Qazaq tılınıŋ tarihi tanymyndaǧy orta ǧasyr eskertkışterınıŋ rölı men maŋyzy
(«Kitab – muhaddima» mätını negızınde)
Är kezeŋderde zertteuşılerdıŋ tarapynan qyzyǧuşylyq tudyryp kele jatqan türkı tılderı, sonyŋ ışınde qazaq tılınıŋ qalyptasuy, damu joldarynyŋ özındık zaŋdylyqtary, ūlttyq dünie tanymdy qalyptastyrudaǧy belsendı qyzmetı bügıngı ǧasyrlar toǧysynda zertteudıŋ erekşe täsılderımen qosa, ūlttyq tanym men bolmystyŋ tarihi küre tamyryn odan ärı zertteudı qajet etedı. Sondyqtan qazaq tılınıŋ tarihyna qatysty ärbır kezeŋderdı jan-jaqty zerttep, jazba esketkışterge tereŋ taldau jasau arqyly, tıldıŋ damu barysyndaǧy ejelgı zaman men qazırgı kezeŋ arasyndaǧy sabaqtastyqty anyqtau arqyly tılımızdıŋ keleşetegı qadamyn nyqtai tüsemız.
Adam balasynyŋ ömır boiǧy qarym-qatynasynyŋ qūraly bolyp kele jatqan tıl mäselesı ärdaiym özektı. Tıl damuyndaǧy är kezeŋderdıŋ naqty deregı bolyp tabylatyn sözdık qordaǧy ärbır tıldık bırlıkter nemese belgılı bır tarihi jaǧdaiattyŋ bır üzıgın boiyna saqtap qalǧan oralymdar, tıptı är däuırdıŋ tūtas belgısın körsetetın jazba eskertkışterdı tarihi-mädnei-tanymdyq tıldık tūtastyqta zertteu basqa ǧylymdarmen qosa, qazaq tıl bılımınıŋ de örısın keŋeitıp, tıl tarihyn, turkologiianyŋ maŋyzyn tereŋdete tüserı sözsız. Ūlt pen tıldıŋ tarihyna qatysty zertteulerdıŋ barlyǧy orta ǧasyr tarihyna soqpai kete almaidy. Türkılık mädeniet pen älemdık örkeniette orta ǧasyrdyŋ ülesı qandai? Qytai qorǧanynan Qara teŋız aralyǧynday Orta Aziiadaǧy qazırgı türkı tıldes halyqtardyŋ qūryluyna basty ūiytqy bolǧan qypşaqtar kımder? Türkıtanuşylar türkı tılderınıŋ ışınen qazırgı tatar, başqūrt, qaraşai, qūmyq, qaraqalpaq, noǧai, qazaq tılderın nege qypşaq toby dep jıktedı? Türkı halyqtarynyŋ bırıgıp-bölınıp, qaita qūryluyna sebep bolǧan orta ǧasyr nesımen qūndy? Orta ǧasyrda ömır sürgen türkı halyqtary artyna mol ruhani qazyna qaldyrdy. Būl qazynanyŋ qomaqty bölıgı – san aluan älıpbi negızınde hatqa tüsıp, (runa, got, armiian, manihei, soǧdy, arab t.b) bızdıŋ zamanymyzǧa jetken jazbalar. V ǧasyrdan XV ǧasyrǧa deiıngı, iaǧni qazırgı zamanǧy ūlttar qalyptasa bastaǧan kezeŋge deiıngı jazba eskertkışter bükıl türkı halqyna ortaq mūra. Orta ǧasyrda Euraziany mekendegen halyqtar üşın kürdelı tarihi özgerıster kezeŋı bolǧany belgılı. Ūly dala parsylyq derekter boiynşa orta ǧasyrdyŋ basqy kezeŋınde (XI ǧ.) «Deştı Qypşaq» degen atpen älemge äigılı boldy. Orta ǧasyr sonymen bırge türkı tektes halyqtar ömırınde jalpy türkılık odaq qūrumen nemese odaqtardyŋ ydyrap, bırneşe halyqtardyŋ jeke otau tıguımen erekşelenedı. Orta ǧasyr jazba esketkışterı jazylu maqsatyna qarai üş topqa bölınedı: 1.Ädebi-dıni eskertkışter. 2. Tıldık grammatikalyq zertteuler (sözdıkter jäne t.b). 3.Tarihi kezeŋge arnalǧan esketkışter (handar şejıresı ,jalpy şejıreler, qolbasşylar men batyrlar, joryqtar turaly jäne t.b. [1, 30-32] Osy orta ǧasyrdaǧy ädebi-dıni eskertkışterınıŋ bırı «Kitab Muqaddima» (Kıtaptyŋ kırıspe bölımı) – mämlük qypşaqtarynyŋ tılınde jazylǧan dıni traktat (H ǧ.). Avtory – Abu-l Lais as – Samarqandi, arab ädebietınıŋ tarihynda aty äigılı zaŋger (qūqyqtanuşy), mūsylman düniesınıŋ belgılı teologı (hanifat baǧytyn uaǧyzdauşy, iaǧni Qūdai men Ybyraiymdy jalǧyz dep tanuşy); 983 j. Qaitys bolǧan. Qoljazba kölemı – 47 paraq (94). Är bette 6 jol arabşa mätın bar da, olar 6 jol bolyp qypşaq tılıne jolma-jol audarylǧan. Mazmūny – islam dınınıŋ erejelerı men qaǧidlary, ädet ǧūryptary men jön-josyqtary turaly. Ol sol kezdegı Mämlük memleketınıŋ sūltany, iaǧni avtordyŋ sözımen aitqanda, «jarqyn jerlerdıŋ jalǧyz bileuşısı» – äl Mälık äl Äşıräf Äbu Näsır Kansuh äl Guru üşın jazylǧan da, soǧan syiǧa tartylǧan (ol sūltan ülken kıtaphana qūrastyryp, sonyŋ negızın qalaǧan). Būl sūltan Mysyr elın bilep tūrǧan mämlükter äuletınıŋ eŋ soŋǧy sūltany edı (1500-1517j.). Ol özı mämlük memleketındegı türıkter ädebietı men olardyŋ tılın zertteudı jelep-jebeuşı ataqty da ırı mesenat edı. Bızge jetken Muqaddimanyŋ qoljasbasy – tüpnūsqanyŋ Asanbai ibn Sudyŋ jasaǧan köşırmesı. Mysyr elınde Mämlük elınıŋ tarihyna bailanysty mälımetterde Asanbaidyŋ aty keŋınen belgılı bolǧan. Osy «Muqaddima» ıspettes ne bolmasa sonyŋ keibır üzındılerı siiaqty bırşama jazba nūsqalar Parijdyŋ kıtaphanalarynda bar körınedı. Būl qoljazba qazır Stambuldyŋ Aia-Sofiia kıtphanasynda saqtauly tūr. Onyŋ materiialdary älı ǧylymi ainalysqa tüse qoiǧan joq. Qoljazba A.Zaionchkovskiidıŋ fransuz tılınde berılgen tüsınıktemelerı men eŋ alǧaş Budapeşt (1959j.) sodan soŋ Varşava (1962j) qalalarynda jariialandy. [2,17 - 21]. «Muqaddima» qoljazbasynyŋ alǧaşqy betınde keltırılgen mätınnıŋ audarmasy: Bismillahir rahmanir rahim [1] Başladum täŋri ady birle dunida rahmaty uchun dur mumynlara kafirlara ahiretde rahmat edichi dur mumyn [2] şukir täŋrie sabit dur bisalijidi zalymlary jannat iahşylar uchun [3] duşmanlyqy ioq ilalla zalymlar üstine uar täŋırı rahmaty [4] salamatylyǧy iaradlamyş iahşy üstine Muhammed dur ahli üstine iaranlary üstine [5] barchasy üstine olsun aiytdy faqih Lait atasy täŋri rahmat qylsun [6] bil haq täŋr i farz dur täŋr i dur doǧry ol dur. Audarmasy : Bastadym Täŋırı atymen. [Bū] düniede momyndarǧa, käpırlerge [jasaǧan] rahmetı üşın aqirette momyndarǧa sözsız rahmet etuşı Täŋırıge şükır! Tozaq [bū dünienıŋ] zalymdary üşın, jannat jaqsylar [üşın.] Dūşpandyǧy joq [bolsa,] zalymdarǧa [sondai jannat bolsyn!] Täŋırı rahmetı, salamattyǧy jaratylǧan jaqsy[larǧa], Mūhammedtıŋ otbasyna, jarandarǧa barlyǧyna bolsyn.! [dep] aitty fahih Laittyŋ äkesı, – Täŋırı rahmet qylsyn oǧan! Bılıp qoi haq Täŋırı – paryz, Täŋırı ol tura [aqiqat.] Qoljazba mätınınde sözderdıŋ mynandai türlerın köremız: a . Tübır sözder. «Muqaddima» tılındegı sözderdıŋ köpşılıgı tübır sözder bolyp keledı: dil, baş, bir, iir, ev, kişi, ot, baq, kit, kich, qan, qara. t.b. ä . Tarihi tuyndy tübırler. Būl topqa tarihi tūrǧydan alǧanda bır zamandary tübır jäne qosymşa morfemalardan tūrǧan, uaqyt öte kele negız bolǧan tübırdıŋ leksikalyq maǧynasy kömeskılenıp, tübır men qosymşa jymdasyp, qoljazbada tübır küiınde jūmsalǧan sözder jatady: boiun (moiyn), avuch (uys), quiu (qūdyq),aiyt (aitu),chüberek (şüberek), qait (qaitu). b . Tuyndy sözder. Tıldgı barlyq zattar men ūǧymdardyŋ atauy tek tübır sözderden ǧana emes, keibır ataular tuyndy tübır sözder arqyly berıledı. Mūndai sözderdı keŋeitılgen nemese kürdelı tübır dep atauǧa bolady. Mysaly: Tanuqluq (kuälık), avdazlu (däretı bar), arysuz (tazalyqsyz), baqychy (qarauyşy) t.b. v . Bırıkken sözder.Eskertkış tılındegı türkı sözderınde bırıkken sözder kezdespeidı. Alaida, arab tılınen engen keibır kısı esımderınıŋ ekı komponentteŋ tūratyn bırıkken sözder ekenın köremız: Abdullah (abd jäne allah sözderınıŋ bırıguınen), Äbibäkir (Tailaqtyŋ äkesı), Mesudoǧly (Mesudūly) t.b . g . Qos sözder. Eskertkış tılınde bır ǧana qaitlama qos söz qoldanylǧan: qatty-qatty (qatty-qatty). ǧ . Kürdelı sözder. Ekı sözdıŋ tırkesuı arqyly jasalady. Būlar grammatikalyq qūramy jaǧynanan ekı sözden tūrsa da, bır ǧana närsenıŋ atauyn bıldırıp, bır maǧynadaǧy söz esebınde ǧana jūmsalady: ölu namazy (janaza) su ävi (äjethana), saru iaǧ (sary mai), sirke suiu (sırke suy). «Muqaddima» tılındegı sözderdıŋ tūlǧalyq jäne maǧynalyq erekşelıkterı. Eskertkış tılındegı türkı sözderınıŋ basym köpşılıgı yqylym zamannan berı kele jatqan, osy küngı türkı halyqtarynyŋ negızgı sözdık qoryn qūrap jürgen jalpy türkılık sipattaǧy sözder bolyp keledı. Sözderdıŋ ülken bır toby az-kem fonetikalyq özgerısterge ūşyraǧanymen negızgı tūlǧasy leksikalyq maǧynasyn saqtaǧan. Mysaly: iurek (jürek), dirsek (tırsek), qol (qol), baomaq (sausaq), iriŋ (ırıŋ), qan (qan), qūlaq (qūlaq), qul (qūl), ot (şöp), tasma (taspa), teŋri (täŋır), köz (būlaq ,köz), ier (jer), kömür (kömır), kök (aspan), taş (tas), köŋül (köŋıl), küch (küş), ach (aşu), bil (bılu), vir (beru, dut (tūt), düş (tüsu), iuru (jüru), dur (tūru) t.b. Būl sözder Orhon jazbalary men keiıngı däuırlerdegı eskertkışter tılınde de osylai qoldanylǧan. Qazırgı türkı tılderıne ortaq sözder bolyp tabylady. Endıgı bır sözder türlı özgerısterdı bastan keşırgen. Olardyn keibıreuın bırden tani qoiu da mümkın emes. Tılımızdegı varianttarmen nemese basqa sözdermen, tıpten tuys tılder elementterımen salystyra otyryp anyqtauǧa bolady. Būl topqa kıretın sözderdı basym köpşılıgı dybystardyŋ tüsırıluı nemese basqa dybystarmen almasuy siiaqty fonetikalyq özgerıstermen jetken. Mysaly avuch sözınıŋ tılımızdegı balamasy – uys. Qazaq tılındegı söz basyndaǧy u dybysyna, aldymen kömeskılenıp ū// ü dybystary estıletındıkten diftong dybys dep qaraidy da, ū jazuda elenbeidı. Al bırınşı buynnan keiıngı u dybysy erın ündestıgınıŋ älsızdıgınen y – ǧa ainalǧandyǧyn eskersek, mynadai dybys säikestıkterı kelıp şyǧady: a-o-ū, ǧ-v-u, u-y, -ch-ş-s. Sondai-aq, söz soŋyndaǧy ǧ dybysynyŋ tüsırıluı arqyly jetken bırqatar sözder bar. Būlardyŋ köpşılıgı syn – esım bolyp keledı. Mysaly: Saryǧ >saru, aryǧ>aru, ulyǧ>ulu, kichig>kichi, qatyǧ> qaty, ölıg >ölu t.b. Mūndai tūlǧalyq özgerısterge tüsken sözderdıŋ bır bölıgı köne türkılık tübır men qosymşanyŋ jymdasyp, kırıguınen paida bolǧan. M. Sabyr: «sinhrondyq tegıstık tūrǧysynan qarasaq, tūtas tūlǧa bolyp körınedı, al diahrondyq tereŋdıkten barlasaq, älgı tūtas tūlǧanyŋ negız ben qosymşaǧa ajyraitynyn baiqaimyz» — deidı. [3, 261 b]. Būl sözder «Muhaddima» tılınde tübır söz qalpynda qoldanylady jäne köbısınıŋ tüpkı tübırı ūmytylyp, ölı tübırge ainalǧan: qoq (sasu) +uǧ> qoqu (iıs), ioǧur (şaiqau) + t >ioǧurt (airan), öǧ(aqyl) + ret (üiret) t.b Mūndai sözderdıŋ köpşılıgı köne etıstık tübır men etıs qosymşalar arasynda kezdesedı: ai+t >ait, qad+ yt > qait, kel+tür>keltır,sümük (mūrynboq) +ür>sümkır (sıŋbıru) t.b Sondai-aq, negızgı tübırı ūmytylyp, ölı tübırge ainalǧan nemese dybys almasu nätijesınde tübır-qosymşa dep böluge kelmeitın esım sözderden etıstık tudyruşy – le jūrnaǧy arqyly jasalǧan bırqatar sözder bar: beŋkle (azan oqu), bisle (tärbieleu), zibbile (ülken däret syndyru). «Muqaddima» tılındegı türkı sözderın saralai kele joǧaryda söz etken alǧaşqy toptaǧy sözderdı, iaǧni fonetikalyq jäne leksikalyq özgerıske ūşyramaǧan sözderdı – köne türkılık qabat, al keiıngılerın – orta ǧasyrlyq qabat dep körsetuge bolady. Sebebı, soŋǧy toptaǧy sözderde kezdesetın qūbylystar men özgerısterdıŋ köpşılıgı orta ǧasyrlarda bolǧandyǧyn aŋǧaru qiyn emes. Soŋǧy toptaǧy sözderdı M. Sabyr könergen sözder qataryna jatqyzady da, olardy ışınara: a) qazırgı türkı tılderınde müldem ūşyramaityn sözder; ä) maǧynasy jaǧynan könergen sözder; v) tübır nemese qosymşa morfemalardyŋ köneruı arqyly könergen sözder dep tört topqa bölıp qarastyrady. [4, 80 b]. Alǧaşqy topqa «Muqaddima» tılındegı myna sözderdı jatqyzuǧa bolady: üdık – mäsı, saru – qarai, sanu – esepsız, hanal – iek. Kelesı topqa, iaǧni maǧynasy jaǧynan könergen sözder qazır de qoldanylatyn, alaida qoljazba tılınde maǧynalyq özgerısterge tüsken sözder jatady. Mysaly, oǧylan sözı qazırgı qazaq tılınde ūlan tūlǧasynda ekenı belgılı. B. Saǧyndyqov būl sözdıŋ «jasöspırım, ören, jetkınşek» maǧynasynda qoldanylatyndyǧyn, tılımızdegı jynystyq mändı bırden ala qoimaǧandyǧyn, asa jiı qoldanylu nätijesınde «er bala, «erkek bala» maǧynasynda qoldanylady. [5,83 b] Qoryta kelgende, eskertkıştıŋ mämülıkter memleketınıŋ soŋǧy däuırlerınde jazyluy oǧan oǧyz elementterınıŋ köptep enuıne jol aşsa da, köptegen qūbylystardyŋ qazırgıdei tūraqtalǧanyn, basqa eskertkışke qaraǧanda qazırgı qazaq tılıne jaqyndyǧyn köremız. Olai bolsa, eskertkış materiialdary qypşaq jäne oǧyz tobyndaǧy tılderdıŋ tarihyn zertteude jügınetın qūndy derek közı bolatyndyǧy sözsız.
Gülfairuz MYQTYBEKOVA, QazŪPU-dyŋ magistrı
PAIDALANYLǦAN ÄDEBİETTER:
1. İsabekova Ū. Orta ǧasyr jazba eskertkışterı – qazaq tılınıŋ tarihi negızı. // – Dästür jurnaly, №8, tamyz 2010 j.
2. Qūryşjanūly Ä. Mämlük qypşaqtarynyŋ tılınde jazylǧan bır eskertkış jaiynda, — "Köne türkı jazularynyŋ zertteluı. Bügını men bolaşaǧy". Döŋgelek üstel materiialdary. – Astana, 2004 j.
3. Sabyr M. Orta türkı leksikasy men qazaq tılı leksikasynyŋ sabaqtastyǧy. – Almaty, Qazaq universitetı, 2004. 315 b
4. M. Sabyr Babadan qalǧan mūraǧat // Tıltanym, 2003. №1 -78 -81 b.
5. Saǧyndyqūly B. Qazaq tılı leksikasy damuynyŋ etimologiialyq negızderı. – Almaty: Sanat, 1994-168 b.
