Ötken aptada Almaty oblysyna qarasty Raiymbek audanyna jolymyz tüstı. Qanşa qarasaq ta "Jer jannaty - Jetısudyŋ" är kez tabiǧatyna tamsanyp, sūlulyǧyna sūqtanyp közımız talsa da, köŋılımız toiǧan emes. Qalanyŋ kök tütınınen azattyqqa şyǧyp dalanyŋ taza auasyna keudemız aşyla tüstı.
Joldar... Är kez ümıttıŋ jetegınde jetelep, türlı-türlı qiial älımıne şomdyryp ala jöneledı. Al jol boiy qūlpyrǧan körkem tabiǧat bolsa, qiialyŋyzǧa tıptı qanat bıtırerı sözsız.
Şelekten ötkennen keiın Toraiǧyr asuy, Kökpektıŋ jazyǧy, Alasa (Şaryn), Kegennyŋ qaiqysy, Saryjazdyŋ asuy bırınen bırı ötken ǧajap tabiǧaty aldyǧa qarai qūlşyndyryp, ūmsyndyra tüsedı. Äŋgımenıŋ tübın tüsıretın jürgızuşımız Ardaq Abekov el men jerdıŋ tarihynan, auyl oqiǧalarynan aluantürlı syr şerttı. Jas käsıpker Ashat Qasymov ekeumız közımız – tabiǧatta bolǧanymen, qūlaǧymyz – Arekeŋnıŋ äŋgımesınde. Al Ardaq aǧanyŋ temır tūlpary yzǧytyp keledı.
Oiymyzǧa Mūqaǧali aqynnyŋ myna bır tamaşa öleŋı oraldy:
He syilaidy, ne beredı keler kün?!
Ne de bolsa, tırı tūrsam, körermın.
Jelıdegı qūlynymyn men eldıŋ,
Kögendegı qozysymyn men eldıŋ.
Ne syilasyn, nesın bersın el maǧan?!
Tūrsaq eken elım de aman, men de aman.
Taular — menıŋ tausylmaityn baqytym,
Al yrysym — ūlanǧaiyr keŋ dalam.
Ne ıstemekpın altyn, gauhar, jaqūtty,
Olardy ızdep ötkızbespın uaqytty.
Men baqytsyz bola qoiman sırä da,
Tuǧan elım bolsa eken baqytty!
Däneŋe de syilamasyn keler kün,
Syi körmei-aq sualarmyn, sönermın.
Tuǧan elım tūǧyrynda tūrsa eken,
Ärı qarai... Ärı qarai körermın...
Äsırese «Taular — menıŋ tausylmaityn baqytym» degen joldaryn ışımnen kübırlep qaitalap kelemın.
Äuelgı byǧytymyz – Raiymbek audandyq kıtaphanasy. Sebebı «Tuǧan jerge taǧzym» jobasy aiasynda akademik, diplomat Ädıl Ahmetov pen professor Qairat Abekovtyŋ Raiymbek audany kıtaphanasyna arnalǧan ekı qorap kıtapty jetkızuımız kerek. Būl missiia sätımen oryndaldy. Kıtaphanaşy Marjan hanym kıtaptardy qabyldap alyp, «Tuǧan jerge taǧyzym» aksiiasy aiasynda kıtaphanaǧa syilyq jasaǧan azamattarǧa alǧausyz aq alǧysyn jaudyryp-aq jatyr. Kıtaptar arasynda akademik Ädıl Ahmetovtyŋ töl tuyndylary da bar. Būl kıtaphana ūjymyn odan saiyn quanta tüstı.
Ädıl Qūrmanjanūly osy eŋselı taulardyŋ bauraiyndaǧy Narynqol auylynda osydan 80 jyl būryn düniege kelgen. Osyndai şaǧyn ǧana auyldan arman arqalap şyqqan bala bükıl älemdı aralap, ǧylym men bılım, käsıbi örleu jolynda tolaiym jetıstıkke jetkenı kımnıŋ bolsa da kökıregıne aldyǧa qarai qūlşynys sezımın oiatary anyq. Eşkımnıŋ kömegıne süienbei öz erık-jıgerımen jetıstıkke jetken jas tolqynǧa ärdaiym ülgı-önegesın şaşyp, parasat-paiymymen jol sıltep tūrady emes pe? Biyl Ädıl aǧa seksennıŋ seŋgırıne aiaq basyp otyr. Ünemı ızdenıs üstınde jüretın aǧamyz älı de tyŋ. Jas jıgıttei sergek. Jazudan, oqudan, jalpy ızdenuden eş jalyqpaidy. Şyn jürekten şyǧarmaşylyq tabys tıleimız. Jan-jary Dariǧa apai ekeuı ūl-qyzdary Nūrlan, Nūrjan, Qarlyǧaştan örbitın nemere-şöberesınıŋ qyzyǧyna toimai külıp-oinap ūzaq jasai bersın degımız keledı.
Bızdı muzeidıŋ qor saqtauşysy Alamgül Jūmaǧūlova qarsy aldy.
«Aqyn özı ölse de öşpes mūraǧa ainalǧan, oqyrman köŋılıne berık ūialap, är ūrpaqpen ün qatysyp, jaŋa buyn ökılderımen syr şertıse bastaǧan, Mūqaǧali poeziiasyna tereŋ boilai tüsu, är qyrynan ǧylymi saralap zertteu, muzeidegı jädıgerlerdı saqtau, tanystyru, öleŋderın qalyŋ köpşılık qauymǧa nasihattau muzeidegı bügıngı kündegı maŋyzdy mäselenıŋ bırı bolyp otyr. Jarty ǧasyrǧa da tolmaityn jyr ǧūmyrynda aqyn mol mūra qaldyryp kettı. Şeksız-şetsız ruhani bailyq bolyp tabylatyn mūrany igerıp, halqymyzdyŋ qajetıne jaratu bügıngı sonymen bırge keleşek ūrpaqtyŋ da asa qasterlı paryzy bolmaq.
Muzeidıŋ mındetı – jas ūrpaqty tärbieleu, ūly tūlǧalardyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn tereŋdep tanytu bolmaq. Mūqaǧali Maqataevtyŋ ädebi-memorialdy muzeiı. Tarihi qūndylyqtardy saqtau – bızdıŋ erekşe paryzymyz» deidı Almagül hanym.
Ärmen qarai qor saqtauşy Almagül hanym muzei tarihymen egjei-tekjeilı tanystyryp öttı.
Mūrajaidyŋ ǧimaraty 1990 jyly 20 säuırde Qazaq SSR Ministrler Keŋesınıŋ qaulysymen salyndy. 1991 jyly 24 qyrküiekte Qazaq SSR Ministrler Keŋesınıŋ №544 qaulysymen M.Maqataev ädebi-eskertkış mūrajaiy bolyp bekıtıldı. Qazaq SSR Premer ministrı Qaramanov bekıttı. Muzei 1991 jyly aqynnyŋ 60 jyldyq mereitoiynda aşyldy.
XX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyndaǧy halqymyzdyŋ ruhani düniesın, ädebiet älemınıŋ eŋ jaryq jūldyzynyŋ bırı – Mūqaǧali jyrlary dünienı dür sılkındırıp, türlendırıp, tyŋ şyrqau biıkke köterıp kettı.
Almagüldıŋ aituynşa, XXI ǧasyr Mūqaǧalitanu däuırınıŋ bastalǧan ǧasyry. 2011 jyldyŋ basy Mūqaǧali Maqataevtyŋ 80 jyldyq toiyna daiyndyqpen bastaldy. Sonau 1991 jyldary salynǧan ǧimarat şyn mänınde eskırgen edı. Aqynnyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧynan maǧlūmat beretın muzeidıŋ syrtqy körkı qandai bolsa, ışkı bezendırıluı de talapqa sai etıp jasalyndy.
Şelekten ötkennen keiın Toraiǧyr asuy, Kökpektıŋ jazyǧy, Alasa (Şaryn), Kegennyŋ qaiqysy, Saryjazdyŋ asuy bırınen bırı ötken ǧajap tabiǧaty aldyǧa qarai qūlşyndyryp, ūmsyndyra tüsedı. Äŋgımenıŋ tübın tüsıretın jürgızuşımız Ardaq Abekov el men jerdıŋ tarihynan, auyl oqiǧalarynan aluantürlı syr şerttı. Jas käsıpker Ashat Qasymov ekeumız közımız – tabiǧatta bolǧanymen, qūlaǧymyz – Arekeŋnıŋ äŋgımesınde. Al Ardaq aǧanyŋ temır tūlpary yzǧytyp keledı.
Oiymyzǧa Mūqaǧali aqynnyŋ myna bır tamaşa öleŋı oraldy:
He syilaidy, ne beredı keler kün?!
Ne de bolsa, tırı tūrsam, körermın.
Jelıdegı qūlynymyn men eldıŋ,
Kögendegı qozysymyn men eldıŋ.
Ne syilasyn, nesın bersın el maǧan?!
Tūrsaq eken elım de aman, men de aman.
Taular — menıŋ tausylmaityn baqytym,
Al yrysym — ūlanǧaiyr keŋ dalam.
Ne ıstemekpın altyn, gauhar, jaqūtty,
Olardy ızdep ötkızbespın uaqytty.
Men baqytsyz bola qoiman sırä da,
Tuǧan elım bolsa eken baqytty!
Däneŋe de syilamasyn keler kün,
Syi körmei-aq sualarmyn, sönermın.
Tuǧan elım tūǧyrynda tūrsa eken,
Ärı qarai... Ärı qarai körermın...
Äsırese «Taular — menıŋ tausylmaityn baqytym» degen joldaryn ışımnen kübırlep qaitalap kelemın.
Äuelgı byǧytymyz – Raiymbek audandyq kıtaphanasy. Sebebı «Tuǧan jerge taǧzym» jobasy aiasynda akademik, diplomat Ädıl Ahmetov pen professor Qairat Abekovtyŋ Raiymbek audany kıtaphanasyna arnalǧan ekı qorap kıtapty jetkızuımız kerek. Būl missiia sätımen oryndaldy. Kıtaphanaşy Marjan hanym kıtaptardy qabyldap alyp, «Tuǧan jerge taǧyzym» aksiiasy aiasynda kıtaphanaǧa syilyq jasaǧan azamattarǧa alǧausyz aq alǧysyn jaudyryp-aq jatyr. Kıtaptar arasynda akademik Ädıl Ahmetovtyŋ töl tuyndylary da bar. Būl kıtaphana ūjymyn odan saiyn quanta tüstı.
Ädıl Qūrmanjanūly osy eŋselı taulardyŋ bauraiyndaǧy Narynqol auylynda osydan 80 jyl būryn düniege kelgen. Osyndai şaǧyn ǧana auyldan arman arqalap şyqqan bala bükıl älemdı aralap, ǧylym men bılım, käsıbi örleu jolynda tolaiym jetıstıkke jetkenı kımnıŋ bolsa da kökıregıne aldyǧa qarai qūlşynys sezımın oiatary anyq. Eşkımnıŋ kömegıne süienbei öz erık-jıgerımen jetıstıkke jetken jas tolqynǧa ärdaiym ülgı-önegesın şaşyp, parasat-paiymymen jol sıltep tūrady emes pe? Biyl Ädıl aǧa seksennıŋ seŋgırıne aiaq basyp otyr. Ünemı ızdenıs üstınde jüretın aǧamyz älı de tyŋ. Jas jıgıttei sergek. Jazudan, oqudan, jalpy ızdenuden eş jalyqpaidy. Şyn jürekten şyǧarmaşylyq tabys tıleimız. Jan-jary Dariǧa apai ekeuı ūl-qyzdary Nūrlan, Nūrjan, Qarlyǧaştan örbitın nemere-şöberesınıŋ qyzyǧyna toimai külıp-oinap ūzaq jasai bersın degımız keledı.
Narynqol – asqaq Hantäŋırı tau sılemderınıŋ bökterınde, Baiynqol özenınıŋ jaǧasynda oryn tepken ǧajaiyp auyl eken. Taudyŋ tamaşa körınısımen körıktenıp, jazdyŋ künı jasyl jelekke oralar auyl beinesın oişa elestetudıŋ özı de bır ǧanibet. Şama-şarqymyzşa eŋselı taulardyŋ körınısın fotoǧa tüsırıp-aq baqtyq.Kelesı baǧytymyz – Mūqaǧali Maqataev tuǧan Qarasaz auyly. Biyl – aqiyq aqyn Mūqaǧalidyŋ 90 jyldyǧy. Saryjazdan san märte ötsek te, Qarasazǧa bır jolymyz tüspegen edı. Osy joly arnaiy Mūqaǧalidyŋ äigılı auylyna at basyn būrdyq. Oŋ jaqtan qaptaldasyp otyratyn Töte dep atalatyn taudyŋ körkemdıgı közdıŋ jauyn alady. Tau bökterındegı Qarasazǧa kırgende quanyşymyzda şek bolmady.
Foto avtory: Qalamqas Aǧybaeva
Arqaly aqynnan artyq Qarasazdy sipattai almaspyz. Mūqaǧali tuǧan jerın bylaişa jyrlaidy: Tanys ölke, Tanys aimaq, Tanys maŋ: Anau jerde - qūrbylarmen alysqam, Anau jerde - qūrby janmen tabysqam. Alba-jūlba aqşa būlttar jarysqan, Taular äne, ūiyqtap ketken danyşpan, Joldar anau, şūbatylyp şaŋy ūşqan, Tanys ölke, tanys aimaq, tanys maŋ. Şabyndyqtar, Egıstıkter, Toǧailar. Töbelerdıŋ töbesınde - kök aidar. Aq saǧymmen aralasyp, aulaqqa, Saǧym bolyp bara jatyr köp oilar. Bır tynbaidy şegırtkenıŋ şyryly, Jel qozǧaǧan aq şilerdıŋ sybyry, Bärı tanys - kısınegen qūlyny In auzynda şaŋqyldaǧan suyry. Ainalaiyn! Atameken, Aq meken! Qandai qazaq ızdep senı tapty eken?! Tuǧan ölke tättı eken ǧoi, Tättı eken! Muzeidıŋ aldyndaǧy Mūqaǧalidyŋ eskertkışı qasqaiyp tūr. Artyndaǧy tau körınısı erekşe köz tartady. Muzei men eskertkıştın ornyn öte sättı tapqan eken. Muzei özgeşe pışındı bolyp keledı.
Bızdı muzeidıŋ qor saqtauşysy Alamgül Jūmaǧūlova qarsy aldy.
«Aqyn özı ölse de öşpes mūraǧa ainalǧan, oqyrman köŋılıne berık ūialap, är ūrpaqpen ün qatysyp, jaŋa buyn ökılderımen syr şertıse bastaǧan, Mūqaǧali poeziiasyna tereŋ boilai tüsu, är qyrynan ǧylymi saralap zertteu, muzeidegı jädıgerlerdı saqtau, tanystyru, öleŋderın qalyŋ köpşılık qauymǧa nasihattau muzeidegı bügıngı kündegı maŋyzdy mäselenıŋ bırı bolyp otyr. Jarty ǧasyrǧa da tolmaityn jyr ǧūmyrynda aqyn mol mūra qaldyryp kettı. Şeksız-şetsız ruhani bailyq bolyp tabylatyn mūrany igerıp, halqymyzdyŋ qajetıne jaratu bügıngı sonymen bırge keleşek ūrpaqtyŋ da asa qasterlı paryzy bolmaq.
Muzeidıŋ mındetı – jas ūrpaqty tärbieleu, ūly tūlǧalardyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn tereŋdep tanytu bolmaq. Mūqaǧali Maqataevtyŋ ädebi-memorialdy muzeiı. Tarihi qūndylyqtardy saqtau – bızdıŋ erekşe paryzymyz» deidı Almagül hanym.
Ärmen qarai qor saqtauşy Almagül hanym muzei tarihymen egjei-tekjeilı tanystyryp öttı.
Mūrajaidyŋ ǧimaraty 1990 jyly 20 säuırde Qazaq SSR Ministrler Keŋesınıŋ qaulysymen salyndy. 1991 jyly 24 qyrküiekte Qazaq SSR Ministrler Keŋesınıŋ №544 qaulysymen M.Maqataev ädebi-eskertkış mūrajaiy bolyp bekıtıldı. Qazaq SSR Premer ministrı Qaramanov bekıttı. Muzei 1991 jyly aqynnyŋ 60 jyldyq mereitoiynda aşyldy.
XX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyndaǧy halqymyzdyŋ ruhani düniesın, ädebiet älemınıŋ eŋ jaryq jūldyzynyŋ bırı – Mūqaǧali jyrlary dünienı dür sılkındırıp, türlendırıp, tyŋ şyrqau biıkke köterıp kettı.
Almagüldıŋ aituynşa, XXI ǧasyr Mūqaǧalitanu däuırınıŋ bastalǧan ǧasyry. 2011 jyldyŋ basy Mūqaǧali Maqataevtyŋ 80 jyldyq toiyna daiyndyqpen bastaldy. Sonau 1991 jyldary salynǧan ǧimarat şyn mänınde eskırgen edı. Aqynnyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧynan maǧlūmat beretın muzeidıŋ syrtqy körkı qandai bolsa, ışkı bezendırıluı de talapqa sai etıp jasalyndy.
Biyl Mūqaǧalidyŋ 90 jyldyǧy Qazaqstan kölemınde jan-jaqty toilandy. Äleumettık jelılerde aqyn öleŋderın jatqa oquşylar köptep kezdestı. Nasihattyq jūmysy öte joǧary deŋgeide öttı. Mysaly, bloger Aikümıs Qanatqyzy özınıŋ instagram paraqşasynda ūiymdastyrǧan Mūqaǧali Maqataevtyŋ şyǧarmaşylyǧy boiynşa «Jyrlaidy jürek» atty mänerlep oqu baiqauyna 100-ge juyq adam adam qatysyp, solardyŋ ışınen ırıktelıp är türlı atalymdarmen 16 üzdık anyqtaldy. Qazaqstannyŋ tükpır-tükpırınen jastar qatysyp, taŋdai qaǧarlyq erekşe öner körsete bıldı. Būl bır ǧana mysal. Būdan özge de ötıp jatqan baiqaularda esep joq...Mūqǧali öleŋderı tez jattalyp, halyq arasyna keŋınen tarap ketetın özındık erekşelıgı bar. Būl karantindık jaǧdaidaǧy jūrttyŋ Mūqaǧali öleŋderın jatqa oquǧa köbırek jol aşqan da boluy yqtimal. Al däl qazır tabanymyz tigen Qarasazda jügırıp jürgen kez kelgen bala öleŋdetıp, maqaldatyp söileidı. Sebebı, tu salyp Mūqaǧali öleŋderımen auyzdanǧan. Qai-qaisy da kemınde jüzdegen öleŋın jatqa soǧady. Apyrmai, Tuǧan jer-ai! Teŋdeser kım, Būl jerge sen bolmasan, kelmes edım. Kındıgımdı bailaǧan qazyǧym-ai, Sen bolmasaŋ, būl maŋdy körmes edım. Jat közımen qaraidy adamdaryŋ, Jaqyn tartar qūrby da taba almadym. Jas otaudyŋ esıgın aşyp qalyp, Ailam qūryp, qaiyra jaba almadym... Kel demedı, nemese ket demedı, Nesın maǧan, bılmeimın, ökpeledı?! Senı süigen jürektı, tuǧan ölkem, Sen ösırgen bıreuler jek köredı. Tuǧan elım, Körmesem saǧynamyn, Ketsem ızım özıŋnen tabylady. Jasyra almai, ınıŋnıŋ otauynan, Ystyq maǧan atanyŋ şaŋyraǧy. Aqiyq aqyn şabyttanyp san märte jyrǧa qosqan Qarasaz sol künı säulelı kün şuaǧyna şomylyp nūrlanady. Tabiǧat ana da bızdıŋ būl saparymyzdy qūptaǧandai, meiırlenıp jyly qūşaǧyna alǧysy kelgendei äserge bölendık.
Arman SERIKŪLY,
Fotolardyŋ avtory: Ashat QASYMOV,
Jürgızuşı: Ardaq ABEKOV,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
Almaty oblysy
eskertkış
Mūqaǧali
Muzei
Mūqaǧali Maqataev
Ädıl Ahmetov
Qarasaz aulyly
Mūqaǧali muzeiı
