Būdan aldyn professor Ädıl Ahmetovtyŋ «Vikingderdıŋ ızımen». (Ǧylymi gipotezalyq tuyndy) kıtabynan «Ckandinaviia ǧalymdary baiyrǧy ündıeuropalyqtardyŋ tüptamyryn Qazaqstannan ızdeude» dep atalatyn bölıgı oqyrman nazaryna ūsynylǧan. Osy kıtaptan üzındı jariialaudy odan ärı jalǧastyramyz. Bırge oqiyq.
Osy taqyrypty jan-jaqty zerttep-zerdelegen Resei Ǧylym
Akademiiasynyŋ korrespondent-müşesı, filologiia
ǧylymdarynyŋ doktory Fedor Uspenskii ortaǧasyrdaǧy
skandinaviialyq vikingderdıŋ kündelıktı ömır-saltynda genealogiia
men şejırenıŋ alatyn orny men mänı turaly bylai deidı: «...V
srednevekovom obşestve i srednevekovoi kulturnoi
litereturnoi tradisii, konechno, velika ne tolko v Skandinavii,
no v Skandinavii genealogiia, rodoslovnaia priobreli kakoe-to, ia
by skazal, gipertrofirovannoe znachenie. To, chto chasto
sovremennym chitatelem propuskaetsia v tekstah sag, - ogromnye
verenisy slojneşih rodoslovnyh, - kak ni stanno, imelo
pervostepennoe znachenie dlia islandsev ili skandinavov togo
vremeni. Kak raz ne to, kak zvali geroia, bylo vajno im, a gorazdo
vajnee im byl ego rodovoi bekgraund, kotoryi za nim stoial: tam
krylas osnovnaia, vajneişaia informasiia» (Kursiv bızdıkı – Ädıl
Ahmetov).
Ǧalymnyŋ pıkırınşe, baiyrǧy ata-babalaryna barynşa män
beru nemese tüpkı tegınıŋ kım bolǧanyn anyq bılu tek ortaǧasyrlyq
vikingderge ǧana emes, bügıngı skandinaviialyqtarǧa da, onyŋ
ışınde, öte-möte islandiialyqtarǧa etene jaqyn sipat. [Sosyn,
dana halqymyzdyŋ «Jetı atasyn bılmegen - jetesız» degen saqaldy
naqyly aityp tūrǧandai, genealogiia men şejırenıŋ qazaq
arasynda da öte maŋyzdy ekenı erıksız oiǧa oralady.] Sebebı,
halqynyŋ sany tym az bolǧandyqtan boluy kerek, bügıngı
islandiialyqtardyŋ köpşılıgı özderınıŋ tüpkı ata-tegı men
genealogiialyq tamyryn H ǧasyrda ömır sürgen äigılı islandiialyq
termeşı ärı qissaşy Egil Skallagrimssonnan (Egill
Skallagrímsson) nemese eskı zamandarda ömır sürgen belgılı bır
aituly tūlǧadan taratudy jön sanaityny aiqyn baiqalady.
Sosyn, būl ürdıs bügıngı İslandiiada eşqandai mın bolyp
sanalmaityny da nazarda bolǧany jön. Kerısınşe, mūndai dästür
isslandiialyq qissa aituşylar men termeşıler üşın de, olardyŋ
tyŋdarmandary üşın de öte baǧaly ärı ötken tarihty qaita
tırıltıp, ony bügıngı künmen jalǧastyratyn eŋ oŋtaily qūralǧa
ainalyp ketkenı körınıp tūr jäne būl ürdıstıŋ öz halqymyzdyŋ
arasynda da däl solai baǧalanatyny jasyryn emes.
Ärine, bl ürdıs, iaǧni är azamattyŋ tüpkı gnealogiiasy men ata-
baba şejıresın ūlyqtauy Skandinaviiada, äsırese, orta ǧasyrlarda
ülken basymdyqqa ie bolǧan. Bır de bır bas qosu nemese jiyn
qissasyz nemese şejıresız ötpegenge ūqsaidy. Sebebı ondai bas
qosular men jiyndarǧa halyq bırınşıden, qissalardaǧy
keiıpkerler men este joq eskı zamandarda oryn alǧan eleulı
uaqiǧalar arqyly öz tarihy men salt-dästürlerınen qūndy
derekter men mälımet alu üşın, ekınşı jaǧynan özderınıŋ tüpkı
genealogiialyq tegın tanyp-bılu üşın jäne sondai mälımetter
arqyly özderın de özge jūrtqa tanytu üşın baratyn bolǧan. Bır
sözben aitqanda, geneaogiialyq jelı men halyq şejıresı sol kezdegı
qoǧamnyŋ eŋ basty ūitqysy men temırqazyǧy bolǧan. Sondyqtan
da, qissaşylar men termeşıler eşbır qate jıbermeue tyrysqan.
Öitkenı halyq jadynda saqtalyp qalǧan tarihi qūndylyqtar eş
būrmalanbai, bäz qalpynda jetse, tyŋdauşylar da maqtanyş
sezımge bölenıp, termeşıler men qissaşylarǧa da öz
aramyzdaǧydai, ülken qūrmet körsetıletın bolǧan.
Al keide genealogiia men şejırenıŋ ädebi dästür şeŋberınen
şyǧyp ketetın kezderı de oryn alǧany baiqalady. Mäselen, bır
qissada norvegiialyq Sverrir esımdı koroldıŋ Norvegiia taǧy
üşın saiysqa tüsken kezınde, aimaqtardy aralap, halyqpen
jüzdesu barysynda elektoratty öz jaǧyna tartu maqsatynda älgı
jiynda bolaşaqta halyqtyŋ paidasy üşın özı ıske asyratyn ıs-
josarlary turaly tyŋdauşylardyŋ jürekterıne qozǧau salatyn
nemese jylu syilaityn jalyndy söz söileudıŋ ornyna özınıŋ
Gunhild esımdı anasynyŋ geneaogiialyq şejıresın täpıştep aityp
beruge tyrysqan körınedı. Onyŋ sözıne qūlaq türgen elektorat
bolsa, söz söilegen adamnyŋ anasymen qai jaǧynan tuys
bolatynyn nemese onyŋ qadır-qasietınıŋ qai tūstary özderıne
jaqyn keletının topşylap, bolaşaq koroldıŋ genealogiiasy men
ata-baba şejıresınıŋ özderımen qanşalyqty alys-jaqyn ekenın
bajailaumen bolǧan.
Ǧalym keltırgen ekınşı mysaldan da İslandiia qoǧamynda
genealogiialyq şejrırenıŋ qanşalyqty ülken qūndylyq bolyp
sanalatynyn anyq körue bolady. Mäselen, endı bırde İslandiia
tarihynyŋ atasy sanalatyn «İslandiialyqtar turaly kıtap» atty
tuyndynyŋ avtory - sviaşennik Ari Torgilson älgı
şyǧarmasynda İslandiia aralyna halyqtardyŋ o basta qalai kelıp
qonystanǧany, Hristian dınınıŋ qalai engenı, şırkeu instituttary
jäne episkotardyŋ keluı jaiynda jan-jaqty mälımet bere kelıp,
kıtabyn “Kıtap osymen tämam boldy” degen sözdermen aiaqtaǧan
körınedı. Al şyn mänınde, avtor kıtabyn solai aiaqadym degenımen,
jazuyn ary qarai jalǧastyryp, ekı genealogiialyq şejırege kösıle
toqtalǧan körınedı. Olardyŋ bırınşısı tört islandiialyq
episkoptyŋ genealogiiasy jaiyndaǧy mälımet. Bıraq älgılerdıŋ
ekeuı ol kezde ömırden ötıp ketken episkoptar bolsa, qalǧan ekeuı
Ari Torgilsonǧa kıtap jazu kezınde ärtürlı aqyl-keŋes bergen
bastyqtary eken. Al şyn mänınde, Anri Torgilson älgı ekı
episkopqa olar tarapynan berılgen kömekterıne jai ǧana rahmet
aitsa da nemese kıtap solarǧa baǧyştalady dese de jetkılıktı
bolar edı ǧoi. Bıraq olai etudıŋ ornyna Anri Torgilson olardyŋ
genealogiiasyn tarqatu arqyly olardy İslandiiaǧa eŋ alǧaş kelıp
qonystanǧan eŋ daŋqty tūlǧalar retınde tym asqaqtatyp jıbergen
körınedı.
Osymen ǧana şektelse bır jön ǧoi, alaida Anri Torgilson
endıgı jerde adam tüsınıp bolmaiyn qaidaǧy bır İngvi Konung
Tiurkov esımdı jer şaryna bilık jürgızen konung, iaǧni korol
statusyndaǧy mifologiialyq keiıpkerdıŋ genealogiiasyn tūqym-
tūiaǧyna deiıngı jılıktep, Anridıŋ özıne deiıngı ūzaq-sonar
şejırenı şūbyrta jöneledı. Būl genealogiia eŋ soŋynda mynadai
sözdermen aiaqtalady: “...menıŋ äkem Torgils, al onyŋ ūly – men
Anri bolamyn.”
Qalai bolǧanda da, būl şejırenı aiaǧyna deiın tyŋdaǧan
nemese oqyp şyqqan kez kelgen adamnyŋ jadyna Anri
Torgilsonnyŋ avtografy jazylyp qalǧany kümän tudyrmaidy.
Demek, ol özınıŋ älgı kıtaptyŋ avtory ekındıgın däleldeu üşın basqa
ädıs tappaǧan syŋaily. Ol ol ma, Anridıŋ negızgı nysanasy öz
oqyrmandaryna özınıŋ geneaogiialyq tegınıŋ sonşalyqty biık
nemese äleumettık statusynyŋ sonşalyqty joǧary ekenın
däleldeu, iaǧni ata-babalarynyŋ qūdai emes, bıraq qūdaidan bylai
emes bolǧanyn qalamyna erık bere otyryp, fantastikalyq
epiteterdı qoiu jaǧyp, barynşa därıpteu bolǧanyn baiqamau
mümkın emes.
Sonymen, skandinavialyq genealogiia tek ötken tarihqa
jasalǧan ekskurs qana emes, ol sonymen qatar şejıre taratuşy
adamnyŋ bügıngı bolmys-bıtımınen bastap, ūzyn-sonar
baspaldaqtarmen ūrpaqtarynan-ūrpaqtaryna tömendei otyryp,
şejıre iesınıŋ ötken zamanardaǧy ata-babalarynyŋ daŋqty
beinelerı men aituly ıs-äreketterın monşaqqa tızgendei etıp,
körkem tılmen ärı maqtanyş sezımmen baiandau. Demek,
skandinaviialyq genealogiia – ötkendı tırılte otyryp, ony bügıngı
künmen jalǧau, basqaşa aitqanda, keşegı men bügıngınıŋ arasyna
köpır salu. Sosyn, qandai şejıre bolmasyn, eŋ adymen şejıre
iesınıŋ ata-babalaryn barynşa därıpteidı, alaida eŋ soŋynda bärı
bır sol şejırenı aityp otyrǧan adamnyŋ özıne kelıp tıreledı.
Būl faktor, iaǧni ekı baǧyttaǧy genealogiialyq şejıre
skandnaviialyqtar üşın asa maŋyzdy, öitkenı ol keşgı men
bügıngını jalǧaityn däneker bolǧandyqtan, auditoriia sanasynda
küllı tuystyq bailanystardy sol şejırenıŋ keiıpkerlerı atalǧan
saiyn ünemı tırıltıp otyrady. Mıne sondyqtan da, skandinaviialyq
şejıreler ädette sansyz köp keiıpkerlerdıŋ esımderıne toly
bolady jäne tarihi şyndyqtan habar beredı.
Mysaly, aitalyq, teŋız saparlary kezınde kezdesıp qalǧan ekı
konung eŋ aldymen jön sūrasu arqyly, şejırelerıne sılteme
jasai otyryp, bır-bırıne tuystyǧy bar-joǧyn äbden anyqap
alǧannan keiın ǧana dostasady ne bolmasa jat ekenın anyqtap, öz
jönıne ketetın bolǧan.
Demek, genealogiia men şejırenıŋ basty maqsaty tek ötkendı
tırıltetın qūndylyq qana emes, sonymen qatar olardyŋ ekınşı
qyzmetı adamdardyŋ tuystyq qarym-qatynastaryn arttyryp, bır-
bırıne süieu bolatyn belsendılıgın jandandyratyn öte maŋyzdy
mädeni-äleumettık kılt bolyp tabylady. Tıptı, o basta Resei
jerıne ketıp, sonda qonystanyp qalǧan skandinaviialyqtardyŋ
özderı da qanşalyqty orystanyp ketkenıne qaramastan, alystaǧy
otandarymen qatynastaryn üzbei, eger qiyndyq tua qalsa,
variagtar dep atalyp ketken qandas tuystaryn panalaityn bolǧan.
Tıptı, äulie Vladimirdıŋ özı de, tolyqqandy orys kniazıne ainalyp
ketse de, baiyrǧy vikingtık qasietterın saqtap qalǧany belgılı.
Söz soŋynda erekşe nazar audaratyn jäne bır faktor mynau:
este joq eskı zamandarda Skifiiadan attanǧan baiyrǧy
skandinaviialyq vikngderdıŋ genealogiialyq şejıre qalyptastyru
ürdısı men qazaq halqynyŋ şejıre qalyptastyru ürdısınıŋ
arasynda öte ülken ūqsastyqtardyŋ bar ekenı jäne olardyŋ
maqsat-müddelerı men atqaratyn qyzmetınıŋ bır-bırınen
aumaityndyǧy, sondai-aq ol zamandardan berı myŋdaǧan jyldar
ötse de, Skandinaviiaǧa Skifiiadan attanǧan halyqtar men
Skifiianyŋ bügıngı mūragerı bolyp tabylatyn qazaq halqynyŋ
arasyndaǧy tarihi, etnografiialyq, lingvistikalyq jäne
genetikalyq bailanystardy būrynǧydan beter nyǧaita tüsetın
ǧajap etno-mädeni qūndylyq ekenın eske salady. Demek, qazaq
halqynyŋ «jetı atasyn bılmegen jetesız» degen qanatty sözınıŋ
astary öte tereŋ ekenı däl osy tūsta erekşe baiqalady. Osy
tūrǧydan kelende, tılımızdıŋ sözdık qorynda tūrǧan «baidaly
tūrmaq bas qaiǧy» degen qanatty söz tırkesınıŋ tüpkı
maǧynasynyŋ küŋgırttenıp, bügıngı taŋda arhaizmge ainala
bastaǧanynyŋ saldarynan keide auyz-ekı tılde «baital tügıl bas
qaiǧy» bolyp aitylyp jürgenı de oilandyratyn mäsele. Al
şyndyǧynda, este joq eskı zamandarda qazaq arasynda elge
aiyryqşa qadırlı äskerbasy, iia bolmasa äigılı kösem nemese abyz
nemese asa qadırlı aqsaqal dünieden ozsa, olardyŋ artynda qalǧan
ūrpaqtary qaiǧyryp, ädette qalyptasqan dästür boiynşa,
basyndaǧy baidalylaryn (būrymdaryn) kesetın bolǧan, sol siiaqty
marqūmdardyŋ közı tırısınde mıngen attarynyŋ jal-qūiryqtary da
qosa küzeletın bolǧan. Tarihi aqparattardan belgılı bolyp
otyrǧandai, baiyrǧy vikingterdıŋ batyr tūlǧalary da baidaly
(būrym) ösırgenı anyq baiqalady.
Endı Wikipedia erkın ensiklopediiasynda keltırılgen baiyrǧy
vikingderıŋ genealogiiasyna qatysty ‘Borr’ degen aidarmen
vikingderdıŋ mifologiiasyna qatysty aǧylşyntıldı maqalada
keltırılgen myna bır ǧajap faktorlar men olardyŋ qazaq tılıne
özım tärjımelegen mätınderıne nazar audaryp körelık.
In Norse mythology, Borr or Burr (Old Norse: 'son',
born; sometimes anglicized Bor, Bör or Bur) was the son of Búri. Borr
was the husband of Bestla and the father of Odin, Vili and Vé. Borr
receives mention in a poem in the Poetic Edda, compiled in the 13th
century from earlier traditional material, and in the Prose Edda,
composed in the 13th century by Icelander Snorri Sturluson. Scholars
have proposed a variety of theories about the figure. Bor is also one of
the most powerful gods even capable of surpassing Odin.
Būl mätınnıŋ qazaqşa nūsqasy mynadai:
Skandinaviia mifologiiasynda Borr nemese Burr (eskı norvegiialyq tuylǧan ūl
degen ūǧymdy bıldıredı. Aǧylşynşa Bor, Bör nemese Bur - Börınıŋ
ūly. Borr - Bestlanyŋ küieuı ärı Odin, Vili jäne Vennıŋ äkesı
bolǧan. Bör 13-şı ǧasyrda dästürlı jolmen jazylǧan
"poetikalyq Edda" öleŋınde jäne 13-şı ǧasyrda islandiialyq
Snorri Sturluson jazǧan prozalyq Eddada kezdesedı. Ǧalymdar
būl tūlǧa turaly köptegen teoriialar ūsyndy. Solardyŋ bırınde
Bör - Odinnen asyp tüsetın eŋ küştı qūdailardyŋ bırı.
Borr is mentioned in the fourth verse of the Völuspá, a poem
contained in the Poetic Edda, and in the sixth chapter of Gylfaginning,
the second section of the Prose Edda.
Borr is not mentioned again in the Prose Edda.
In skaldic and eddaic poetry, Odin is occasionally referred to as Borr's
son. The role of Borr in Norse mythology is unclear. Nineteenth-century
German scholar Jacob Grimm proposed to equate Borr with Mannus as
related in Tacitus' Germania on the basis of the similarity in their
functions in Germanic theogeny. The 19th century Icelandic scholar and
archaeologist Finnur Magnússon hypothesized that Borr was "intended
to signify [...] the first mountain or mountain-chain, which it was
deemed by the forefathers of our race had emerged from the waters in
the same region where the first land made its appearance. This
mountain chain is probably the Caucasus, called by the
Persians Borz (the genitive of the Old Norse Borr)...
Mätınnıŋ qazaqşa tärjımesı: Borr "Völiuspanyŋ" törtınşı
öleŋınde, poetikalyq Eddadaǧy öleŋde jäne prozalyq Eddanyŋ
ekınşı bölımı "Gilfaginingtıŋ" altynşy tarauynda kezdesedı:
Borr prozalyq Eddada būdan bylai atalmaidy. Skaldikalyq
jäne eddalyq poeziiada Odin keide Borrdyŋ ūly dep atalady.
Skandinaviia mifologiiasyndaǧy Borrdyŋ rölı tüsınıksız. HIH
ǧasyrdaǧy nemıs ǧalymy Djeikob Grimm Borrdy Mannuspen
teŋestırudı ūsynady. Būl Tasittıŋ "Germaniiasynda"
sipattalǧandai, olardyŋ nemıs teogeniiasyndaǧy
funksiialarynyŋ ūqsastyǧyna negızdelgen. Al 19 ǧasyrdaǧy
islandiialyq ǧalym jäne arheolog Finnur Magnusson “Borr”degen
atau "alǧaşqy tau nemese tau tızbegı" degen ūǧymdy bıldıredı dei
kelıp... “bızdıŋ näsılımızdıŋ ata-babalary bırınşı jer paida bolǧan
aimaqtaǧy sulardan paida bolǧan alǧaşqy tau nemese tau
tızbegı. Būl tau sılemı, bälkım, parsylardyŋ Borz dep atalatyn
Kavkaz tauynyŋ atauy boluy yqtimal”.
References/Cıltemeler:
The Poetic Edda. New York: The American-Scandinavian Foundation.
Finnur Magnússon (1824). Eddalaeren og dens oprindelse, Vol. I.
Grimm, Jacob (1883). Teutonic Mythology, Vol. I. London: G. Bell and
Sons.
Lindow, John (2001). Handbook of Norse Mythology. Santa Barbara:
ABC-CLIO.
Lorenz, Gottfried (1984). Gylfaginning. Darmstadt: Wissenschaftliche
Buchgesellschaft.
Mallet, M. (1847). Northern Antiquities. London: Henry G. Bohn.
Nordal, Sigurd (1980). Völuspá. Darmstadt: Wissenschaftliche
Buchgesellschaft.
Simek, Rudolf (1988). Lexikon der germanischen Mythologie. Stuttgart:
Alfred Kröner.
Simek, Rudolf (2007) translated by Angela Hall. Dictionary of Northern
Mythology. D.S. Brewer. ISBN 0-85991-513-1
Thorpe, Benjamin (1851). Northern Mythology. London: Edward
Lumley.
Brodeur, Arthur Gilchrist (transl.) (1916). The Prose Edda by Snorri
Sturluson. New York: The American-Scandinavian Foundation.
Bellows, Henry Adams (1923).
Körıp otyrǧanymyzdai, baiyrǧy vikingderdıŋ
mifologiiasynda olardyŋ qūdaiy nemese qolbasşysy sanalatyn
Odin Bör-dıŋ, iaǧni Börınıŋ ūly ekenı aiqyn körsetılgen. Endeşe,
tek türkıtıldes halyqtardyŋ totemı (tegı) sanalatyn börı baiyrǧy
Skifiiadan nemese bügıngı Qazaqstan jerınen üdere köşıp,
Skandinaviiaǧa qonystanǧan ejelgı vikingderdıŋ de totemdık tüpkı
tegı ekenı joǧarydaǧy ensiklopediialyq anyqtamadan anyq
baiqalyp tūrǧanyn joqqa şyǧaruǧa bola qoimas. Al 19 ǧasyrdaǧy
islandiialyq ǧalym men arheolog Finnur Magnusson bolsa, mült
ketıp, “Borr, Bör, Bur ”degen ataulardyŋ tüpkı maǧynasynyŋ Börı
ekenın aŋǧara almaǧan, sondyqtan da olar älgı sözdı "alǧaşqy tau
nemese tau tızbegı" degen ūǧymǧa balap, onyŋ etimologiiasyn
parsy tılınen ızdegen. Būl qatelıkterı üşın ol ǧalymdardy
jazǧyruǧa bola qoimas, öitkenı akademiialyq ǧylymda köpten
qalyptasqan qaǧida boiynşa, baiyrǧy Skifiia tek İranmen, al
skifterdıŋ tüpkı tegı parsylardan taraidy degen terıs ūǧymmen
bailanystyrylatynyn ūmytpaǧanymyz jön. Al saiasattan azat
bügıngı ǧylym ol qaǧidanyŋ jalǧan ekendıgın, iaǧni baiyrǧy
Skifiianyŋ bügıngı Qazaqstan ekenın de, sol territoriiany
älımsaqtan berı mekendep kele jatqan halyqtyŋ qazaqtar ekenın de
tolyq moiyndaidy.
Baiyrǧy Skandinaviianyŋ mifologiialyq
keiıpkerlerınıŋ genealogiialyq şejıresınen olardyŋ keibırınıŋ
tüpkı tegı Börıden (Buri) bastalatyny taiǧa taŋba basqandai, aiqyn
körınıp tūr. Sonymen qatar joǧarydaǧy genealogiialyq şejırede
Börıden (Bor, Buri) bölek tübı türkı Jord (Jūrt), Thor (künnıŋ
kürküreuın bıldıretın Dür degen söz), sol siiaqty türkı kısı
ataularyna ūqsas Balder (Baldr), Gymir, Vidar, Vali, Ull siiaqty
mifologiialyq keiıpkerlerdıŋ baiyrǧy esımderı de kezdesedı.
(jalǧasy bar)
Ädıl Ahmetov