Budan aldyn professor Ádil Ahmetovtyń «Vıkıngderdiń izimen». (Ǵylymı gıpotezalyq týyndy) kitabynan «Ckandınavııa ǵalymdary baıyrǵy úndieýropalyqtardyń túptamyryn Qazaqstannan izdeýde» dep atalatyn bóligi oqyrman nazaryna usynylǵan. Osy kitaptan úzindi jarııalaýdy odan ári jalǵastyramyz. Birge oqıyq.
Osy taqyrypty jan-jaqty zerttep-zerdelegen Reseı Ǵylym
Akademııasynyń korrespondent-múshesi, fılologııa
ǵylymdarynyń doktory Fedor Ýspenskıı ortaǵasyrdaǵy
skandınavııalyq vıkıngderdiń kúndelikti ómir-saltynda genealogııa
men shejireniń alatyn orny men máni týraly bylaı deıdi: «...V
srednevekovom obestve ı srednevekovoı kýltýrnoı
lıteretýrnoı tradııı, konechno, velıka ne tolko v Skandınavıı,
no v Skandınavıı genealogııa, rodoslovnaıa prıobrelı kakoe-to, ıa
by skazal, gıpertrofırovannoe znachenıe. To, chto chasto
sovremennym chıtatelem propýskaetsıa v tekstah sag, - ogromnye
verenıy slojneshıh rodoslovnyh, - kak nı stanno, ımelo
pervostepennoe znachenıe dlıa ıslandev ılı skandınavov togo
vremenı. Kak raz ne to, kak zvalı geroıa, bylo vajno ım, a gorazdo
vajnee ım byl ego rodovoı bekgraýnd, kotoryı za nım stoıal: tam
krylas osnovnaıa, vajneıshaıa ınformaııa» (Kýrsıv bizdiki – Ádil
Ahmetov).
Ǵalymnyń pikirinshe, baıyrǵy ata-babalaryna barynsha mán
berý nemese túpki teginiń kim bolǵanyn anyq bilý tek ortaǵasyrlyq
vıkıngderge ǵana emes, búgingi skandınavııalyqtarǵa da, onyń
ishinde, óte-móte ıslandııalyqtarǵa etene jaqyn sıpat. [Sosyn,
dana halqymyzdyń «Jeti atasyn bilmegen - jetesiz» degen saqaldy
naqyly aıtyp turǵandaı, genealogııa men shejireniń qazaq
arasynda da óte mańyzdy ekeni eriksiz oıǵa oralady.] Sebebi,
halqynyń sany tym az bolǵandyqtan bolýy kerek, búgingi
ıslandııalyqtardyń kópshiligi ózderiniń túpki ata-tegi men
genealogııalyq tamyryn H ǵasyrda ómir súrgen áıgili ıslandııalyq
termeshi ári qıssashy Egıl Skallagrımssonnan (Egill
Skallagrímsson) nemese eski zamandarda ómir súrgen belgili bir
aıtýly tulǵadan taratýdy jón sanaıtyny aıqyn baıqalady.
Sosyn, bul úrdis búgingi Islandııada eshqandaı min bolyp
sanalmaıtyny da nazarda bolǵany jón. Kerisinshe, mundaı dástúr
ısslandııalyq qıssa aıtýshylar men termeshiler úshin de, olardyń
tyńdarmandary úshin de óte baǵaly ári ótken tarıhty qaıta
tiriltip, ony búgingi kúnmen jalǵastyratyn eń ońtaıly quralǵa
aınalyp ketkeni kórinip tur jáne bul úrdistiń óz halqymyzdyń
arasynda da dál solaı baǵalanatyny jasyryn emes.
Árıne, bl úrdis, ıaǵnı ár azamattyń túpki gnealogııasy men ata-
baba shejiresin ulyqtaýy Skandınavııada, ásirese, orta ǵasyrlarda
úlken basymdyqqa ıe bolǵan. Bir de bir bas qosý nemese jıyn
qıssasyz nemese shejiresiz ótpegenge uqsaıdy. Sebebi ondaı bas
qosýlar men jıyndarǵa halyq birinshiden, qıssalardaǵy
keıipkerler men este joq eski zamandarda oryn alǵan eleýli
ýaqıǵalar arqyly óz tarıhy men salt-dástúrlerinen qundy
derekter men málimet alý úshin, ekinshi jaǵynan ózderiniń túpki
genealogııalyq tegin tanyp-bilý úshin jáne sondaı málimetter
arqyly ózderin de ózge jurtqa tanytý úshin baratyn bolǵan. Bir
sózben aıtqanda, geneaogııalyq jeli men halyq shejiresi sol kezdegi
qoǵamnyń eń basty uıtqysy men temirqazyǵy bolǵan. Sondyqtan
da, qıssashylar men termeshiler eshbir qate jibermeýe tyrysqan.
Óıtkeni halyq jadynda saqtalyp qalǵan tarıhı qundylyqtar esh
burmalanbaı, báz qalpynda jetse, tyńdaýshylar da maqtanysh
sezimge bólenip, termeshiler men qıssashylarǵa da óz
aramyzdaǵydaı, úlken qurmet kórsetiletin bolǵan.
Al keıde genealogııa men shejireniń ádebı dástúr sheńberinen
shyǵyp ketetin kezderi de oryn alǵany baıqalady. Máselen, bir
qıssada norvegııalyq Sverrır esimdi koroldiń Norvegııa taǵy
úshin saıysqa túsken kezinde, aımaqtardy aralap, halyqpen
júzdesý barysynda elektoratty óz jaǵyna tartý maqsatynda álgi
jıynda bolashaqta halyqtyń paıdasy úshin ózi iske asyratyn is-
josarlary týraly tyńdaýshylardyń júrekterine qozǵaý salatyn
nemese jylý syılaıtyn jalyndy sóz sóıleýdiń ornyna óziniń
Gýnhıld esimdi anasynyń geneaogııalyq shejiresin tápishtep aıtyp
berýge tyrysqan kórinedi. Onyń sózine qulaq túrgen elektorat
bolsa, sóz sóılegen adamnyń anasymen qaı jaǵynan týys
bolatynyn nemese onyń qadir-qasıetiniń qaı tustary ózderine
jaqyn keletinin topshylap, bolashaq koroldiń genealogııasy men
ata-baba shejiresiniń ózderimen qanshalyqty alys-jaqyn ekenin
bajaılaýmen bolǵan.
Ǵalym keltirgen ekinshi mysaldan da Islandııa qoǵamynda
genealogııalyq shejrireniń qanshalyqty úlken qundylyq bolyp
sanalatynyn anyq kórýe bolady. Máselen, endi birde Islandııa
tarıhynyń atasy sanalatyn «Islandııalyqtar týraly kitap» atty
týyndynyń avtory - svıaennık Arı Torgılson álgi
shyǵarmasynda Islandııa aralyna halyqtardyń o basta qalaı kelip
qonystanǵany, Hrıstıan dininiń qalaı engeni, shirkeý ınstıtýttary
jáne epıskotardyń kelýi jaıynda jan-jaqty málimet bere kelip,
kitabyn “Kitap osymen támam boldy” degen sózdermen aıaqtaǵan
kórinedi. Al shyn máninde, avtor kitabyn solaı aıaqadym degenimen,
jazýyn ary qaraı jalǵastyryp, eki genealogııalyq shejirege kósile
toqtalǵan kórinedi. Olardyń birinshisi tórt ıslandııalyq
epıskoptyń genealogııasy jaıyndaǵy málimet. Biraq álgilerdiń
ekeýi ol kezde ómirden ótip ketken epıskoptar bolsa, qalǵan ekeýi
Arı Torgılsonǵa kitap jazý kezinde ártúrli aqyl-keńes bergen
bastyqtary eken. Al shyn máninde, Anrı Torgılson álgi eki
epıskopqa olar tarapynan berilgen kómekterine jaı ǵana rahmet
aıtsa da nemese kitap solarǵa baǵyshtalady dese de jetkilikti
bolar edi ǵoı. Biraq olaı etýdiń ornyna Anrı Torgılson olardyń
genealogııasyn tarqatý arqyly olardy Islandııaǵa eń alǵash kelip
qonystanǵan eń dańqty tulǵalar retinde tym asqaqtatyp jibergen
kórinedi.
Osymen ǵana shektelse bir jón ǵoı, alaıda Anrı Torgılson
endigi jerde adam túsinip bolmaıyn qaıdaǵy bir Ingvı Konýng
Tıýrkov esimdi jer sharyna bılik júrgizen konýng, ıaǵnı korol
statýsyndaǵy mıfologııalyq keıipkerdiń genealogııasyn tuqym-
tuıaǵyna deıingi jiliktep, Anrıdiń ózine deıingi uzaq-sonar
shejireni shubyrta jóneledi. Bul genealogııa eń sońynda mynadaı
sózdermen aıaqtalady: “...meniń ákem Torgıls, al onyń uly – men
Anrı bolamyn.”
Qalaı bolǵanda da, bul shejireni aıaǵyna deıin tyńdaǵan
nemese oqyp shyqqan kez kelgen adamnyń jadyna Anrı
Torgılsonnyń avtografy jazylyp qalǵany kúmán týdyrmaıdy.
Demek, ol óziniń álgi kitaptyń avtory ekindigin dáleldeý úshin basqa
ádis tappaǵan syńaıly. Ol ol ma, Anrıdiń negizgi nysanasy óz
oqyrmandaryna óziniń geneaogııalyq teginiń sonshalyqty bıik
nemese áleýmettik statýsynyń sonshalyqty joǵary ekenin
dáleldeý, ıaǵnı ata-babalarynyń qudaı emes, biraq qudaıdan bylaı
emes bolǵanyn qalamyna erik bere otyryp, fantastıkalyq
epıteterdi qoıý jaǵyp, barynsha dáripteý bolǵanyn baıqamaý
múmkin emes.
Sonymen, skandınavıalyq genealogııa tek ótken tarıhqa
jasalǵan ekskýrs qana emes, ol sonymen qatar shejire taratýshy
adamnyń búgingi bolmys-bitiminen bastap, uzyn-sonar
baspaldaqtarmen urpaqtarynan-urpaqtaryna tómendeı otyryp,
shejire ıesiniń ótken zamanardaǵy ata-babalarynyń dańqty
beıneleri men aıtýly is-áreketterin monshaqqa tizgendeı etip,
kórkem tilmen ári maqtanysh sezimmen baıandaý. Demek,
skandınavııalyq genealogııa – ótkendi tirilte otyryp, ony búgingi
kúnmen jalǵaý, basqasha aıtqanda, keshegi men búginginiń arasyna
kópir salý. Sosyn, qandaı shejire bolmasyn, eń adymen shejire
ıesiniń ata-babalaryn barynsha dáripteıdi, alaıda eń sońynda bári
bir sol shejireni aıtyp otyrǵan adamnyń ózine kelip tireledi.
Bul faktor, ıaǵnı eki baǵyttaǵy genealogııalyq shejire
skandnavııalyqtar úshin asa mańyzdy, óıtkeni ol keshgi men
búgingini jalǵaıtyn dáneker bolǵandyqtan, aýdıtorııa sanasynda
kúlli týystyq baılanystardy sol shejireniń keıipkerleri atalǵan
saıyn únemi tiriltip otyrady. Mine sondyqtan da, skandınavııalyq
shejireler ádette sansyz kóp keıipkerlerdiń esimderine toly
bolady jáne tarıhı shyndyqtan habar beredi.
Mysaly, aıtalyq, teńiz saparlary kezinde kezdesip qalǵan eki
konýng eń aldymen jón surasý arqyly, shejirelerine silteme
jasaı otyryp, bir-birine týystyǵy bar-joǵyn ábden anyqap
alǵannan keıin ǵana dostasady ne bolmasa jat ekenin anyqtap, óz
jónine ketetin bolǵan.
Demek, genealogııa men shejireniń basty maqsaty tek ótkendi
tiriltetin qundylyq qana emes, sonymen qatar olardyń ekinshi
qyzmeti adamdardyń týystyq qarym-qatynastaryn arttyryp, bir-
birine súıeý bolatyn belsendiligin jandandyratyn óte mańyzdy
mádenı-áleýmettik kilt bolyp tabylady. Tipti, o basta Reseı
jerine ketip, sonda qonystanyp qalǵan skandınavııalyqtardyń
ózderi da qanshalyqty orystanyp ketkenine qaramastan, alystaǵy
otandarymen qatynastaryn úzbeı, eger qıyndyq týa qalsa,
varıagtar dep atalyp ketken qandas týystaryn panalaıtyn bolǵan.
Tipti, áýlıe Vladımırdiń ózi de, tolyqqandy orys knıazine aınalyp
ketse de, baıyrǵy vıkıngtik qasıetterin saqtap qalǵany belgili.
Sóz sońynda erekshe nazar aýdaratyn jáne bir faktor mynaý:
este joq eski zamandarda Skıfııadan attanǵan baıyrǵy
skandınavııalyq vıkngderdiń genealogııalyq shejire qalyptastyrý
úrdisi men qazaq halqynyń shejire qalyptastyrý úrdisiniń
arasynda óte úlken uqsastyqtardyń bar ekeni jáne olardyń
maqsat-múddeleri men atqaratyn qyzmetiniń bir-birinen
aýmaıtyndyǵy, sondaı-aq ol zamandardan beri myńdaǵan jyldar
ótse de, Skandınavııaǵa Skıfııadan attanǵan halyqtar men
Skıfııanyń búgingi murageri bolyp tabylatyn qazaq halqynyń
arasyndaǵy tarıhı, etnografııalyq, lıngvıstıkalyq jáne
genetıkalyq baılanystardy burynǵydan beter nyǵaıta túsetin
ǵajap etno-mádenı qundylyq ekenin eske salady. Demek, qazaq
halqynyń «jeti atasyn bilmegen jetesiz» degen qanatty sóziniń
astary óte tereń ekeni dál osy tusta erekshe baıqalady. Osy
turǵydan kelende, tilimizdiń sózdik qorynda turǵan «baıdaly
turmaq bas qaıǵy» degen qanatty sóz tirkesiniń túpki
maǵynasynyń kúńgirttenip, búgingi tańda arhaızmge aınala
bastaǵanynyń saldarynan keıde aýyz-eki tilde «baıtal túgil bas
qaıǵy» bolyp aıtylyp júrgeni de oılandyratyn másele. Al
shyndyǵynda, este joq eski zamandarda qazaq arasynda elge
aıyryqsha qadirli áskerbasy, ııa bolmasa áıgili kósem nemese abyz
nemese asa qadirli aqsaqal dúnıeden ozsa, olardyń artynda qalǵan
urpaqtary qaıǵyryp, ádette qalyptasqan dástúr boıynsha,
basyndaǵy baıdalylaryn (burymdaryn) kesetin bolǵan, sol sııaqty
marqumdardyń kózi tirisinde mingen attarynyń jal-quıryqtary da
qosa kúzeletin bolǵan. Tarıhı aqparattardan belgili bolyp
otyrǵandaı, baıyrǵy vıkıngterdiń batyr tulǵalary da baıdaly
(burym) ósirgeni anyq baıqalady.
Endi Wikipedia erkin enıklopedııasynda keltirilgen baıyrǵy
vıkıngderiń genealogııasyna qatysty ‘Borr’ degen aıdarmen
vıkıngderdiń mıfologııasyna qatysty aǵylshyntildi maqalada
keltirilgen myna bir ǵajap faktorlar men olardyń qazaq tiline
ózim tárjimelegen mátinderine nazar aýdaryp kórelik.
In Norse mythology, Borr or Burr (Old Norse: 'son',
born; sometimes anglicized Bor, Bör or Bur) was the son of Búri. Borr
was the husband of Bestla and the father of Odin, Vili and Vé. Borr
receives mention in a poem in the Poetic Edda, compiled in the 13th
century from earlier traditional material, and in the Prose Edda,
composed in the 13th century by Icelander Snorri Sturluson. Scholars
have proposed a variety of theories about the figure. Bor is also one of
the most powerful gods even capable of surpassing Odin.
Bul mátinniń qazaqsha nusqasy mynadaı:
Skandınavııa mıfologııasynda Borr nemese Býrr (eski norvegııalyq týylǵan ul
degen uǵymdy bildiredi. Aǵylshynsha Bor, Bör nemese Bur - Bóriniń
uly. Borr - Bestlanyń kúıeýi ári Odın, Vılı jáne Venniń ákesi
bolǵan. Bór 13-shi ǵasyrda dástúrli jolmen jazylǵan
"poetıkalyq Edda" óleńinde jáne 13-shi ǵasyrda ıslandııalyq
Snorrı Stýrlýson jazǵan prozalyq Eddada kezdesedi. Ǵalymdar
bul tulǵa týraly kóptegen teorııalar usyndy. Solardyń birinde
Bór - Odınnen asyp túsetin eń kúshti qudaılardyń biri.
Borr is mentioned in the fourth verse of the Völuspá, a poem
contained in the Poetic Edda, and in the sixth chapter of Gylfaginning,
the second section of the Prose Edda.
Borr is not mentioned again in the Prose Edda.
In skaldic and eddaic poetry, Odin is occasionally referred to as Borr's
son. The role of Borr in Norse mythology is unclear. Nineteenth-century
German scholar Jacob Grimm proposed to equate Borr with Mannus as
related in Tacitus' Germania on the basis of the similarity in their
functions in Germanic theogeny. The 19th century Icelandic scholar and
archaeologist Finnur Magnússon hypothesized that Borr was "intended
to signify [...] the first mountain or mountain-chain, which it was
deemed by the forefathers of our race had emerged from the waters in
the same region where the first land made its appearance. This
mountain chain is probably the Caucasus, called by the
Persians Borz (the genitive of the Old Norse Borr)...
Mátinniń qazaqsha tárjimesi: Borr "Vólıýspanyń" tórtinshi
óleńinde, poetıkalyq Eddadaǵy óleńde jáne prozalyq Eddanyń
ekinshi bólimi "Gılfagınıngtiń" altynshy taraýynda kezdesedi:
Borr prozalyq Eddada budan bylaı atalmaıdy. Skaldıkalyq
jáne eddalyq poezııada Odın keıde Borrdyń uly dep atalady.
Skandınavııa mıfologııasyndaǵy Borrdyń róli túsiniksiz. HIH
ǵasyrdaǵy nemis ǵalymy Djeıkob Grımm Borrdy Mannýspen
teńestirýdi usynady. Bul Taıttiń "Germanııasynda"
sıpattalǵandaı, olardyń nemis teogenııasyndaǵy
fýnkııalarynyń uqsastyǵyna negizdelgen. Al 19 ǵasyrdaǵy
ıslandııalyq ǵalym jáne arheolog Fınnýr Magnýsson “Borr”degen
ataý "alǵashqy taý nemese taý tizbegi" degen uǵymdy bildiredi deı
kelip... “bizdiń násilimizdiń ata-babalary birinshi jer paıda bolǵan
aımaqtaǵy sýlardan paıda bolǵan alǵashqy taý nemese taý
tizbegi. Bul taý silemi, bálkim, parsylardyń Borz dep atalatyn
Kavkaz taýynyń ataýy bolýy yqtımal”.
References/Ciltemeler:
The Poetic Edda. New York: The American-Scandinavian Foundation.
Finnur Magnússon (1824). Eddalaeren og dens oprindelse, Vol. I.
Grimm, Jacob (1883). Teutonic Mythology, Vol. I. London: G. Bell and
Sons.
Lindow, John (2001). Handbook of Norse Mythology. Santa Barbara:
ABC-CLIO.
Lorenz, Gottfried (1984). Gylfaginning. Darmstadt: Wissenschaftliche
Buchgesellschaft.
Mallet, M. (1847). Northern Antiquities. London: Henry G. Bohn.
Nordal, Sigurd (1980). Völuspá. Darmstadt: Wissenschaftliche
Buchgesellschaft.
Simek, Rudolf (1988). Lexikon der germanischen Mythologie. Stuttgart:
Alfred Kröner.
Simek, Rudolf (2007) translated by Angela Hall. Dictionary of Northern
Mythology. D.S. Brewer. ISBN 0-85991-513-1
Thorpe, Benjamin (1851). Northern Mythology. London: Edward
Lumley.
Brodeur, Arthur Gilchrist (transl.) (1916). The Prose Edda by Snorri
Sturluson. New York: The American-Scandinavian Foundation.
Bellows, Henry Adams (1923).
Kórip otyrǵanymyzdaı, baıyrǵy vıkıngderdiń
mıfologııasynda olardyń qudaıy nemese qolbasshysy sanalatyn
Odın Bör-diń, ıaǵnı Bóriniń uly ekeni aıqyn kórsetilgen. Endeshe,
tek túrkitildes halyqtardyń totemi (tegi) sanalatyn bóri baıyrǵy
Skıfııadan nemese búgingi Qazaqstan jerinen údere kóship,
Skandınavııaǵa qonystanǵan ejelgi vıkıngderdiń de totemdik túpki
tegi ekeni joǵarydaǵy enıklopedııalyq anyqtamadan anyq
baıqalyp turǵanyn joqqa shyǵarýǵa bola qoımas. Al 19 ǵasyrdaǵy
ıslandııalyq ǵalym men arheolog Fınnýr Magnýsson bolsa, múlt
ketip, “Borr, Bör, Bur ”degen ataýlardyń túpki maǵynasynyń Bóri
ekenin ańǵara almaǵan, sondyqtan da olar álgi sózdi "alǵashqy taý
nemese taý tizbegi" degen uǵymǵa balap, onyń etımologııasyn
parsy tilinen izdegen. Bul qatelikteri úshin ol ǵalymdardy
jazǵyrýǵa bola qoımas, óıtkeni akademııalyq ǵylymda kópten
qalyptasqan qaǵıda boıynsha, baıyrǵy Skıfııa tek Iranmen, al
skıfterdiń túpki tegi parsylardan taraıdy degen teris uǵymmen
baılanystyrylatynyn umytpaǵanymyz jón. Al saıasattan azat
búgingi ǵylym ol qaǵıdanyń jalǵan ekendigin, ıaǵnı baıyrǵy
Skıfııanyń búgingi Qazaqstan ekenin de, sol terrıtorııany
álimsaqtan beri mekendep kele jatqan halyqtyń qazaqtar ekenin de
tolyq moıyndaıdy.
Baıyrǵy Skandınavııanyń mıfologııalyq
keıipkerleriniń genealogııalyq shejiresinen olardyń keıbiriniń
túpki tegi Bóriden (Buri) bastalatyny taıǵa tańba basqandaı, aıqyn
kórinip tur. Sonymen qatar joǵarydaǵy genealogııalyq shejirede
Bóriden (Bor, Buri) bólek túbi túrki Jord (Jurt), Thor (kúnniń
kúrkúreýin bildiretin Dúr degen sóz), sol sııaqty túrki kisi
ataýlaryna uqsas Balder (Baldr), Gymir, Vidar, Vali, Ull sııaqty
mıfologııalyq keıipkerlerdiń baıyrǵy esimderi de kezdesedi.
(jalǵasy bar)
Ádil Ahmetov
