Kökpar tarihyna jügınu
Kökpardyŋ atauy özgelerde erterek, özımızde HH ǧasyrdyŋ ortasynan bastap söz bola bastady. Damu jolyna tüsıp, es jiyp, etek qymtaǧan halyq retınde öz tanymyn qolǧa alu – zaŋdylyq. Būl üderıs törk (türkı) halyqtary egemen bola bastaǧan ötken ǧasyrdyŋ 90-jyldary erekşe deŋgeige köterıle bastauy da tabiǧi qūbylys edı. Alaida, endı egemen bolǧan elderdıŋ bastapqy kezeŋı «solşyldyqtyŋ balalyq auruy» dep Leninşe aitqanda, «jetıludıŋ balalyq auruyna» da tap boldy, ol da belgılı bır qisyny bar ürdıs. Bıraq sol asqyna kele jalpy törk tanymyn müldem basqa baǧytqa ala qaşyp barady, kei jaǧdaida tärk etude. Oǧan basty sebep - soŋǧy 30-40 jyl boiǧy gumanitarlyq sala ǧylymdaryndaǧy toqyraudyŋ kesırıjäne onyŋ yqpalynyŋ joǧaluynan, būǧan qosa öz aldyna «bas bolǧan» elderdegı «ūltşyldyqtyŋ esebınen boi kötergış» sezımnıŋ bas köterıp, öz ūltyn ūlyqtau ürdısınıŋ äsıre ketıp bara jatqandyǧynan. Abaişalaǧanda, «bas basyna bi bolǧan» däuırdıŋ şalyǧy. Bügıngı ǧylymi deŋgei men mazmūn «äleujelı deŋgeiı men auqymyn» menşıktep aldy,tıptı sonyŋ yqpalyna tüstı, ainalma auruǧa ūşyrap, bır aumaqtan şyqpai qaldy. Şynaiy ärı akademiialyq ǧylymnyŋ būǧan qarsy tūrar şamasy men qauqary, abyroiy jetpei otyr. Sondyqtan, jalpytörk tanymy ärkımnıŋ ala qaşatyn kökparyna ainaldy. Jurnalist te, bloger de, şala sauatty ūltşyl da, ǧylymdy töŋırektegen sauatty da osy «maidanǧa» qoiyp ketıp, ärkım öz balyǧyn aulauǧa jan ūşyratyn ahualǧa tap boldyq. Ärine, ǧylym degen erekşe jaratylǧandar üşın jasalǧan, şegaramen şektelgen aula emes, oǧan ärkımnıŋ de talasy bar. Tıptı ǧylymtanuşy, «Tūran-Astana» universitetınıŋ vise-prezidentı, Reseidıŋ türlı ǧylym akademiialarynyŋ akademigı,professor Oraq Jolmyrzaūly Äliev aitqandai, ǧylymda serpılıs jasaityn «Diletanttar bolady, olarǧa moiyn būrmauǧa bolmaidy» deitın uäjı äbden oryndy. Degenmen taqyryp pen kezdeisoqjolyqqan derektı öz degenıne talǧajau etıp qana qoimai, qoǧamdyq pıkır tuǧyzyp, aqyry jūrtty daqpyrtqa jeteleitın «ideologtardyŋ» da barekenın ajyratu kerek! Äŋgıme taqyryby – kökpar oiynynyŋ «kök börı» tırkesınen şyqqandyǧyn qaitkende de däleldeudı maqsat etken körqaras turasynda bolyp otyr. Jalpy ǧylymdy öz maqsatyŋ men müddeŋe baryŋdy salyp baǧyndyru, qoljaulyq etu – abyroi emes, tıptı ǧylymǧa da, ılımge de, ızdenıske de jatpaidy. Tarihi män-jai men derek-däiekke taldau jasamas būryn, «kökpar» sözınıŋ genezisın ızdestıru – qisyndy ädıl ızdenıs te, al ony oraiy kelmese de, b, ardy-joqty üiıp-tögıpqaitkende de «kök börı» sözınen şyqqandyǧyn «däleldep», būdan arǧy barlyq ideologiia men ıs-äreketke sol şala-jansar «argumenttı» ala jügırıp paidalanu – jaqsylyqtyŋ nyşany emestıgın bırden basyn aşyp alǧanymyz jön.
Eŋ äuelı, «kökpar» atauynyŋ şyǧu tegın ındetu – oiynnyŋ tuyndau jäne qalyptasu jolyna tıkelei täueldı ekenıne nazar audaraiyq. Sol sebeptı, qolda bar, tarihi jazbalar men derekterge, basqa da däiekterge iek arta otyryp, kökpar oiyny qalai tuyndady, qalai qalyptasty degenge oi jıberıp, köz jetkızuge tyrysaiyq. Şyndyǧynda, kökpardyŋ tuyndauy turasynda derek mardymsyz. Jazbalar jaǧy müldem saraŋ. Alaida, būl oiyn türın zerdeleuşıler onyŋ qalyptasu jolyn bırneşe myŋ jyldyqtarǧa aparyp tıreidı.
Jalpy būl atty oiynnyŋ qalyptasuyn jylqysyz elestetu mümkın emes. Eger de adamzat tarihynyŋ jylqyny qolǧa üiretu ülgısın Evraziia dalasyna qarasty Botai eldı mekenındegı 6 myŋjyldyq atty mädeniettıŋ aşyluymen qarastyrsaq, endeşe būl oiyndy da soǧan jeteqabyl merzımmen ölşeuge qaqymyz bar.Öitkenı, kökpardyŋ qalyptasuyna qajettı eŋ bırınşı jaraq, ol – at. Jylqyny qolǧa üiretuden bastap, ony kölık etu men azyq etuden basqa, türlı sala boiynşa ony tehnikalyq jaraqqa jaratu mümkındıgı ömırde oryn ala bastaǧanyn eskersek, kökpar oiynynyŋ tuyndauyna da Atty mädeniettıŋ oiyp oryn alatyn maŋyzy jetkılıktı.
Kökpardyŋ taralu keŋısın alsaq, Ortalyq Aziia halyqtary arasynda keŋ taraǧan oiyn. Atap aitqanda, qazaq, qyrǧyz, täjık, özbek, başqūrt, altai, äzerbaijan, türıkpen, auǧan halyqtaryna taralǧan, mysaly irandaǧy qaşqailar kökpar oinamady dei almaimyz.Al erterekte oiynnyŋ taralǧan aiasy būdan da keŋ bolǧan, osyǧan ūqsas atty oiyn keibır Aziia elderınde, sondai-aq,Argentina halqynyŋ da kökparǧa ūqsas at oiyny bolǧan degen aqpar bar.Alaida, kökpardyŋ qalyptasu däuırın tap basyp aitu qiyn, ony älı künge ǧylymi türde zerdeleu jaǧy kemşın.
Kökpar oiyny sonau zoroastrizm däuırınen bar ekenın alǧa tartatyndar barşylyq. Bırneşe myŋ jyl būryn şyqqan oiyn bolsa, onyŋ būl künge deiın bırneşe satydan ötıp jäne türlı sipatta oinaluy da ǧajap emes. Būlai deuımızge atalmyş oiynǧa qatysty türlı interpretasiianyŋ boluymen qatar aluan aiǧaqtardyŋ bır bırımen qabysa bermeuı dälel.
Berıdegı mälımet boiynşa, Gollivudta 1971 jyly ekrandalǧan, fransuz jazuşysy Jozef Kesseldıŋ«Attylar» romanynda kökpardyŋ keŋ taralǧan nūsqasyn jazady: «Būl oiyndy Şyŋǧyshannyŋ sarbazdary olardyŋ attarynyŋ tūiaǧy jetken jerge jaidy. Sodan berı jetı ǧasyr ötse de, bızdıŋ jazyǧymyzda ejelgı däuırdegıdei älı de saqtalyp keledı». Demek, kökpar oiyny Şyŋǧyshan däuırınen bar ekenıne kuälık bar degen söz.
Jazuşy, etnograf A. Qaliūly(Kök börı men kökpardyŋ qandai bailanysy bar?https://adyrna.kz/post/9798): «Kökpar tartu – äskeri jattyǧulardyŋ bır türı. Türık qaǧanatyndaǧy «Derbes börı jasaq» degenımız osyndai jattyǧudan ötıp sailanǧan batyrlar toby edı», – dep tūjyrymdaidy.
Belgılı qazaq ǧalymy, akademik Älkei Haqanūly Marǧūlan özınıŋ «Mir kazaha» kıtabynda: «Syrdariianyŋ tömengı saǧasy men Aral maŋyn mekendegen saq taipalary jyl saiyn börını kie tūtu qūrmetıne arnap, qasqyr terısın jamylyp, betperde taǧynyp, atty saiystar ötkızetın bolǧan. Būl dästür türkı-moŋǧol taipalarynda älı künge deiın saqtaldy. Qazaq, türıkpen, qyrǧyz elderınde būl oiyn «kökbor» (kak bar) - sūry qasqyr degen ataumen saqtalǧan. «Kökpar» atty oiynnyŋ qazaq halqyndaǧy bır nūsqasy «Qyz börı» – qasqyr terısı men börılı betperde taǧynatyn dästürlı saq oiynynyŋ bır türı bolyp tabylady» dep V.V.Radlov (Opyt slovaria tiurkskih narechii. T.II, ch.1. S.888. ) pen S.V.Kiselevtyŋ (Drevniaia istoriia Iýjnoi Sibiri. S.481, tabl. XIV.) eŋbekterıne sılteme jasaidy. Soǧan qaraǧanda saqtarda qasqyrdy kökpar tartu emes, kerısınşe börı keipıne engen oiynşylar serkenı tartatyn nūsqasy da bolǧan. Endeşe saqtar däuırınde kökpar oiyny börı kiesın paş etudıŋ bır joralǧysyna jaraǧan. Al, S.V. Kiselevtyŋ jazǧan «qyz börı» ǧūrpy bügıngı «qyz quu» oiynynyŋ etnografiialyq bır sipaty ekendıgınde söz joq.
Kökpardyŋ tuyndauyna bır aiǧaqty aŋşylyq kezden tartuǧa qatysty qisyndy da qarastyruǧa bolady. Ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldary sovettık etnografG. N. Simakov(Obşestvennye funksii kirgizskih narodnyh razvlechenii v konse XIX - nachale XX veka. İstoriko-etnograficheskie ocherki. İzdatelstvo: L.: Nauka. Pereplet: miagkii; 230 stranis; 1984 g.): «Qyrǧyzdyŋ oŋtüstıktegı de, soltüstıktegı de qarttary bızge qyrǧyzdar arasynda qasqyr aulaudyŋ keŋ taralǧanyn aita kelıp, qalyŋ qarda ombylaǧan qasqyrdy qualaǧan aŋşylar, quyp, jetıp, şoqparmen basqa ūryp, soǧyp alatynyn bırneşe ret äŋgımeledı. Būl ejelgı aŋ aulau täsılı onymen bırge qasqyr soqqan aŋşynyŋ aldyna öŋgergen aŋyna basqalary talasyp, odan tartyp aluǧa ūmtylysatyn bolǧan. Osylaişa, äzıldese, talasa-tarmasa otyryp, aiylǧa jetkenşe «kök börı» oinasatyn bolǧan. Bıraq aiylǧa jetkende qasqyrdy soqqan jıgıt alady eken.»
Endı osy keltırılgen derekterdı paiymdai keteiık. «Kökpar tartu – äskeri jattyǧulardyŋ bır türı» degen tūjyrymǧa qatysty, kökpar tartu men soǧys jattyǧuy bır bırıne qabysa bermeitın daǧdy degen paiymdy qarsy qoimaqpyz. Sebebı, attylardyŋ soǧysta kemınde bes qarudy qoldana aludyŋ şeberlıgın meŋgeru dästürı men qajettılıgı bar. Al atqa otyru men at üstındegı qimyl ärekettıŋ qaisysy soǧysqa jaramdy degen saualǧa kelgende ölgen aŋnyŋ ne öltırılgen januarǧa talasudyŋ asa sapaly äskeri topty baptauǧa ışınara bolmasa, sonşalyqty sarbaz daiarlaudyŋ mektebı bolatyndai sabaq deu qiyn. Älgı «börı jasaqtyŋ» eŋ äuelı myqty kökparşylardan qūrylǧandyǧynda emes, onyŋ ataluynda ǧana intriga bolar; ataǧymen börını eske tüsırıp qana, qasqyr sekıldı oida-joqta qarsylasqa ylaŋ salyp, belgılı bır erekşe daǧdymen dūşpandy sastyryp, pishologiialyq äser qaldyratyndai, kütpegen jerden oisyratyp ketetın şeberlıgınde bolar. «Börı jasaq» degen atauyna qarap, olardy şetınen kökpardyŋ maitalmany deuge köŋıl sene qoimaidy. Degenmen de türkı qaǧanaty zamanyna qarasty 6-7 ǧasyrlarǧa da laiyq oiynnyŋ türı bolǧandyǧyn baǧamdauǧa bolady.
G.N.Simakov keltırgen kökpardyŋ qasqyr aulau kezınde tuyndau mümkındıgı baryn keltırgen körınıske qarap, atty aŋşylar qalai bolǧanda da, soqqan aŋdy ermek qylyp talasu dästürı bolǧandyǧyn aŋǧartady. Bıraq būny kökpar sekıldı ūlttyq oiynnyŋ tuyndauyna negız deuge de asyqpaǧan jön. Sebebı, ejelgı oiyndar ermekten tuyndamaidy, sol uaqyttyŋ ideologiialyq nanym-senımıne baǧyna qalyptasady. Ejelgı däuırdegı köşpelı elder men taipalardaǧy ideologiiany, ruhaniiatty äsıreseabyzdar basqarǧanyn ūmytpaiyq jäne onyŋ bilıgı men abyroiy belgılı bır qalyptasqan tanym men qalypqa säikes bolmasa – ömırge syiysa bermeidı, sıŋıse de bermeidı.Iаǧni är däuırdıŋ öz senzurasy bolǧandyǧyn ūmytpaǧan abzal. Būǧan qarap, är kezeŋnıŋ öz kökpary boluy äbden mümkın jäne ol soǧan säikes tanym men tūjyrymnyŋ üdesınen şyǧuǧa tiıstı tarihi-ruhani önım bolyp tabylady. Ruhaniiattyŋ būl türlenısı säikesınşe qoǧamnyŋ da türlenuınde köırınıs tabatyn nysandar – kökpar da sonyŋ bırı. Bırneşe jüzdegen ǧasyr būryn paida bolǧan oiynnyŋ uaqyt tezıne şydap, ne formasy, ne mazmūny özgermeuı mümkın emes.
Kökpar ataularynyŋ tarihi körınısterı
G. N. Simakovtyŋ myna jazbasyn qaraiyq: «... Keibır oiyndarda būl oiynǧa üi januaryn bolmasa onyŋ bır bölıgın qoldanu da kezdesedı. Mysaly kök börı saiysyna soltüstıkte laq tartylsa, oŋtüstıkte torpaqtyŋ mürdesı tartylady, sodan da būl oiynnyŋ basqa da atauy bar: ūlaq tartyş nemese torpaq tartyş». Endı odan ärı G. N. Simakov bylai jazady: Būl oiynnyŋ ekı türı belgılı – kök börı jäne chab ūlaq, bırınşısıne qatysuşylar men körermenderdı elıktıretın qyzu saiys tän. Saiysatyn küieu jıgıttıŋ tuystary men qalyŋdyqtyŋ törkın jaǧy. Ūtqan tarapqa qyzyn ūzatyp jatqan äke qomaqty syilyq tartu etedı. Al oiynnyŋ ekınşı nūsqasy – chab ūlaq, būnda oiynǧa tän saiys bolǧanmen, ǧūryptyq/ritual sipaty basym. Chab ūlaqty küieu jıgıt jaǧy qalyŋdyqty aluǧa kele jatqanda ūiymdastyrady. Oiyn şartty türde ǧana küieu jıgıttıŋ bolaşaq qaiyn atasynyŋ aiaǧyna qara qolǧa tüsırgen olja-laqty tastai salatyn bolǧan. Oǧan jauap retınde qaiyn atasy mal,aqşa, kiım syilaityn bolǧan. Kök börınıŋ būl türınde saiysatyn taraptar joqtyŋ qasy. S.P.Tolstovtyŋ nūsqauyna qaraǧanda,qyrǧyzdarda HIH ǧasyr aiaǧy men HH ǧasyr soŋynda būl oiyn özınıŋ ritualdyq sipatyn joia qoiamaǧan bolatyn. Bırınşıden, kök börı oiynynyŋ neke toiǧa arnalǧan sipaty bar, jäne de ekınşıden,onyŋ köptegen türlerınıŋ bırı anyq ǧūryptyq mänge ie boldy.(S. P. Tolstov. Perejitki totemizma i dualnoi organizasii u turkmen.— «Problemy istorii dokapitalisticheskih obşestv», № 9—10, M.— L., 1935, s. 14, 15, 20, 21, 23 i dr. 85-str)»
Keltırılgen mälımetke qaraǧanda, bız oilaǧandai tiianaqty oiynnyŋ erejesı joq, bıraq onyŋ bırneşe türı bar jäne ǧūryptyq sipatqa ie, onyŋ üstıne bırneşe atauy taǧy bar. Baiqaǧanymyz, oiynnyŋ sipatyna türlı tanymdar men ǧūryptar aralasyp, aluan sipat oryn alǧan. Ärine, bız tiianaqty daiyn küiındegı oiynnyŋ nūsqasyn kütuge de qaqymyz joq. Degenmen de tartylatyn närsege bailanysty «ūlaqtartyş», «torpaqtartyş» nemese «kök börı» ataulary bolǧandyǧy. Al endı «kökbörı» atalatyn oiynnyŋ sonşalyqty erekşelıgı joq. Qasqyr da tartylmaidy ne qasqyr terısın jamylǧandar turasynda da aqparat joq.
Degenmen, keltırılgen mälımetter būl nūsqalarmen şektelıp, sonyŋ äserımen «kök börı» ataldy deuge de negız şamaly. Sebebı, bızdıŋ taqyrypqa talǧajau bolǧan kökpardyŋ mysaldary men mälımetterı ärı ketse, ekı jarym myŋjyldyqtyŋ şamasyn ǧana qamtidy jäne sol kezeŋdegı halyqtardyŋ tanym-tüsınıgı men nanym-senımderın, salttaryn baiqatady. Būlarǧa qarap «börı» sözınıŋ sonşalyqty ejelgı söz ekenın jäne onyŋ tıptı naqty qasqyr ūǧymyn bergenıne de köz jetkızgen maqūl. Öitkenı, qypşaq törkter ädette qasqyrdy «qūrt» ataǧany mälım. Būǧan baş+qūrt (arlan qasqyr), qūrt+qa (qasqyrdyŋ qanşyǧy) sekıldı sözder dälel. Bızdıŋ paiymymyzǧa qaraǧanda «börı» sözı aiuannyŋ tüsın bıldırgen bolu kerek. Şamamen alǧanda, börı - sūrǧylt kögıldır tüs, börte – aşyq kögıldır.Būl sözderge taqylettes «buyryl» sözı de aqşyl-kögıldır ūǧymdy beredı. Demek, kök börı tırkesınıŋ özı eŋ äuelı haiuannyŋ tüsı. Soŋǧy 5-6 ǧasyrdyŋ şamasynda ǧana börı men börte tüs ataulary qasqyr men laqqa sıŋıstı bolǧan syqyldy. Al endı kökparǧa sondai kögıldır-sūrǧūlt tüstı serkenı/laqty/torpaqty tartu äu bastaǧy talap bolsa şe? Sebebı, ol Kök aspanmen tüstes ūǧymdardy bıldıredı.
Bızdıŋ būl paiymymyzdy bekıte tüsetın Mūqaş Baibatyrov jyrşynyŋ jyrlauyndaǧy gramplastinkaǧa (Taşkent gramzapis fabrikasy) jazylǧan «Alpamys batyr» jyrynda mynadai joldar bar:
...Kök börı qyldyŋ egespen,
Jūrtym menı jylattyŋ,
Mūnyŋ qalai demesten.
............................................
Aǧaiyn, saǧan ne jazdym,
Kök börı qylyp tartqandai?
...............................................
Kök börı dep tartqan soŋ,
Ekı ökpem bırdei qabyndy.
..............................................
Tarta ber, jūrtym, tarta ber,
Kök börı qylyp tartasyŋ,
Ūltan qūldan qorqasyŋ,
Erteŋ äkem kelgende,
Balam qaida degende
Ne dep jauap aitasyŋ?
..............................................
Būl – Alpamys batyrdyŋ jetı jasar ūly Jädıgerdıŋ özın kökparǧa tartqysy kelgen jastarǧa aityp zarlanǧany. Osy jyrdyŋ üzıgındegı «kök börı» tırkesın bırşama zerdeleuşıler men zertteuşıler qasqyr dep qabyldaidy. Şyn mänınde, eger qasqyrdy dalanyŋ saiypqyran aŋy retınde qabyldap, ony bır jaǧynan qadyr tūtqan ata-babamyz saqtardyŋ saltynda keltırgendei, arnaiy jyl saiyn qasqyr terısın jamylyp, ǧūryptyq saiys ötkızetın bolsa, al endı Alpamys jyryndaǧy myna «qasqyrdyŋ» özı kökparǧa tüsıp tartylyp jür ǧoi. Sonda ne boldy? Jäne de jyrda oiynnyŋ atauy ap-anyq «kökpar» retınde atalady. «Kökparǧa tartu», «kökpar ber» syqyldy qoldanys sözderı aitylady. Nege «Kökbörıge tartu», «kökbörı ber» degen tırkester aitylmaidy? Nelıkten? «Aǧaiyn, saǧan ne jazdym, Kök börı qylyp tartqandai?» dep Alpamystai arystyŋ 7 jasar balasy nege qorsynyp jylaidy, ol «men qasqyrmyn, tartsaŋdar tarta berıŋder» dep nege qasqaiyp tūrmaidy? «Kök börı dep tartqan soŋ, Ekı ökpem bırdei qabyndy.» dep ol qorsynady! Iаǧni, Jädıger özın qasqyr sezınbeidı, kerısınşe kök börı tüstı qūrban mal (laq) sezınıp qorsynady, sodan ekı ökpesı qabynyp, renjidı!
Al būl joldardy zertteuşımız Nūrtas Safullin özınıŋ «Kök börıler oiyny» (https://argymaq.kz/archives/2384) atty maqalasynda keltırıp, älgı 7 jasar balany qūrban maldai qorlaǧandardy qasqyrǧa teŋep, oiynnyŋ atauyn «kökbörı» deu üşın argument etedı. Maqala avtory «...Kökpar oiynynyŋ maǧynasy da Kökbörınıŋ tartuy – kök börışe tartu – Kök börı tartuy – Kök börı tartu – kökpar tartu degen maǧynaǧa saiyp şyǧa kelmei me?» degen paiymmen «kökbörıden» «kökpardy» tuyndata salady. Bıraq jyrdaǧy kökbörı-Jädıgerdıŋ kökparǧa tartylǧanyn aŋdamaidy – özıne özı qaişy şyqqanyn aŋǧarmastan «kök börını» nasihattaidy.
Bır qyzyǧy, «Alpamys batyrdyŋ»(https://emirsaba.org/alpamis-batir.html?page=5) basqa nūsqasynda «kök börı» tırkesı atymen joq, kerısınşe «kökpar qylyp» degen tırkes jür:
Ainalaiyn kökeler,
Ne jazyǧym bar edı,
Kökpar qylyp şapqandai?!
Kökpar oiynynyŋ atauyn «börte» men «börıden» tapqysy kelıp, «kökpar» sözı taqiiasyna tar kelgen azamattar bügın ǧana şyqqan joq. Būrynnan bar. Oǧan keşırımmen de qarau kerek, sebebı, kökparǧa qasqyrdyŋ qandai da bır qatysy bar jäne «kök börı» tırkesı «börı» sözımen qatar keledı, onyŋ üstınde «börı» sözı bügınde qasqyr ūǧymy retınde de qoldanylady. Şyn mänınde «börte» sözı de maldyŋ tüsın bıldıretının eskeru kerek. Ol da «buyryl» sözıne maǧynasy juyq söz.Qazaqtyŋ kielı haiuandy jūmbaqtap ataitynyn eskersek, «börı», «börte»sözderı syn esımnen zat esımge bertınırekte auysyp ketken. Tıptı Şyŋǧyshannyŋ bäibışesınıŋ esımı Börte boluy onyŋ ajarynyŋ aqşyldyǧy aşyq aspandai kelbetın baiqatady. Ejelgı däuırdegı ata-babamyz qadyrdy biıktetkısı kelgende jerdegı närsege emes, köktegı boiauǧa elıktep zoraitqan, biıktetken. Tıptı Börte anamyzdy şyn esımı basqa boluy mümkın, Börte – onyŋ tituly ıspettı eldıŋ bertınırekte bergen laqap aty bolar.
Belgılı jazuşymyz Säken Jünısov «Aqan serı» romanynda gubernatordyŋ qyzy Annaǧa Aqan serınıŋ auyzymen «kökpar» atauynyŋ şyǧuyn «kökbörı-kökbör-kökbar-kökpar» degen tızbekpen aitqyzyp, qasqyrǧa qatysty ekenın aitqyzady. Ärine būl körkem ädebiet, bıraq jazuşy osyndai paiymdarmen lingvistikalyq nasihatty keiıpkerdıŋ auyzyna salyp, «kökpardyŋ» genezisı şynymen qasqyrǧa ǧana qatysty bolǧandai pıkır qalyptastyrady. Al būny Nūrtas sekıldı jas zerdeleuşımız ǧylymi däiek retınde qabyldai salady da jariiaǧa taratady.
Bükıl törk älemınıŋ maqtanyşy, qyrǧyzdyŋ ūly jazuşysyŞyŋǧys Aitmatov, «Proşai, Gulsary!» hikaiatynda kökpar oiynynyŋ atauyn «kozlodranie» dep «ūlaqtartyş» sözınıŋ kälkısın alady. Talai dünieden habary bar jäne öz ūltynyŋ bılgırı sanalatyn Şyqaŋ nege «kökbörı» sözın qoldanbady?! Mäsele onyŋ ūltşyl emestıgınde emes, kerısınşe osyny keltırıp, onymen bırge aŋyzdardy qosyp, odan ärı şyǧarmany qozdyra tüsugeŪqsas jaŋalyqtar
«Kökpar» sözınıŋ etimologiialyq nūsqalary
Endı lingvistikalyq aiǧaqtarǧa keleiık. Oiynnyŋ «kökpar» atauy onyŋ qalyptasuy men tarihyna dendep boilauǧa mümkındık beretın däiekterdıŋ bırı. Sol sebeptı ony ainalyp ötudıŋ qisyny joq.
Kökpar oiynynyŋ ataularyn negızın üş topqa jıktep qarastyruǧa bolady:
- Etnografiialyq qūndylyqqa jatatyn atau nūsqalary: «ūlaq tartyş» nemese būzauǧa tartuǧa qatysty «torpok tartyş», ūloq/uloq - özbekte, buzkaşi - auǧan men täjıkte;
- Tarihi qūndylyqqa negızdelgen atau nūsqalary: kiok bioru, kök-börü, kiuk biure- qyrǧyzda, kök-börӱ – altaida, kük büre – başqūrtta;
- Asa ejelgı miftık qūndylyqqa negızdelgen atau nūsqalary: kökpar – qazaqta, kok-boru - qyrǧyzda,köpkari/koʻpkari - özbekte, kupkori/kӯpkorӣ – täjıkte.
- Halyqtyq ataularǧa jatqyzylǧan «ūlaq tartyş», «torpoq tartyş», «ūloq» sözderınıŋ barlyǧy kökpar oiynynyŋ jaraǧy bolyp tabylatyn, serkenı laqtyŋ ne būzaudyŋ atauyna bailanysty taralǧan halyqtyq atau ǧana, būǧan buz – eşkı, kaşidan – tartu ūǧymdarynan şyqqan täjıkşe «buzkaşi» sözı de jatady. Būl ataular halyqtyq atau bolǧanmen, etnografiialyq qūndylyqtar bola alady, bıraq osy qarapaiym söz arqyly būl ataulardyŋ qarabaiyr jaǧdaida qalyptasqandyǧyn da aŋǧaruǧa bolady, öitkenı, būl sözder mazmūndy emes oiynnyŋ syrtqy formasyn ǧana anyqtap tūr. Soǧan qarap, būl ataular bertınde ǧana qalyptasqany baiqalady.Al, auǧan, täjık halyqtaryndaǧy «buzkaşi» sözı türkı ataularynyŋ kalkasy ekenı anyq.
- Tarihi qūndylyqtarǧa jatqyzylyp otyrǧan kiok bioru, kök-börü, kiuk biure, kök-börӱ, kük büre – būlardyŋ barlyǧy da joǧaryda atalǧandai, ejelgı däuırdegı börınıŋ kielık beinesın paş etu körınısın habarlaityn sözder ekenı anyq jäne solardyŋ är tıldegı variasiialary ǧana. Alaida, būlardyŋ köpşılıgı halyq arasynda ūmyt qalyp baryp, ūlttyq jadtyŋ jaŋǧyruymen bertın kele qalpyna keltırılgendei äser bar. Sebebı, äzırge etnografiia salasynda däl osylaişa ataular tırkelgendıgın keltıre almai otyrmyz. Mysaly, qyrǧyz halqy kökpar oiynyn halyq arasynda keŋ taraǧan «ūlaq tartyş» türınde ataǧany mälım, būǧan kuä retınde älemge äigılı jazuşy Şyŋǧys Aitmatov osy ataudyŋ orysşa kälkısımen «kozlodranie» ataidy. Jäne de mifologiialyq qūndylyqtarǧa negızdelgen būl ataular äzırge folklorlyq tuyndylarda kezıge qoimady. Soǧan qaraǧanda, halyq arasynda ūmyt qalyp baryp, ūlttyq jadtyŋ jaŋǧyruymen bertın kele türlı maǧyna jüktep qoldanysqa tüsken. Onyŋ üstıne būl ataular kökpardyŋ ritualdyq belgılı bır nūsqasyna ǧana tän boluy kerek.
Alaida, lingvistikalyq qisynnan alǧanda, «kökpar» sözı keibır jūmsartqyş, jıŋışkertkış ortada «kökpörge» ainaluy da ǧajap emes, oǧan qosa börı mifologiiasynyŋ yqpalymen «kök börı» atauy keiın tuyndaǧan degen joramalymyz bar. Qazaq tılınde kökbar da, kökpar da bolǧan, bertın kele soŋǧysy qalyptasyp sıŋdı.Aitpaqşy, qazaq tılınde ataudyŋ būlaişa jasalu jolynan basqa nūsqasy joq. Demek, qazaqşa «kökpar» atauy barynşa ejelgı jäne mazmūny men formasy jaǧynan asa özgerıske tüspegen.
Qyrǧyzşa «kok boru» atauy da «kökpar» sözınıŋ bır nūsqasy, «O»-lauşy jäne «A»-lauşy tılder üşın onyŋ ekı nūsqasy boluy kerek: kökpar –kökpor, osydan kelıp kökbar / kökbor nūsqalary tuyndaidy. Sondai-aq, özbekşe-täjıkşe küpköri / köpkari nūsqalary «kökpar» sözınıŋ kökpör / kökpar türındegı nūsqalarynyŋmetatezaǧa ūşyrauynan tuyndaǧandyǧy aŋǧarylady.Sonymen, «kökpar» nūsqasy kök börı/kök börte tırkesterınen de erterekte qalyptasqan.
Keibır etnograftardyŋ nūsqasy boiynşa «kökpar» – «kök börte» (laq) sözınen şyqqan. Olai bolsa, ol sol küiınde «kökbörte» bolyp nege özgermei qalmady? Ündestık jaǧynan qaraǧanda «kökpar» sözıne onyŋ özgeruınen görı, «kökbörte» nemese «kökbörı» küiınde özgermei qalu mümkındıgı zor edı... Mäsele «kökpar» sözınıŋ börıge de, börtege de qatysynyŋ joqtyǧynda! Sonymen, mäsele «par» sözınde bolyp tūr...
«Par» sözı jalpyadamzattyq asa ejelgı sözderdıŋ bırı jäne ol köp tılderge jaiylǧanymen negızgı semantikasyn joimaǧan. Par – bölık, bölşek.
Köz jetkızu üşın būl sözge qatysty bırşama sözderge toqtalsaq («Qazaq sözdıgı» - Almaty: «Däuır» baspasy, 2013. – 1488 bet.jänehttps://sozdik.kz/kk/dictionary/translate/kk/ru) :
par – ekı bölıkten tūratyn jūp;
par – bır bırıne teŋ, sai;
para – türıkşe aqşa, «kesek», «bölık» degen maǧynada;
para – bir närseniŋ bölşegi, böligi, salasy,ülesı, «Būl jūrttyŋ söz tyŋdamas bir parasy» (Abai);
para (iranşa, köne zat esım) – bır närsenıŋ bölşegı, bölıgı, tarmaǧy
para-para – byt-şyt, kül-talqan, dal-dal: bırneşe bölşekke bölınu,
par+tiia – tauardyŋ ne äleumettık toptyŋ bır bölıgı; jan-jaqqa bölıngen top, odaq,jık.; zattardyŋ, tauarlardyŋ belgılı bır kölemı.; jeke dauyspen nemese jeke muzykalyq aspapta oryndau üşın jazylǧan şyǧarma;
para aldy – öz müddesı üşın jasyryn türde alynatyn ülken pūldyŋ/qyzmettıŋ bölıgı;
para boldy – bölşek-bölşek bolyp syndy, byt-şyty şyǧyp küiredı.
Ärine, kökparǧa tartu qūrmet emes, ony qorlau, kek alu aktysy ekendıgın «par» sözıne qatysty myna tüsındırmeler de däleldeidı:
parşa – jıktelgış, bölıngış mata; bır kesek, bır bölek;
parşalau – 1. Byt-şyt qylu, keskıleu, tılgıleu.2.Soiǧan maldyŋ etın borşalau, müşelep būzu, osu, bölu, ülesteu;
barşa – bölek-bölek,bölşek-bölşek, parşa-parşa
borşa-borşa – dal-dal,päre-päre,byt-şyt
borşa-borşa bolǧan bet - izodrannoe liso
ettı borşa-borşa etıp tılıp tūzdady - razdelali miaso i posolili
kiım borşa-borşa bolyp jyrtylǧan - odejda silno razorvana,
sinonim: alba-dalba, alba-jūlba, dal-dal, dal-dūl, dalba-dūlba, jalba-jūlba, jūlma-jūlma, jūlym-jūlym, jyrtyq-jyrtyq, jyrym-jyrym, örım-örım, para-para, parşa-parşa, päre-päre, toz-toz, tüte-tüte, tılım-tılım, ūlma-jūlma, şoqpyt-şoqpyt
borşala – 1.Tūtas maldyŋ, aŋnyŋ etın müşelep būz, jaimala; 2. Byt-şyt qylu, myj-myjyn şyǧaru, keskıleu
Al «kökpar» sözınıŋ özı äbden sıŋıstı bolǧany sondai allegoriialyq beinelı mazmūnǧa ie bolǧan leksema:
Kökpar boldy – Ärkımnıŋ jūlquynda boldy;
Kökparǧa tüspegen – Küş synaspaǧan, aitys-tartysqa tüspegen;
Kökpar qyldy – Äbden azaptady, qinady. «Kökbörı» sözıne qatysty būndai qalyptasqan tırkes joq!
Būl maǧynany başqūrtşa tüsındırmede oiynnyŋ serke äbden parşa-parşa bolyp jyrtylǧanşa tartatyndyǧy naqtylai tüsedı. Kökparǧa tartylatyn närsenıŋ qorlanu jaǧdaiy «Alpamys batyr» jyryndaǧy (http://bilim-all.kz/olen/4895)Ūltan qūldyŋ dūşpany - Alpamystyŋ ūly Jädıgerdı tartqyzuy da taǧy bır dälel. Iаǧni, «par» - tartu, parşalau, bölşekteu,jyrtu ūǧymyn da bıldırıp tūrǧan söz.
Joǧarydaǧy keltırındıden baiqaǧanymyz «par» sözınıŋ äldebır närsenıŋ bölşegı, japyraǧy, jyrtysy ekendıgı. Jäne de būl söz ärtektı tılge enuıne qaraǧanda onyŋ asa ejelgılıgın aiqyndaidy. Endeşe onyŋ qosyluynan jasalǧan «kökpar» sözınıŋ de ejelgı söz ekenın eskeruge tura keledı, mūndaǧy «par» buyny būl jerde «üles», «sybaǧa» maǧynasynda tūr. Dälırek üŋılsek, «kök+par» tırkesı: «Köktıŋ ülesı», «Köktıŋ jyrtysy» degen maǧynada. Demek, kökpar tartu - ejelgı mazmūny boiynşa Köktıŋ ülesıne, nesıbesıne talasu bolyp tabylady. Demek, būl täŋırlık tanym jailaǧan ejelgı däuırdegı tanymnyŋ bır joralǧysy ekendıgı özınen özı şyǧady.
Qyrǧyz tarihşysy Düişen Kerimov (Chto oznachaet kok-boru, znaiut vse, chto takoe kokpar, ne znaiut daje kazahskie uchenyehttp://sport.akipress.org/news:1530834/)«Iа spraşival u uchenyh Kazahstana, pochemu igru kok-boru (kok – goluboi svet, boru – volk, totemnoe jivotnoe, simvol) oni nazvali kokpar. Poniatno, chto znachit kok, a chto za slovo par? Oni sami ne smogli otvetit na etot vopros» degenı aqtarlyq jaǧdai, öitkenı bırneşe myŋjyldyq qūndylyqty bırden aŋǧaru kımge bolsa da oŋai bolmas edı. Al anyqtyǧy aidai bolyp tūrǧan «kök börı» salystyrmaly türde «keşegı» qalyptasqan atau edı. «Kök börı» men «kök boru» ataularyn bır bırımen bettestıruge bolmaidy, ekeuı ekı däuırdıŋ ataulary.
Qoryta kele, «kökpar» atauy oiynnyŋ bastapqy mazmūnyn saqtaǧan ejelgı nūsqasy bolsa, «kök börı» atauy bertın kele börınıŋ aibyndy beinesın paş etuge baǧyttalǧan tuyndy nūsqasy dep esepteimız. Kökpar etnooiynynyŋ tuyndauyn qarabaiyr türde sözderdıŋ tuyndau mümkındıgımen qarastyru müldem jetkılıksız. Öitkenı, bügınde oiynǧa, al erteŋ sportqa ainalǧaly tūrǧan būl ruhani qūndylyq özınıŋ etnologiialyq üderısten ötken ejelgı tanymdyq joralǧynyŋ bır parasy dep baǧalaǧan abzal.
Būl jaǧdaidyŋ bügıngı zamanǧa deiın de kelgendıgın körsetetın keibır aiǧaqtar bar. Auyzekı äŋgımeden, Altynemel-İgılık öŋırınde tap küresı qyzǧan kezde, esırgen kedei jıgıtter 12-13 jastaǧy Törenıŋ qyzyn baidyŋ qyzy dep kökpar ǧyp tartpaq bolǧanda, bır auyl äielı qyzdy bas salyp jatyp alyp «kökparǧa örımdei jas qyzdy tartqanşa, myna menı tartyŋdar» dep araşalap qalǧan eken.
Alaida, būl körınıster men kökpardyŋ paida bolu turasyndaǧy pıkırler men közqarastar bertındegı däuırdı qamtityn däiekter retınde jetkılıksız. Sol sebeptı, atüstı türde qalyptasqan oiyn atauyn «kökpardan», «ūlaqtartyştan» «kökbörıge» ötkıze salu jeŋıltektık ärı jauapsyzdyq.
Söz soŋy. Qoryta aitqanda, «kökpar» atauynyŋ balamasy retınde qyrǧyzda «ūlaqtartyş» qalyptasqan. Al «kökbörı» atauy ǧūryptyq oiyn retınde özektı boluy mümkın. Sol sebeptı kökpar sportynyŋ atauy «kökpar», al kökpar oiynynyŋ atauyna «kökbörı» laiyq bolar edı. Sport pen oiynnyŋ aiyrmasy müldem basqa ekenın basqa joly söz etermız.
Serık Erǧali, pedagogika ǧylymdarynyŋ magistrı,
mädeniettanuşy, törktanuşy
