanylǵan. Sonymen qatar okka metaforalyq aýyspaly maǵyna da beretin bolǵan. Túrkııanyń Ýshak qalasynda jetilip, aqyl-oıy tolysqan, kemel adamdarǵa dál okka, tórt júz dırhem adam/ Tam okka 400 dirhem adam dep aıtylatyn bolǵan. Al qazaq dalasynda dırhem salmaq retinde emes, tek aqsha birligi retinde qoldanylǵanyn tarıhı derekterden kórýimizge bolady.
Dırhem men okkalardyń sýretteri tómende 1-inshi jáne 2-inshi sýretterde kórsetilgen (tómende kórsetilgen búkil sýretter Garo Kúrkmannyń «Osmanlılarda Ölçü ve Tartılar» atty kollekııasynan alynǵan).
Kólem ólshemderine eki halyqtyń kúndelikti qarapaıym turmys-tirshiliktiń is-tájirıbesi negizinde etnos jadynda qattalyp, tildik qoldanys aıasyna engen bir tabaq et/bir tabak et, bir qaryn maı/bir çuval tere yağı, bir kese qymyran/bir kase ayran, bir top jan/bir sürü insan, bir qaýym el, qalyń el/çok insanlı memleket, bir otar qoı/bir sürü koyun, bir ýys topyraq/bir avuç toprak sekildi kóptegen mysaldardy jatqyzýymyzǵa bolady. Bul mysaldar eki halyqtyń sharýashylyǵynan, atqarǵan kásip túrlerinen habardar etedi.
Qazaq jáne túrik halyqtarynyń uzyndyqqa, qashyqtyqqa, salmaqqa, kólemge, t.b.qatysty ózge de ólshem birlikteri, ataýlar kóptep kezdesedi. Olardy zerttep, zerdeleý isi kenjelep qalmaýy tıis. Sebebi ólshem sózderdiń arasynda qoldanystan shyǵyp nemese umytylǵan, kúni búginge deıin saqtalyp kele jatqandary bar. Bul ólshemdik ataýlardy, uǵym-túsinikterdi taný arqyly biz tarıhı salt-sanamyzdy tanı túsýge múmkindik alamyz.
