Soltüstık Kipr äskeri ıs-qimylynyŋ ötkenıne biyl 50 jyl tolyp otyr. (1974 jyly Türkiia qaruly küşterı Kiprde äskeri operasiia bastaǧan bolatyn). Osy bır tarihi oqiǧanyŋ kuägerı Qadys Zalyŋ İmanbaiūlymen 2014 jyldyŋ küzınde Austriia astanasy Vena qalasynda tanystym. Būl tanystyq turaly “Vena qazaqtarynyŋ qara şaŋyraǧy” degen maqalada jazdym (tolyq nūsqasyn internetten oqi alasyzdar).
Arada qanşa jyldar ötse de aramyzdaǧy aǧa-ınılık syilastyq älı jalǧasyp keledı. Biyl köktemde ol kısı jūbaiy ekeuı Almatyǧa kelıp bızdıŋ üide qonaq bolyp kettı. Jazda jūmys babymen Türkiia Respublikasynda boldym. Mıne, sol tūsta Qadys aǧamen emen jarqyn äŋgımelestım. Stambuldyŋ qainaǧan ortasynyŋ bırı sanalatyn Zäitünburny audanynda ol kısınıŋ qadırlı qonaǧy boldym. Bır qyzyǧy, sol jerdegı ashana, şaihana, kiım keşek dükenderdıŋ barlyǧy ol kısını öte jaqsy syilap “gazy” (bızşe “qazy”) dep ataidy eken. Qazaqta: “Ölseŋ şähid, tırı bolsaŋ qazy” degen sözderdı tarihi romandardan oqyp öskenbız, sondyqtan, gazy sözınıŋ astaryn bırden tüsıne qoidym da:
-Aǧa, türık jıgıtterınıŋ Sızge degen qūrmetınıŋ joǧary ekenın körıp otyrmyn. Sızdı «gazy» dep ataidy eken. Sız qai soǧysqa qatysyp edıŋız,- dedım. Qadys aǧa temekısınıŋ tütının keŋıstıkke ürlei otyryp, qarsymyzdaǧy biık ǧimarattyŋ töbesıne köz tıktı de az kürsındı de:
- Qaster ınım, oqyǧan jansyŋ ǧoi, jer betınde adam paida bolǧaly, soǧys örtı tolastaǧan kün bar ma? Tarih betterın paraqtap otyrsaŋ adamzattyŋ tarihyn beine soǧystar jazdy ma? dep qalasyŋ. Bükıl tarih maǧan soǧyspen bastalyp, soǧyspen aiaqtaǧan sekıldı körınedı. Ol az-kem ünsız qaldy. Men de asyqtyryp sūraq qoimadym. Ötken künderın köz aldyna äkelıp, eske alyp, saralap otyrǧanyn ıştei tüsınıp otyrmyn. Ol äŋgımesın sabaqtady:
-Kipr Beibıtşılık Operasiiasy bastalǧan sol jyly äskeri boryşymdy ötep jürgen jas edım. Özım qatarly on şaqty qazaq jıgıtterımen bırge maidan dalasyna attanyp kete berdık. Men äue-desanty qatarynda tulaǧan Jerorta teŋızınıŋ üstıne tüstım. Sol jerden soǧystyŋ qyzyl örtınıŋ ışınen bıraq şyqtyq qoi.....
-Sonda Sız soltüstık Kipr Türık Respublikasynyŋ derbestık aluynyŋ alǧaşqy kezeŋındegı soǧysqa qatysqan boldyŋyz ǧoi, solai ma?
-İä, solai.
-Soǧysta qanşa uaqyt boldyŋyz?
-Soǧys aiaqtalǧanşa. Soǧystan Allanyŋ ämırımen aman qaldym. Erlıgım üşın Türık Respublikasy maǧan jäne men sekıldı azamattarǧa“Kipr Beibıtşılık Operasiiasynyŋ” ardagerı ataǧyn berdı.
-Solai deŋız, bäse, azamattardyŋ Sızge degen qūrmet qoşametınıŋ joǧary ekenın alǧaşqy künı-aq sezıp edım. Türık Respublikasy “Kipr Beibıtşılık Operasiiasynyŋ” ardagerıne qandai jeŋıldık pen syi-qūrmet jasaidy?
- Qūrmetı jaqsy, zeinetaqym joǧary, ūşaq jäne basqa transport türlerınde tegın jüre alamyn. Odan özge de jeŋıldıkterı bar. Osy audan äkımşılıgı qandai bır ısşara ötkızse, qaldyrmai şaqyryp, syi-qūrmetın aiamaidy. “Jaman jegenın aitady, jaqsy körgenın aitady” degendei tek, “jegenımdı” ǧana emes, körgen, köŋılge tüigen dünienı de aitaiyn, ūrpaqqa keregı sol ǧoi, būl ömırde.
Qadys aǧa osyny aityp otyrǧanda, daiaşy jıgıt kelıp şaiymyzdy jaŋalap kettı. Bızdıŋ otyrǧan jerımız ashananyŋ ışı emes, köşenıŋ ortasyndaǧy saiajol boiyndaǧy ūzyn arqaly oryndyq. Aldymyzdaǧy bır kısılık oryndyq üstındegı möldır qoŋyr tüstı türık şaiy özınıŋ şytqyl isımen mūryn jarady. Şaidyŋ tūnyq bıraq qoiu qoŋyr tüsı Qadys aǧanyŋ däl osy şaqtaǧy köŋıl küiı sekıldı. Riiasyz, bıraq, astyrynda ötken künnıŋ mūŋly salqyny jatqandai. Ol ystyq şaidan baiyppen bır ūrttap aldy da, äŋgımesın sabaqtai berdı:
-Türkı halqynyŋ qai qaisy da jauynger, naǧyz er mınezdı halyq qoi. Äsırese qiyr jaidap, şet qonǧan halyqta jauyngerlık ruh tym üstem bolady eken. Atamekennen alys ketu eldı de, erdı de şyŋdai tüsetının tarihtyŋ özı däleldep keledı. Türkıler Altaidaǧy ata qonystan auyp, Europanyŋ ortasyna kelıp, jaŋadan qonys tepkende ainalasyndaǧy azuyn aiǧa bılegen jergılıktı jūrt olardy qūşaq jaia qarsy almaǧany belgılı, mıne, sonda auyzbırşılıgı men ystyq qairattyŋ, qajymas jıger men asqan erlıktıŋ arqasynda ortadan oiyp otyryp oryn alǧan joq pa?! Sol dästür älı jalǧasyn tauyp keledı. Kezınde bızdıŋ ata-analarymyz tılın, dının, ūrpaǧyn aman saqtap qalu üşın, erkındıktı tu etıp, Ör Altaidan auyp, Gimalaidy asyp, Tibettı basyp atysqanmen atysyp, şabysqanmen şabysyp, äbden azyp-tozyp, Ündıstanǧa odan Päkıstanǧa jetken eken. Sol bostandyq köşıne Altailan atqa qonǧan halyqtyŋ naqty sanyn aitu qiyn, şamamen 18-48 myŋ arasynda bolǧan deidı. Solardyŋ ışınde Türık jerıne tabany tigenı nebärı 1850 adam eken. Mıne, sol jūtylǧan jūrttyŋ jūrnaǧyn 1951-1952 jyldary osynda aldyryp, basymyzǧa üi, bauyrymyzǧa qazan asyp bergen, el retınde aman saqtap qalǧan osy türık ökımetı men halqy. Būlar bolmasa bız qai eldıŋ qai būryşynda qalar edık bılmeimın.
Qadys aǧa osyny aityp, az-kem ünsız qaldy. Közıldırıgın alyp, qairatty qoldarymen äinegın sürtkendei boldy.
- Dūrys aitasyz, Türkiiaǧa jetken qazaq köşı qazaq tarihyndaǧy eŋ ülken ärı ūzaq sapardy basynan keşken, qaiǧysy qalyŋ, qaraly köş boldy. Ol turaly Batystyŋ ǧalymdarynan bölek, türık jäne qazaq ǧalymdary da köp jazdy. Özımnıŋ zertteu salam bolǧandyqtan, qazaq diasporasy turaly men de azdy-köptı zertteu jasadym. Dünienıŋ 40 tan asqan elınde taǧdyr tauqymetımen şaşyrap ketken bes millionnan astam qazaq bar. Bärınıŋ taǧdyry jan-dünieŋdı terbetedı.
- Myŋ ölıp, myŋ tırılgen halyqpyz ǧoi, aldaǧy künımız şuaqty bolaryna senemın.
-Aitqanyŋyz kelsın aǧa! Osydan on şaqty jyl būryn özım ısteitın Abai atyndaǧy QazŪPU-nıŋ geografiia fakultetıne üş türık jasy oquǧa tüstı. Üşeuı de qazaq ne orys tılın bılmeidı. Menıŋ tobyma qabyldandy. Men olardy jaqyn tartyp, barynşa kömek qolymdy sozdym. Özımızdıŋ jastarǧa Sız aitqan qaraly köştıŋ tarihyn baiandap berdım. Tūtas auditoriia közderıne jas alyp tyŋdady. Sodan keiın älgı üş studentke degen bızdıŋ jastardyŋ qūrmetı artty.
-Qazaq – dana halyq qoi, «öz özıŋdı syilasaŋ, jat janynan tüŋıler»-deidı. Bız özge bıreudı emes, özımızdı, özımızdıŋ türkı halyqtaryn baǧalai bılgenımız jön. Bız bauyrlarymyzdy syilasaq, olar bızdı qūrmet tūtady.
-Aǧa, dūrys aitasyz, türık bauyrlardyŋ qazaq halqyna ıltipaty jaqsy eken. Özderın aǧa ornynda ūstap, Ortalyq Aziia türık halyqtaryna bırtürlı bauyrmaldyqpen qaraityn sekıldı.
- Dūrys baǧamdaǧan ekensıŋ. Qazır küllı türık düniesıne auyzbırşılık pen janküierlık kerek. Mynau almaǧaiyp geosaiasi jaǧdaida, Qazaqstan jäne özge de türkı respublikalarynyŋ täuelsızdıgın alǧannan körı, saqtauy qiyn bolary anyq. Sondyqtan, türkı düniesınıŋ bırlesuı bız üşın auadai qajet bolsa, endı bıreulerge ol sondai qauıptı. Bıraq, bız bärı-bır bırgemız. Ol äŋgımesın osy arada aqyrlastyrdy da, kökjiekke köz tıgıp ünsız qaldy. Men qart maidangerdıŋ janarynan ümıt pen senımnıŋ näzık te, sūlu säulesın körıp ülgerdım.
Būl esse: JTN AP19679663 «Orta Aziianyŋ qazırgı geosaiasi keŋıstıgındegı müddeler yqpaldastyǧy: Ekonomikalyq integrasiia jäne ūlttyq qauıpsızdık faktorlary» taqyrybyndaǧy granttyq qarjylandyru jobasynyŋ qoldauymen jazyldy.
Qaster Sarqytqan,
Abai universitetınıŋ professory, şyǧystanuşy
