قازاق ءتىلىنىڭ تاريحي تانىمىنداعى ورتا عاسىر ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءرولى مەن ماڭىزى
(«كيتاب – مۋحادديما» ءماتىنى نەگىزىندە)
ءار كەزەڭدەردە زەرتتەۋشىلەردىڭ تاراپىنان قىزىعۋشىلىق تۋدىرىپ كەلە جاتقان تۇركى تىلدەرى، سونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋى، دامۋ جولدارىنىڭ وزىندىك زاڭدىلىقتارى، ۇلتتىق دۇنيە تانىمدى قالىپتاستىرۋداعى بەلسەندى قىزمەتى بۇگىنگى عاسىرلار توعىسىندا زەرتتەۋدىڭ ەرەكشە تاسىلدەرىمەن قوسا، ۇلتتىق تانىم مەن بولمىستىڭ تاريحي كۇرە تامىرىن ودان ءارى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان قازاق ءتىلىنىڭ تاريحىنا قاتىستى ءاربىر كەزەڭدەردى جان-جاقتى زەرتتەپ، جازبا ەسكەتكىشتەرگە تەرەڭ تالداۋ جاساۋ ارقىلى، ءتىلدىڭ دامۋ بارىسىنداعى ەجەلگى زامان مەن قازىرگى كەزەڭ اراسىنداعى ساباقتاستىقتى انىقتاۋ ارقىلى ءتىلىمىزدىڭ كەلەشەتەگى قادامىن نىقتاي تۇسەمىز.
ادام بالاسىنىڭ ءومىر بويعى قارىم-قاتىناسىنىڭ قۇرالى بولىپ كەلە جاتقان ءتىل ماسەلەسى ءاردايىم وزەكتى. ءتىل دامۋىنداعى ءار كەزەڭدەردىڭ ناقتى دەرەگى بولىپ تابىلاتىن سوزدىك قورداعى ءاربىر تىلدىك بىرلىكتەر نەمەسە بەلگىلى ءبىر تاريحي جاعداياتتىڭ ء بىر ۇزىگىن بويىنا ساقتاپ قالعان ورالىمدار، ءتىپتى ءار ءداۋىردىڭ تۇتاس بەلگىسىن كورسەتەتىن جازبا ەسكەرتكىشتەردى تاريحي-مادنەي-تانىمدىق تىلدىك تۇتاستىقتا زەرتتەۋ باسقا عىلىمدارمەن قوسا، قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ دە ءورىسىن كەڭەيتىپ، ءتىل تاريحىن، تۋركولوگيانىڭ ماڭىزىن تەرەڭدەتە تۇسەرى ءسوزسىز. ۇلت پەن ءتىلدىڭ تاريحىنا قاتىستى زەرتتەۋلەردىڭ بارلىعى ورتا عاسىر تاريحىنا سوقپاي كەتە المايدى. تۇركىلىك مادەنيەت پەن الەمدىك وركەنيەتتە ورتا عاسىردىڭ ۇلەسى قانداي؟ قىتاي قورعانىنان قارا تەڭىز ارالىعىنداى ورتا ازياداعى قازىرگى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ قۇرىلۋىنا باستى ۇيىتقى بولعان قىپشاقتار كىمدەر؟ تۇركىتانۋشىلار تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشىنەن قازىرگى تاتار، باشقۇرت، قاراشاي، قۇمىق، قاراقالپاق، نوعاي، قازاق تىلدەرىن نەگە قىپشاق توبى دەپ جىكتەدى؟ تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرىگىپ-ءبولىنىپ، قايتا قۇرىلۋىنا سەبەپ بولعان ورتا عاسىر نەسىمەن قۇندى؟ ورتا عاسىردا ءومىر سۇرگەن تۇركى حالىقتارى ارتىنا مول رۋحاني قازىنا قالدىردى. بۇل قازىنانىڭ قوماقتى بولىگى – سان الۋان ءالىپبي نەگىزىندە حاتقا ءتۇسىپ، (رۋنا، گوت، ارميان، مانيحەي، سوعدى، اراب ت.ب) ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن جازبالار. V عاسىردان XV عاسىرعا دەيىنگى، ياعني قازىرگى زامانعى ۇلتتار قالىپتاسا باستاعان كەزەڭگە دەيىنگى جازبا ەسكەرتكىشتەر بۇكىل تۇركى حالقىنا ورتاق مۇرا. ورتا عاسىردا ەۋرازيانى مەكەندەگەن حالىقتار ءۇشىن كۇردەلى تاريحي وزگەرىستەر كەزەڭى بولعانى بەلگىلى. ۇلى دالا پارسىلىق دەرەكتەر بويىنشا ورتا عاسىردىڭ باسقى كەزەڭىندە (XI ع.) «دەشتى قىپشاق» دەگەن اتپەن الەمگە ايگىلى بولدى. ورتا عاسىر سونىمەن بىرگە تۇركى تەكتەس حالىقتار ومىرىندە جالپى تۇركىلىك وداق قۇرۋمەن نەمەسە وداقتاردىڭ ىدىراپ، بىرنەشە حالىقتاردىڭ جەكە وتاۋ تىگۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ورتا عاسىر جازبا ەسكەتكىشتەرى جازىلۋ ماقساتىنا قاراي ءۇش توپقا بولىنەدى: 1.ادەبي-ءدىني ەسكەرتكىشتەر. 2. تىلدىك گرامماتيكالىق زەرتتەۋلەر (سوزدىكتەر جانە ت.ب). 3.تاريحي كەزەڭگە ارنالعان ەسكەتكىشتەر (حاندار شەجىرەسى ،جالپى شەجىرەلەر، قولباسشىلار مەن باتىرلار، جورىقتار تۋرالى جانە ت.ب. [1, 30-32] وسى ورتا عاسىرداعى ادەبي-ءدىني ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءبىرى «كيتاب مۋقادديما» (كىتاپتىڭ كىرىسپە ءبولىمى) – ماملۇك قىپشاقتارىنىڭ تىلىندە جازىلعان ءدىني تراكتات (ح ع.). اۆتورى – ابۋ-ل لايس اس – سامارقاندي، اراب ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا اتى ايگىلى زاڭگەر (قۇقىقتانۋشى), مۇسىلمان دۇنيەسىنىڭ بەلگىلى تەولوگى (حانيفات باعىتىن ۋاعىزداۋشى، ياعني قۇداي مەن ىبىرايىمدى جالعىز دەپ تانۋشى); 983 ج. قايتىس بولعان. قولجازبا كولەمى – 47 پاراق (94). ءار بەتتە 6 جول ارابشا ءماتىن بار دا، ولار 6 جول بولىپ قىپشاق تىلىنە جولما-جول اۋدارىلعان. مازمۇنى – يسلام ءدىنىنىڭ ەرەجەلەرى مەن قاعيدلارى، ادەت عۇرىپتارى مەن ءجون-جوسىقتارى تۋرالى. ول سول كەزدەگى ماملۇك مەملەكەتىنىڭ سۇلتانى، ياعني اۆتوردىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «جارقىن جەرلەردىڭ جالعىز بيلەۋشىسى» – ءال مالىك ءال ءاشىراف ءابۋ ءناسىر كانسۋح ءال گۋرۋ ءۇشىن جازىلعان دا، سوعان سىيعا تارتىلعان (ول سۇلتان ۇلكەن كىتاپحانا قۇراستىرىپ، سونىڭ نەگىزىن قالاعان). بۇل سۇلتان مىسىر ەلىن بيلەپ تۇرعان ماملۇكتەر اۋلەتىنىڭ ەڭ سوڭعى سۇلتانى ەدى (1500-1517ج.). ول ءوزى ماملۇك مەملەكەتىندەگى تۇرىكتەر ادەبيەتى مەن ولاردىڭ ءتىلىن زەرتتەۋدى جەلەپ-جەبەۋشى اتاقتى دا ءىرى مەتسەنات ەدى. بىزگە جەتكەن مۋقادديمانىڭ قولجاسباسى – تۇپنۇسقانىڭ اسانباي يبن سۋدىڭ جاساعان كوشىرمەسى. مىسىر ەلىندە ماملۇك ەلىنىڭ تاريحىنا بايلانىستى مالىمەتتەردە اسانبايدىڭ اتى كەڭىنەن بەلگىلى بولعان. وسى «مۋقادديما» ىسپەتتەس نە بولماسا سونىڭ كەيبىر ۇزىندىلەرى سياقتى ءبىرشاما جازبا نۇسقالار پاريجدىڭ كىتاپحانالارىندا بار كورىنەدى. بۇل قولجازبا قازىر ستامبۋلدىڭ ايا-سوفيا كىتپحاناسىندا ساقتاۋلى تۇر. ونىڭ ماتەريالدارى ءالى عىلىمي اينالىسقا تۇسە قويعان جوق. قولجازبا ا.زايونچكوۆسكيدىڭ فرانتسۋز تىلىندە بەرىلگەن تۇسىنىكتەمەلەرى مەن ەڭ العاش بۋداپەشت (1959ج.) سودان سوڭ ۆارشاۆا (1962ج) قالالارىندا جاريالاندى. [2,17 - 21]. «مۋقادديما» قولجازباسىنىڭ العاشقى بەتىندە كەلتىرىلگەن ءماتىننىڭ اۋدارماسى: بيسميللاھير راحمانير راحيم [1] باشلادۋم ءتاڭري ادى بيرلە دۋنيدا راحماتى ۋچۋن دۋر مۋمىنلارا كافيرلارا احيرەتدە راحمات ەديچي دۋر مۋمىن [2] شۋكير تاڭريە سابيت دۋر بيساليجيدي زالىملارى جاننات ياحشىلار ۋچۋن [3] دۋشمانلىقى يوق يلاللا زالىملار ۇستينە ۋار ءتاڭىرى راحماتى [4] سالاماتىلىعى يارادلامىش ياحشى ۇستينە مۋحاممەد دۋر اھلي ۇستينە يارانلارى ۇستينە [5] بارچاسى ۇستينە ولسۋن ايىتدى فاقيھ لايت اتاسى ءتاڭري راحمات قىلسۋن [6] بيل حاق ءتاڭر ي فارز دۋر ءتاڭر ي دۋر دوعرى ول دۋر. اۋدارماسى : باستادىم ءتاڭىرى اتىمەن. [بۇ] دۇنيەدە مومىندارعا، كاپىرلەرگە [جاساعان] راحمەتى ءۇشىن اقيرەتتە مومىندارعا ءسوزسىز راحمەت ەتۋشى تاڭىرىگە شۇكىر! توزاق [بۇ دۇنيەنىڭ] زالىمدارى ءۇشىن، جاننات جاقسىلار ء[ۇشىن.] دۇشپاندىعى جوق [بولسا،] زالىمدارعا [سونداي جاننات بولسىن!] ءتاڭىرى راحمەتى، سالاماتتىعى جاراتىلعان جاقسى[لارعا]، مۇحاممەدتىڭ وتباسىنا، جاراندارعا بارلىعىنا بولسىن.! [دەپ] ايتتى فاھيح لايتتىڭ اكەسى، – ءتاڭىرى راحمەت قىلسىن وعان! ءبىلىپ قوي حاق ءتاڭىرى – پارىز، ءتاڭىرى ول تۋرا [اقيقات.] قولجازبا ماتىنىندە سوزدەردىڭ مىنانداي تۇرلەرىن كورەمىز: ا . ءتۇبىر سوزدەر. «مۋقادديما» تىلىندەگى سوزدەردىڭ كوپشىلىگى ءتۇبىر سوزدەر بولىپ كەلەدى: ديل، باش، بير، ير، ەۆ، كيشي، وت، باق، كيت، كيچ، قان، قارا. ت.ب.ء ا . تاريحي تۋىندى تۇبىرلەر. بۇل توپقا تاريحي تۇرعىدان العاندا ءبىر زاماندارى ءتۇبىر جانە قوسىمشا مورفەمالاردان تۇرعان، ۋاقىت وتە كەلە نەگىز بولعان ءتۇبىردىڭ لەكسيكالىق ماعىناسى كومەسكىلەنىپ، ءتۇبىر مەن قوسىمشا جىمداسىپ، قولجازبادا ءتۇبىر كۇيىندە جۇمسالعان سوزدەر جاتادى: بويۋن (مويىن), اۆۋچ (ۋىس), قۋيۋ (قۇدىق),ايىت (ايتۋ),چۇبەرەك (شۇبەرەك), قايت (قايتۋ). ب . تۋىندى سوزدەر. تىلدگى بارلىق زاتتار مەن ۇعىمداردىڭ اتاۋى تەك ءتۇبىر سوزدەردەن عانا ەمەس، كەيبىر اتاۋلار تۋىندى ءتۇبىر سوزدەر ارقىلى بەرىلەدى. مۇنداي سوزدەردى كەڭەيتىلگەن نەمەسە كۇردەلى ءتۇبىر دەپ اتاۋعا بولادى. مىسالى: تانۋقلۋق (كۋالىك), اۆدازلۋ (دارەتى بار), ارىسۋز (تازالىقسىز), باقىچى (قاراۋىشى) ت.ب. ۆ . بىرىككەن سوزدەر.ەسكەرتكىش تىلىندەگى تۇركى سوزدەرىندە بىرىككەن سوزدەر كەزدەسپەيدى. الايدا، اراب تىلىنەن ەنگەن كەيبىر كىسى ەسىمدەرىنىڭ ەكى كومپونەنتتەڭ تۇراتىن بىرىككەن سوزدەر ەكەنىن كورەمىز: ابدۋللاح (ابد جانە اللاح سوزدەرىنىڭ بىرىگۋىنەن), ابيباكير (تايلاقتىڭ اكەسى), مەسۋدوعلى (مەسۋدۇلى) ت.ب . گ . قوس سوزدەر. ەسكەرتكىش تىلىندە ءبىر عانا قايتلاما قوس ءسوز قولدانىلعان: قاتتى-قاتتى (قاتتى-قاتتى). ع . كۇردەلى سوزدەر. ەكى ءسوزدىڭ تىركەسۋى ارقىلى جاسالادى. بۇلار گرامماتيكالىق قۇرامى جاعىنانان ەكى سوزدەن تۇرسا دا، ءبىر عانا نارسەنىڭ اتاۋىن ءبىلدىرىپ، ءبىر ماعىناداعى ءسوز ەسەبىندە عانا جۇمسالادى: ءولۋ نامازى (جانازا) سۋ ءاۆي (اجەتحانا), سارۋ ياع (سارى ماي), سيركە سۋيۋ (سىركە سۋى). «مۋقادديما» تىلىندەگى سوزدەردىڭ تۇلعالىق جانە ماعىنالىق ەرەكشەلىكتەرى. ەسكەرتكىش تىلىندەگى تۇركى سوزدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ىقىلىم زاماننان بەرى كەلە جاتقان، وسى كۇنگى تۇركى حالىقتارىنىڭ نەگىزگى سوزدىك قورىن قۇراپ جۇرگەن جالپى تۇركىلىك سيپاتتاعى سوزدەر بولىپ كەلەدى. سوزدەردىڭ ۇلكەن ءبىر توبى از-كەم فونەتيكالىق وزگەرىستەرگە ۇشىراعانىمەن نەگىزگى تۇلعاسى لەكسيكالىق ماعىناسىن ساقتاعان. مىسالى: يۋرەك (جۇرەك), ديرسەك (تىرسەك), قول (قول), باوماق (ساۋساق), يريڭ ء(ىرىڭ), قان (قان), قۇلاق (قۇلاق), قۋل (قۇل), وت ء(شوپ), تاسما (تاسپا), تەڭري ء(تاڭىر), كوز (بۇلاق ،كوز), يەر (جەر), كومۇر (كومىر), كوك (اسپان), تاش (تاس), كوڭۇل (كوڭىل), كۇچ (كۇش), اچ (اشۋ), بيل ء(بىلۋ), ۆير (بەرۋ، دۋت (تۇت), ءدۇش ء(تۇسۋ), يۋرۋ ء(جۇرۋ), دۋر (تۇرۋ) ت.ب. بۇل سوزدەر ورحون جازبالارى مەن كەيىنگى داۋىرلەردەگى ەسكەرتكىشتەر تىلىندە دە وسىلاي قولدانىلعان. قازىرگى تۇركى تىلدەرىنە ورتاق سوزدەر بولىپ تابىلادى. ەندىگى ءبىر سوزدەر ءتۇرلى وزگەرىستەردى باستان كەشىرگەن. ولاردىن كەيبىرەۋىن بىردەن تاني قويۋ دا مۇمكىن ەمەس. تىلىمىزدەگى ۆاريانتتارمەن نەمەسە باسقا سوزدەرمەن، تىپتەن تۋىس تىلدەر ەلەمەنتتەرىمەن سالىستىرا وتىرىپ انىقتاۋعا بولادى. بۇل توپقا كىرەتىن سوزدەردى باسىم كوپشىلىگى دىبىستاردىڭ ءتۇسىرىلۋى نەمەسە باسقا دىبىستارمەن الماسۋى سياقتى فونەتيكالىق وزگەرىستەرمەن جەتكەن. ءمىسالى اۆۋچ سوزىنىڭ تىلىمىزدەگى بالاماسى – ۋىس. قازاق تىلىندەگى ءسوز باسىنداعى ۋ دىبىسىنا، الدىمەن كومەسكىلەنىپ ۇ// ءۇ دىبىستارى ەستىلەتىندىكتەن ديفتونگ دىبىس دەپ قارايدى دا، ۇ جازۋدا ەلەنبەيدى. ال ءبىرىنشى بۋىننان كەيىنگى ۋ دىبىسى ەرىن ۇندەستىگىنىڭ السىزدىگىنەن ى – عا اينالعاندىعىن ەسكەرسەك، مىناداي دىبىس سايكەستىكتەرى كەلىپ شىعادى: ا-و-ۇ، ع-ۆ-ۋ، ۋ-ى، -چ-ش-س. سونداي-اق، ءسوز سوڭىنداعى ع دىبىسىنىڭ ءتۇسىرىلۋى ارقىلى جەتكەن بىرقاتار سوزدەر بار. بۇلاردىڭ كوپشىلىگى سىن – ەسىم بولىپ كەلەدى. مىسالى: سارىع >سارۋ، ارىع>ارۋ، ۋلىع>ۋلۋ، كيچيگ>كيچي، قاتىع> قاتى، ولىگ ء>ولۋ ت.ب. مۇنداي تۇلعالىق وزگەرىستەرگە تۇسكەن سوزدەردىڭ ءبىر بولىگى كونە تۇركىلىك ءتۇبىر مەن قوسىمشانىڭ جىمداسىپ، كىرىگۋىنەن پايدا بولعان. م. سابىر: «سينحروندىق تەگىستىك تۇرعىسىنان قاراساق، تۇتاس تۇلعا بولىپ كورىنەدى، ال دياحروندىق تەرەڭدىكتەن بارلاساق، الگى تۇتاس تۇلعانىڭ نەگىز بەن قوسىمشاعا اجىرايتىنىن بايقايمىز» — دەيدى. [3, 261 ب]. بۇل سوزدەر «مۋحادديما» تىلىندە ءتۇبىر ءسوز قالپىندا قولدانىلادى جانە كوبىسىنىڭ تۇپكى ءتۇبىرى ۇمىتىلىپ، ءولى تۇبىرگە اينالعان: قوق (ساسۋ) +ۋع> قوقۋ (يىس), يوعۋر (شايقاۋ) + ت >يوعۋرت (ايران), وع(اقىل) + رەت (ۇيرەت) ت.ب مۇنداي سوزدەردىڭ كوپشىلىگى كونە ەتىستىك ءتۇبىر مەن ەتىس قوسىمشالار اراسىندا كەزدەسەدى: اي+ت >ايت، قاد+ ىت > قايت، كەل+تۇر>كەلتىر،سۇمۇك (مۇرىنبوق) +ۇر>سۇمكىر (سىڭبىرۋ) ت.ب سونداي-اق، نەگىزگى ءتۇبىرى ۇمىتىلىپ، ءولى تۇبىرگە اينالعان نەمەسە دىبىس الماسۋ ناتيجەسىندە ءتۇبىر-قوسىمشا دەپ بولۋگە كەلمەيتىن ەسىم سوزدەردەن ەتىستىك تۋدىرۋشى – لە جۇرناعى ارقىلى جاسالعان بىرقاتار سوزدەر بار: بەڭكلە (ازان وقۋ), بيسلە (تاربيەلەۋ), زيببيلە (ۇلكەن دارەت سىندىرۋ). «مۋقادديما» تىلىندەگى تۇركى سوزدەرىن سارالاي كەلە جوعارىدا ءسوز ەتكەن العاشقى توپتاعى سوزدەردى، ياعني فونەتيكالىق جانە لەكسيكالىق وزگەرىسكە ۇشىراماعان سوزدەردى – كونە تۇركىلىك قابات، ال كەيىنگىلەرىن – ورتا عاسىرلىق قابات دەپ كورسەتۋگە بولادى. سەبەبى، سوڭعى توپتاعى سوزدەردە كەزدەسەتىن قۇبىلىستار مەن وزگەرىستەردىڭ كوپشىلىگى ورتا عاسىرلاردا بولعاندىعىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. سوڭعى توپتاعى سوزدەردى م. سابىر كونەرگەن سوزدەر قاتارىنا جاتقىزادى دا، ولاردى ءىشىنارا: ا) قازىرگى تۇركى تىلدەرىندە مۇلدەم ۇشىرامايتىن سوزدەر; ءا) ماعىناسى جاعىنان كونەرگەن سوزدەر; ۆ) ءتۇبىر نەمەسە قوسىمشا مورفەمالاردىڭ كونەرۋى ارقىلى كونەرگەن سوزدەر دەپ ءتورت توپقا ءبولىپ قاراستىرادى. [4, 80 ب]. العاشقى توپقا «مۋقادديما» تىلىندەگى مىنا سوزدەردى جاتقىزۋعا بولادى: ۇدىك – ءماسى، سارۋ – قاراي، سانۋ – ەسەپسىز، ھانال – يەك. كەلەسى توپقا، ياعني ماعىناسى جاعىنان كونەرگەن سوزدەر قازىر دە قولدانىلاتىن، الايدا قولجازبا تىلىندە ماعىنالىق وزگەرىستەرگە تۇسكەن سوزدەر جاتادى. مىسالى، وعىلان ءسوزى قازىرگى قازاق تىلىندە ۇلان تۇلعاسىندا ەكەنى بەلگىلى. ب. ساعىندىقوۆ بۇل ءسوزدىڭ «ءجاسوسپىرىم، ورەن، جەتكىنشەك» ماعىناسىندا قولدانىلاتىندىعىن، تىلىمىزدەگى جىنىستىق ءماندى بىردەن الا قويماعاندىعىن، اسا ءجيى قولدانىلۋ ناتيجەسىندە «ەر بالا، «ەركەك بالا» ماعىناسىندا قولدانىلادى. [5,83 ب] قورىتا كەلگەندە، ەسكەرتكىشتىڭ مامۇلىكتەر مەملەكەتىنىڭ سوڭعى داۋىرلەرىندە جازىلۋى وعان وعىز ەلەمەنتتەرىنىڭ كوپتەپ ەنۋىنە جول اشسا دا، كوپتەگەن قۇبىلىستاردىڭ قازىرگىدەي تۇراقتالعانىن، باسقا ەسكەرتكىشكە قاراعاندا قازىرگى قازاق تىلىنە جاقىندىعىن كورەمىز. ولاي بولسا، ەسكەرتكىش ماتەريالدارى قىپشاق جانە وعىز توبىنداعى تىلدەردىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە جۇگىنەتىن قۇندى دەرەك كوزى بولاتىندىعى ءسوزسىز.
گۇلفايرۋز مىقتىبەكوۆا، قازۇپۋ-دىڭ ماگيسترى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. يسابەكوۆا ۇ. ورتا عاسىر جازبا ەسكەرتكىشتەرى – قازاق ءتىلىنىڭ تاريحي نەگىزى. // – ءداستۇر جۋرنالى، №8, تامىز 2010 ج.
2. قۇرىشجانۇلى ءا. ماملۇك قىپشاقتارىنىڭ تىلىندە جازىلعان ءبىر ەسكەرتكىش جايىندا، — "كونە تۇركى جازۋلارىنىڭ زەرتتەلۋى. بۇگىنى مەن بولاشاعى". دوڭگەلەك ۇستەل ماتەريالدارى. – استانا، 2004 ج.
3. سابىر م. ورتا تۇركى لەكسيكاسى مەن قازاق ءتىلى لەكسيكاسىنىڭ ساباقتاستىعى. – الماتى، قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2004. 315 ب
4. م. سابىر بابادان قالعان مۇراعات // ءتىلتانىم، 2003. №1 -78 -81 ب.
5. ساعىندىقۇلى ب. قازاق ءتىلى لەكسيكاسى دامۋىنىڭ ەتيمولوگيالىق نەگىزدەرى. – الماتى: سانات، 1994-168 ب.
