Baiyrǧy vikingderdıŋ mädeni-äleumettık ortasyndaǧy genealogiia men şejırenıŋ alatyn orny

6226
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2023/06/c3fd3e4d-ea9d-47a7-b63f-f81d231071f2-e1685271235138-1024x576-4-960x500-1.jpeg
Būdan aldyn professor Ädıl Ahmetovtyŋ «Vikingderdıŋ ızımen». (Ǧylymi gipotezalyq tuyndy) kıtabynan «Ckandinaviia ǧalymdary baiyrǧy ündıeuropalyqtardyŋ tüptamyryn Qazaqstannan ızdeude» dep atalatyn bölıgı oqyrman nazaryna ūsynylǧan. Osy kıtaptan üzındı jariialaudy odan ärı jalǧastyramyz. Bırge oqiyq. Osy taqyrypty jan-jaqty zerttep-zerdelegen Resei Ǧylym Akademiiasynyŋ korrespondent-müşesı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Fedor Uspenskii ortaǧasyrdaǧy skandinaviialyq vikingderdıŋ kündelıktı ömır-saltynda genealogiia men şejırenıŋ alatyn orny men mänı turaly bylai deidı: «...V srednevekovom obşestve i srednevekovoi kulturnoi litereturnoi tradisii, konechno, velika ne tolko v Skandinavii, no v Skandinavii genealogiia, rodoslovnaia priobreli kakoe-to, ia by skazal, gipertrofirovannoe znachenie. To, chto chasto sovremennym chitatelem propuskaetsia v tekstah sag, - ogromnye verenisy slojneşih rodoslovnyh, - kak ni stanno, imelo pervostepennoe znachenie dlia islandsev ili skandinavov togo vremeni. Kak raz ne to, kak zvali geroia, bylo vajno im, a gorazdo vajnee im byl ego rodovoi bekgraund, kotoryi za nim stoial: tam krylas osnovnaia, vajneişaia informasiia» (Kursiv bızdıkı – Ädıl Ahmetov). Ǧalymnyŋ pıkırınşe, baiyrǧy ata-babalaryna barynşa män beru nemese tüpkı tegınıŋ kım bolǧanyn anyq bılu tek ortaǧasyrlyq vikingderge ǧana emes, bügıngı skandinaviialyqtarǧa da, onyŋ ışınde, öte-möte islandiialyqtarǧa etene jaqyn sipat. [Sosyn, dana halqymyzdyŋ «Jetı atasyn bılmegen - jetesız» degen saqaldy naqyly aityp tūrǧandai, genealogiia men şejırenıŋ qazaq arasynda da öte maŋyzdy ekenı erıksız oiǧa oralady.] Sebebı, halqynyŋ sany tym az bolǧandyqtan boluy kerek, bügıngı islandiialyqtardyŋ köpşılıgı özderınıŋ tüpkı ata-tegı men genealogiialyq tamyryn H ǧasyrda ömır sürgen äigılı islandiialyq termeşı ärı qissaşy Egil Skallagrimssonnan (Egill Skallagrímsson) nemese eskı zamandarda ömır sürgen belgılı bır aituly tūlǧadan taratudy jön sanaityny aiqyn baiqalady. Sosyn, būl ürdıs bügıngı İslandiiada eşqandai mın bolyp sanalmaityny da nazarda bolǧany jön. Kerısınşe, mūndai dästür isslandiialyq qissa aituşylar men termeşıler üşın de, olardyŋ tyŋdarmandary üşın de öte baǧaly ärı ötken tarihty qaita tırıltıp, ony bügıngı künmen jalǧastyratyn eŋ oŋtaily qūralǧa ainalyp ketkenı körınıp tūr jäne būl ürdıstıŋ öz halqymyzdyŋ arasynda da däl solai baǧalanatyny jasyryn emes. Ärine, bl ürdıs, iaǧni är azamattyŋ tüpkı gnealogiiasy men ata- baba şejıresın ūlyqtauy Skandinaviiada, äsırese, orta ǧasyrlarda ülken basymdyqqa ie bolǧan. Bır de bır bas qosu nemese jiyn qissasyz nemese şejıresız ötpegenge ūqsaidy. Sebebı ondai bas qosular men jiyndarǧa halyq bırınşıden, qissalardaǧy keiıpkerler men este joq eskı zamandarda oryn alǧan eleulı uaqiǧalar arqyly öz tarihy men salt-dästürlerınen qūndy derekter men mälımet alu üşın, ekınşı jaǧynan özderınıŋ tüpkı genealogiialyq tegın tanyp-bılu üşın jäne sondai mälımetter arqyly özderın de özge jūrtqa tanytu üşın baratyn bolǧan. Bır sözben aitqanda, geneaogiialyq jelı men halyq şejıresı sol kezdegı qoǧamnyŋ eŋ basty ūitqysy men temırqazyǧy bolǧan. Sondyqtan da, qissaşylar men termeşıler eşbır qate jıbermeue tyrysqan. Öitkenı halyq jadynda saqtalyp qalǧan tarihi qūndylyqtar eş būrmalanbai, bäz qalpynda jetse, tyŋdauşylar da maqtanyş sezımge bölenıp, termeşıler men qissaşylarǧa da öz aramyzdaǧydai, ülken qūrmet körsetıletın bolǧan. Al keide genealogiia men şejırenıŋ ädebi dästür şeŋberınen şyǧyp ketetın kezderı de oryn alǧany baiqalady. Mäselen, bır qissada norvegiialyq Sverrir esımdı koroldıŋ Norvegiia taǧy üşın saiysqa tüsken kezınde, aimaqtardy aralap, halyqpen jüzdesu barysynda elektoratty öz jaǧyna tartu maqsatynda älgı jiynda bolaşaqta halyqtyŋ paidasy üşın özı ıske asyratyn ıs- josarlary turaly tyŋdauşylardyŋ jürekterıne qozǧau salatyn nemese jylu syilaityn jalyndy söz söileudıŋ ornyna özınıŋ Gunhild esımdı anasynyŋ geneaogiialyq şejıresın täpıştep aityp beruge tyrysqan körınedı. Onyŋ sözıne qūlaq türgen elektorat bolsa, söz söilegen adamnyŋ anasymen qai jaǧynan tuys bolatynyn nemese onyŋ qadır-qasietınıŋ qai tūstary özderıne jaqyn keletının topşylap, bolaşaq koroldıŋ genealogiiasy men ata-baba şejıresınıŋ özderımen qanşalyqty alys-jaqyn ekenın bajailaumen bolǧan. Ǧalym keltırgen ekınşı mysaldan da İslandiia qoǧamynda genealogiialyq şejrırenıŋ qanşalyqty ülken qūndylyq bolyp sanalatynyn anyq körue bolady. Mäselen, endı bırde İslandiia tarihynyŋ atasy sanalatyn «İslandiialyqtar turaly kıtap» atty tuyndynyŋ avtory - sviaşennik Ari Torgilson älgı şyǧarmasynda İslandiia aralyna halyqtardyŋ o basta qalai kelıp qonystanǧany, Hristian dınınıŋ qalai engenı, şırkeu instituttary jäne episkotardyŋ keluı jaiynda jan-jaqty mälımet bere kelıp, kıtabyn “Kıtap osymen tämam boldy” degen sözdermen aiaqtaǧan körınedı. Al şyn mänınde, avtor kıtabyn solai aiaqadym degenımen, jazuyn ary qarai jalǧastyryp, ekı genealogiialyq şejırege kösıle toqtalǧan körınedı. Olardyŋ bırınşısı tört islandiialyq episkoptyŋ genealogiiasy jaiyndaǧy mälımet. Bıraq älgılerdıŋ ekeuı ol kezde ömırden ötıp ketken episkoptar bolsa, qalǧan ekeuı Ari Torgilsonǧa kıtap jazu kezınde ärtürlı aqyl-keŋes bergen bastyqtary eken. Al şyn mänınde, Anri Torgilson älgı ekı episkopqa olar tarapynan berılgen kömekterıne jai ǧana rahmet aitsa da nemese kıtap solarǧa baǧyştalady dese de jetkılıktı bolar edı ǧoi. Bıraq olai etudıŋ ornyna Anri Torgilson olardyŋ genealogiiasyn tarqatu arqyly olardy İslandiiaǧa eŋ alǧaş kelıp qonystanǧan eŋ daŋqty tūlǧalar retınde tym asqaqtatyp jıbergen körınedı. Osymen ǧana şektelse bır jön ǧoi, alaida Anri Torgilson endıgı jerde adam tüsınıp bolmaiyn qaidaǧy bır İngvi Konung Tiurkov esımdı jer şaryna bilık jürgızen konung, iaǧni korol statusyndaǧy mifologiialyq keiıpkerdıŋ genealogiiasyn tūqym- tūiaǧyna deiıngı jılıktep, Anridıŋ özıne deiıngı ūzaq-sonar şejırenı şūbyrta jöneledı. Būl genealogiia eŋ soŋynda mynadai sözdermen aiaqtalady: “...menıŋ äkem Torgils, al onyŋ ūly – men Anri bolamyn.” Qalai bolǧanda da, būl şejırenı aiaǧyna deiın tyŋdaǧan nemese oqyp şyqqan kez kelgen adamnyŋ jadyna Anri Torgilsonnyŋ avtografy jazylyp qalǧany kümän tudyrmaidy. Demek, ol özınıŋ älgı kıtaptyŋ avtory ekındıgın däleldeu üşın basqa ädıs tappaǧan syŋaily. Ol ol ma, Anridıŋ negızgı nysanasy öz oqyrmandaryna özınıŋ geneaogiialyq tegınıŋ sonşalyqty biık nemese äleumettık statusynyŋ sonşalyqty joǧary ekenın däleldeu, iaǧni ata-babalarynyŋ qūdai emes, bıraq qūdaidan bylai emes bolǧanyn qalamyna erık bere otyryp, fantastikalyq epiteterdı qoiu jaǧyp, barynşa därıpteu bolǧanyn baiqamau mümkın emes. Sonymen, skandinavialyq genealogiia tek ötken tarihqa jasalǧan ekskurs qana emes, ol sonymen qatar şejıre taratuşy adamnyŋ bügıngı bolmys-bıtımınen bastap, ūzyn-sonar baspaldaqtarmen ūrpaqtarynan-ūrpaqtaryna tömendei otyryp, şejıre iesınıŋ ötken zamanardaǧy ata-babalarynyŋ daŋqty beinelerı men aituly ıs-äreketterın monşaqqa tızgendei etıp, körkem tılmen ärı maqtanyş sezımmen baiandau. Demek, skandinaviialyq genealogiia – ötkendı tırılte otyryp, ony bügıngı künmen jalǧau, basqaşa aitqanda, keşegı men bügıngınıŋ arasyna köpır salu. Sosyn, qandai şejıre bolmasyn, eŋ adymen şejıre iesınıŋ ata-babalaryn barynşa därıpteidı, alaida eŋ soŋynda bärı bır sol şejırenı aityp otyrǧan adamnyŋ özıne kelıp tıreledı. Būl faktor, iaǧni ekı baǧyttaǧy genealogiialyq şejıre skandnaviialyqtar üşın asa maŋyzdy, öitkenı ol keşgı men bügıngını jalǧaityn däneker bolǧandyqtan, auditoriia sanasynda küllı tuystyq bailanystardy sol şejırenıŋ keiıpkerlerı atalǧan saiyn ünemı tırıltıp otyrady. Mıne sondyqtan da, skandinaviialyq şejıreler ädette sansyz köp keiıpkerlerdıŋ esımderıne toly bolady jäne tarihi şyndyqtan habar beredı. Mysaly, aitalyq, teŋız saparlary kezınde kezdesıp qalǧan ekı konung eŋ aldymen jön sūrasu arqyly, şejırelerıne sılteme jasai otyryp, bır-bırıne tuystyǧy bar-joǧyn äbden anyqap alǧannan keiın ǧana dostasady ne bolmasa jat ekenın anyqtap, öz jönıne ketetın bolǧan. Demek, genealogiia men şejırenıŋ basty maqsaty tek ötkendı tırıltetın qūndylyq qana emes, sonymen qatar olardyŋ ekınşı qyzmetı adamdardyŋ tuystyq qarym-qatynastaryn arttyryp, bır- bırıne süieu bolatyn belsendılıgın jandandyratyn öte maŋyzdy mädeni-äleumettık kılt bolyp tabylady. Tıptı, o basta Resei jerıne ketıp, sonda qonystanyp qalǧan skandinaviialyqtardyŋ özderı da qanşalyqty orystanyp ketkenıne qaramastan, alystaǧy otandarymen qatynastaryn üzbei, eger qiyndyq tua qalsa, variagtar dep atalyp ketken qandas tuystaryn panalaityn bolǧan. Tıptı, äulie Vladimirdıŋ özı de, tolyqqandy orys kniazıne ainalyp ketse de, baiyrǧy vikingtık qasietterın saqtap qalǧany belgılı. Söz soŋynda erekşe nazar audaratyn jäne bır faktor mynau: este joq eskı zamandarda Skifiiadan attanǧan baiyrǧy skandinaviialyq vikngderdıŋ genealogiialyq şejıre qalyptastyru ürdısı men qazaq halqynyŋ şejıre qalyptastyru ürdısınıŋ arasynda öte ülken ūqsastyqtardyŋ bar ekenı jäne olardyŋ maqsat-müddelerı men atqaratyn qyzmetınıŋ bır-bırınen aumaityndyǧy, sondai-aq ol zamandardan berı myŋdaǧan jyldar ötse de, Skandinaviiaǧa Skifiiadan attanǧan halyqtar men Skifiianyŋ bügıngı mūragerı bolyp tabylatyn qazaq halqynyŋ arasyndaǧy tarihi, etnografiialyq, lingvistikalyq jäne genetikalyq bailanystardy būrynǧydan beter nyǧaita tüsetın ǧajap etno-mädeni qūndylyq ekenın eske salady. Demek, qazaq halqynyŋ «jetı atasyn bılmegen jetesız» degen qanatty sözınıŋ astary öte tereŋ ekenı däl osy tūsta erekşe baiqalady. Osy tūrǧydan kelende, tılımızdıŋ sözdık qorynda tūrǧan «baidaly tūrmaq bas qaiǧy» degen qanatty söz tırkesınıŋ tüpkı maǧynasynyŋ küŋgırttenıp, bügıngı taŋda arhaizmge ainala bastaǧanynyŋ saldarynan keide auyz-ekı tılde «baital tügıl bas qaiǧy» bolyp aitylyp jürgenı de oilandyratyn mäsele. Al şyndyǧynda, este joq eskı zamandarda qazaq arasynda elge aiyryqşa qadırlı äskerbasy, iia bolmasa äigılı kösem nemese abyz nemese asa qadırlı aqsaqal dünieden ozsa, olardyŋ artynda qalǧan ūrpaqtary qaiǧyryp, ädette qalyptasqan dästür boiynşa, basyndaǧy baidalylaryn (būrymdaryn) kesetın bolǧan, sol siiaqty marqūmdardyŋ közı tırısınde mıngen attarynyŋ jal-qūiryqtary da qosa küzeletın bolǧan. Tarihi aqparattardan belgılı bolyp otyrǧandai, baiyrǧy vikingterdıŋ batyr tūlǧalary da baidaly (būrym) ösırgenı anyq baiqalady. Endı Wikipedia erkın ensiklopediiasynda keltırılgen baiyrǧy vikingderıŋ genealogiiasyna qatysty ‘Borr’ degen aidarmen vikingderdıŋ mifologiiasyna qatysty aǧylşyntıldı maqalada keltırılgen myna bır ǧajap faktorlar men olardyŋ qazaq tılıne özım tärjımelegen mätınderıne nazar audaryp körelık. In Norse mythology, Borr or Burr (Old Norse: 'son', born; sometimes anglicized Bor, Bör or Bur) was the son of Búri. Borr was the husband of Bestla and the father of Odin, Vili and Vé. Borr receives mention in a poem in the Poetic Edda, compiled in the 13th century from earlier traditional material, and in the Prose Edda, composed in the 13th century by Icelander Snorri Sturluson. Scholars have proposed a variety of theories about the figure. Bor is also one of the most powerful gods even capable of surpassing Odin. Būl mätınnıŋ qazaqşa nūsqasy mynadai: Skandinaviia mifologiiasynda Borr nemese Burr (eskı norvegiialyq tuylǧan ūl degen ūǧymdy bıldıredı. Aǧylşynşa Bor, Bör nemese Bur - Börınıŋ ūly. Borr - Bestlanyŋ küieuı ärı Odin, Vili jäne Vennıŋ äkesı bolǧan. Bör 13-şı ǧasyrda dästürlı jolmen jazylǧan "poetikalyq Edda" öleŋınde jäne 13-şı ǧasyrda islandiialyq Snorri Sturluson jazǧan prozalyq Eddada kezdesedı. Ǧalymdar būl tūlǧa turaly köptegen teoriialar ūsyndy. Solardyŋ bırınde Bör - Odinnen asyp tüsetın eŋ küştı qūdailardyŋ bırı. Borr is mentioned in the fourth verse of the Völuspá, a poem contained in the Poetic Edda, and in the sixth chapter of Gylfaginning, the second section of the Prose Edda. Borr is not mentioned again in the Prose Edda. In skaldic and eddaic poetry, Odin is occasionally referred to as Borr's son. The role of Borr in Norse mythology is unclear. Nineteenth-century German scholar Jacob Grimm proposed to equate Borr with Mannus as related in Tacitus' Germania on the basis of the similarity in their functions in Germanic theogeny. The 19th century Icelandic scholar and archaeologist Finnur Magnússon hypothesized that Borr was "intended to signify [...] the first mountain or mountain-chain, which it was deemed by the forefathers of our race had emerged from the waters in the same region where the first land made its appearance. This mountain chain is probably the Caucasus, called by the Persians Borz (the genitive of the Old Norse Borr)... Mätınnıŋ qazaqşa tärjımesı: Borr "Völiuspanyŋ" törtınşı öleŋınde, poetikalyq Eddadaǧy öleŋde jäne prozalyq Eddanyŋ ekınşı bölımı "Gilfaginingtıŋ" altynşy tarauynda kezdesedı: Borr prozalyq Eddada būdan bylai atalmaidy. Skaldikalyq jäne eddalyq poeziiada Odin keide Borrdyŋ ūly dep atalady. Skandinaviia mifologiiasyndaǧy Borrdyŋ rölı tüsınıksız. HIH ǧasyrdaǧy nemıs ǧalymy Djeikob Grimm Borrdy Mannuspen teŋestırudı ūsynady. Būl Tasittıŋ "Germaniiasynda" sipattalǧandai, olardyŋ nemıs teogeniiasyndaǧy funksiialarynyŋ ūqsastyǧyna negızdelgen. Al 19 ǧasyrdaǧy islandiialyq ǧalym jäne arheolog Finnur Magnusson “Borr”degen atau "alǧaşqy tau nemese tau tızbegı" degen ūǧymdy bıldıredı dei kelıp... “bızdıŋ näsılımızdıŋ ata-babalary bırınşı jer paida bolǧan aimaqtaǧy sulardan paida bolǧan alǧaşqy tau nemese tau tızbegı. Būl tau sılemı, bälkım, parsylardyŋ Borz dep atalatyn Kavkaz tauynyŋ atauy boluy yqtimal”. References/Cıltemeler: The Poetic Edda. New York: The American-Scandinavian Foundation. Finnur Magnússon (1824). Eddalaeren og dens oprindelse, Vol. I. Grimm, Jacob (1883). Teutonic Mythology, Vol. I. London: G. Bell and Sons. Lindow, John (2001). Handbook of Norse Mythology. Santa Barbara: ABC-CLIO. Lorenz, Gottfried (1984). Gylfaginning. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. Mallet, M. (1847). Northern Antiquities. London: Henry G. Bohn. Nordal, Sigurd (1980). Völuspá. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. Simek, Rudolf (1988). Lexikon der germanischen Mythologie. Stuttgart: Alfred Kröner. Simek, Rudolf (2007) translated by Angela Hall. Dictionary of Northern Mythology. D.S. Brewer. ISBN 0-85991-513-1 Thorpe, Benjamin (1851). Northern Mythology. London: Edward Lumley. Brodeur, Arthur Gilchrist (transl.) (1916). The Prose Edda by Snorri Sturluson. New York: The American-Scandinavian Foundation. Bellows, Henry Adams (1923). Körıp otyrǧanymyzdai, baiyrǧy vikingderdıŋ mifologiiasynda olardyŋ qūdaiy nemese qolbasşysy sanalatyn Odin Bör-dıŋ, iaǧni Börınıŋ ūly ekenı aiqyn körsetılgen. Endeşe, tek türkıtıldes halyqtardyŋ totemı (tegı) sanalatyn börı baiyrǧy Skifiiadan nemese bügıngı Qazaqstan jerınen üdere köşıp, Skandinaviiaǧa qonystanǧan ejelgı vikingderdıŋ de totemdık tüpkı tegı ekenı joǧarydaǧy ensiklopediialyq anyqtamadan anyq baiqalyp tūrǧanyn joqqa şyǧaruǧa bola qoimas. Al 19 ǧasyrdaǧy islandiialyq ǧalym men arheolog Finnur Magnusson bolsa, mült ketıp, “Borr, Bör, Bur ”degen ataulardyŋ tüpkı maǧynasynyŋ Börı ekenın aŋǧara almaǧan, sondyqtan da olar älgı sözdı "alǧaşqy tau nemese tau tızbegı" degen ūǧymǧa balap, onyŋ etimologiiasyn parsy tılınen ızdegen. Būl qatelıkterı üşın ol ǧalymdardy jazǧyruǧa bola qoimas, öitkenı akademiialyq ǧylymda köpten qalyptasqan qaǧida boiynşa, baiyrǧy Skifiia tek İranmen, al skifterdıŋ tüpkı tegı parsylardan taraidy degen terıs ūǧymmen bailanystyrylatynyn ūmytpaǧanymyz jön. Al saiasattan azat bügıngı ǧylym ol qaǧidanyŋ jalǧan ekendıgın, iaǧni baiyrǧy Skifiianyŋ bügıngı Qazaqstan ekenın de, sol territoriiany älımsaqtan berı mekendep kele jatqan halyqtyŋ qazaqtar ekenın de tolyq moiyndaidy. Baiyrǧy Skandinaviianyŋ mifologiialyq keiıpkerlerınıŋ genealogiialyq şejıresınen olardyŋ keibırınıŋ tüpkı tegı Börıden (Buri) bastalatyny taiǧa taŋba basqandai, aiqyn körınıp tūr. Sonymen qatar joǧarydaǧy genealogiialyq şejırede Börıden (Bor, Buri) bölek tübı türkı Jord (Jūrt), Thor (künnıŋ kürküreuın bıldıretın Dür degen söz), sol siiaqty türkı kısı ataularyna ūqsas Balder (Baldr), Gymir, Vidar, Vali, Ull siiaqty mifologiialyq keiıpkerlerdıŋ baiyrǧy esımderı de kezdesedı.   (jalǧasy bar)  

Ädıl Ahmetov

Pıkırler