Qazaq ūǧymyndaǧy Jaratuşy Qūdırettıŋ eŋ negızgı, üş tarmaq: Täŋırı, Qūdai, Alla ataulary, syrttai baiypta eşqandai talassyz, tepe-teŋ maǧnaly, sinonim sözder. Oilap qarasaq, däp solai emesın aŋdaimyz. Üiles, bıraq özara aiyrymy da bırtalai eken. Şyndyǧynda, osy üş para sözde tuǧan halqymyzdyŋ, berı degende üş myŋ jyldyq tarihy jatyr. Är zamandaǧy ärqily taǧdyr men nanym nätijesı.
Eŋ soŋynan bastasaq, Alla – dıni ūǧym retınde islammen bırge keldı. Bızdıŋ jūrttaǧy äuelgı, tam-tūm deregı – VIII ǧasyr. Onşa köp ūzamai, ışınara bırşama taralǧanyn köremız. Ortalyq Aziiany tezınen jaulaǧany tūrypty, sonau qiyrdaǧy Tatar Dalasyna Şyŋǧys han zamanynda jetıp ülgergen. Ras, būl tarapta jetekşı emes. Jasaq zaŋy men Bılık qaǧidalary dın ataulyǧa teŋdık daǧuasyn jariialauyna bailanysty, tyiym, toqtau joq, bırşama yqpaldy. Osy oraida, Şyŋǧys hannyŋ baiyrǧy, eŋ senımdı nökerlerınıŋ bırı, ūly jolbasşydan soŋ Öketai jäne Küiık qaǧandar tūsynda imperiianyŋ bas uäzırı eseptı, eŋ ırı tūlǧasy bolǧan Kerei Şyŋqaidyŋ atyn ataudyŋ özı jetkılıktı.
Ilkıde, islamdyq Horezm äserımen Şyǧys Däştı qypşaqtary da haq dınge bırşama moiyn būrǧan. Al Joşy ūlysy zamanynda Edılden ary ötıp, jalpy jūrttyŋ bırşama bölıgı qabyldaǧan, üirenşıktı jaǧdaiǧa jettı. Altyn Orda – Berke hannyŋ tūsynda (1257-1266) bileuşı taptyŋ negızgı senımı, al Jänıbek han tūsynda (1342-1357) memlekettık dın därejesınde. Barşa jūrt – islam, soǧan orai eŋ ülken Qūdıret retınde Allaǧa bas ūrǧanymen, ejelgı, halyqtyq ūǧym-räsımder de qatardan qalmaǧan. Qazaq Ordasy – HVI ǧasyrdyŋ basy, Būryndyq, Qasym handar zamanynda Būhara men Samarqand dınbasylary qazaqtyŋ mūsylmandyǧyna kümän keltırgen pätua şyǧaryp, Şäibani hannyŋ qantögıstı, joiqyn joryqtaryna maqūl tapqan. Tıptı, HVIII ǧasyrdyŋ özınde, arǧy tübı bügıngı Moŋǧol üstırtı, ejelgı Tatar Dalasynan şyqqan Orta Jüz – Kerei, Naiman, Qoŋyrat, olarmen taǧdyrlas, endı är Jüzge kırıkken Jalaiyr, Taz, Şanyşqyly, Altyn, jäne basqa da rulardyŋ Täŋırı dınınen, söz emes, ıs jüzı – tūrmys pen kündelıktı räsımde mülde qol üzıp ketpegenın köremız.
İslamnyŋ qazaq arasynda bırjola ornyǧyp, küşeiuı – Orys basqynşyldyǧyna bailanysty, otarlyq tärtıpke qarsy ideologiianyŋ bır tarmaǧy retınde. Aitqanymyzdai, Altyn Orda – Jänıbek han zamanynan bastap, qazaq özın eşqandai kümänsız, mūsylman sanady. Sonyŋ aiqyn bır körınısı – «Lä ilaha ill-alla» – «Alladan basqa jaratuşy joq» – qazaq kälimanyŋ tolyq tūjyrymyna toqtaǧan: «Qūdai – bır, paiǧambar – haq» deidı, ūlt tılındegı būrynǧy-soŋǧy tärjımanyŋ üzdık ülgısı.
Qūdai – bır, paiǧambar – haq!
«Allanyŋ özı de ras, sözı de ras!» – dep tūjyrǧan ūly Abai. Sonymen qatar: «Kündız-tünı oiymda bır-aq Täŋırı», – deptı.
Alla men Täŋırınıŋ teŋdes därejede qabyldanyluy, tıptı, köp rette Täŋırınıŋ Alladan būryn atalyp, aldyǧa tüsıp qana qoimai, Jaratqannyŋ bırden-bır esımı retınde qoldanyluy – HI ǧasyr, Mahmūd Qaşǧaridan bastalǧan. Abai da osy qalypty ülgı boiynşa, Alladan görı Täŋırını köbırek auyzǧa alady.
Täŋırı, qazaq ädebietı ǧana emes, qazaq tūrmysy, ädepkı söileu sözınde keŋınen körınıs tapqan. Öitkenı, Alla – qahar, tym joǧaryda tūrǧan özgeşe qūbylys, jat emes, äitse de üreilı, qorqynyşty tylsym, qaitkende, aqyr tübı, äldeneden kınälı pendesın qataŋ jazaǧa tartuy mümkın dülei. Dın kıtaptarynda raqymdy, meiırban, keşırımdı dep qanşama därıptelse de, bızdıŋ būla köşpendı äuelde jat jūrt arqyly syrttan kelgen Allaǧa qauıptene qaraǧan. Sondyqtan da, Qūrannan bastau alatyn Qūdıretke sözsız baǧynyş – Täŋırıge emes, Allaǧa jäne kündelıktı, auyzekı tılde Qūdaiǧa ǧana bailanysty. Täŋırınıŋ qūly deitın tırkes joq. Täŋırı – erkındık, etene tuystyq körınısı. Sondai-aq, Allanyŋ qūly dep te aitylmaidy. Qūdaidyŋ qūly. Ekı rette de Täŋırı emes. Qazırde ışınara aitylyp jatsa, būl qoldan jasalǧan tırkes.
Baiyrǧy qazaq Täŋırını tuys tūtsa, Allaǧa kümän keltırmegenmen, qatty qoryqqan, būl sezım – köbıne şekteulı ǧūmyrdan soŋǧy o dünie turaly däiekterge qatysty. İslam dını boiynşa, ölgennen soŋ, qanşama yqylym ötse de, mūsylman balasy aqyr tübınde mındettı jauapqa tartylmaq. Tarazynyŋ ekı basy bar: ūjmaq jäne tozaq. Ūjmaq – jan raqaty, alaida oǧan ötu – qiiamettıŋ qiyny, tıptı, mümkın emeske taqau jaǧdai. Al tozaq – azdy-köptı künäsı bolmauy mümkın emes, kez kelgen pendenıŋ ülesıne tüsuge yqtimal, mäŋgılık azap.
Al Täŋırınıŋ jönı bölekşe. Sen kım bolsaŋ da, ölgennen soŋ, arǧy düniede qalypty ömırıŋ basqa bır tūrǧyda, odan ärı jalǧasa bermek. Iаǧni, şyn mänısındegı ölım joq, kısı ömırı eşqaşan üzılmeidı. Endı Aruaq retınde sabaqtasuǧa tiıs. Būl Aruaq özınıŋ artta qalǧan tıkelei ūrpaqtaryn ǧana emes, ūlystyŋ äigılı tūlǧalarynan bastap, bar halqyn, bütkıl el-jūrtyn meilınşe qoldap jürmek, qysyltaŋda demeu körsetıp, küş berıp, özınıŋ qandas halqymen bırge jasai bermek. Neşe ǧasyr boldy, islamǧa bırjola bet būrǧan qazaqtyŋ künı bügınde Aruaqty qasterlep, ūran ūstap otyruy – osy, ūlttyq, özgeşe tüsınıkten bastau alady.
Älbette, Aruaq – eŋ köne, baiyrǧy, sakraldy ūǧym – Täŋırı esımımen bailanysty. Ejelgı prototürık jäne keiıngı jalpy türık häm qazaq qauymynda Täŋırı, iaǧni Kök (Aspan) – Kök Täŋırı – bar jaralmystyŋ basy jäne baiyrǧy, beibereket, tūrpaiy ūǧymdardyŋ süzgılei jinaqtala kelıp, bır arnaǧa qūiylǧan, quatty körınısı. Tärızı, Ǧūn zamanynda, tıptı, odan köp būryn qalyptasyp, dästür-salty üiles, söileu tılı tuystas bütkıl baba-türık qauymy bıregei, sözsız qabyldaǧan nūsqa. Attila zamanynyŋ özınde negızgı qūdıret. Alǧaşqy, Ūly Türık qaǧanaty däuırınde bar küşınde. Esebı, keiıngı, jalpy türık qauymy, onyŋ ışınde qazaq üşın de özıne «menşıktı», tym joǧary – zeŋgır aspanda tūrsa da, etene, bauyrlas Jaratqan. Sondyqtan da, Täŋırıge (Kökke, Kök Täŋırısıne) közqaras ta Qūdai men Alladan mülde basqaşa. Auyzǧa oŋai ılınedı jäne tek qana etene, ūnasymdy maǧnada. Auyl üidıŋ ülken aǧasy keiıptı. Arǧy bır zamanda tym auyr estıluge tiıs «Kök soqqan» sözı endıgıde aiyp, qarǧys emes, äzıl eseptı. «Täŋırı jarylqasyn», «Täŋırınıŋ közı tüzu bolsyn» – adamdy alqaudyŋ keŋşılıktı, eŋ meiırban körınısı. Keiınde, däp osy negızde qalyptasqan «Alla jarylqasynnan» mülde derlık basqaşa.
Endı azǧana söz – Qūdai esımıne qatysty. Qazaq ūǧymyna islamnan būryn jūǧysqan. Älbette, Täŋırıden köp keiın. Negızınde parsy tıldı atau. Saq-skif zamanynan emes. Europa jäne orys ǧylymynda qalyptasqan, būl jūrttyŋ arii tektılıgı turaly tūjyrymnyŋ qisyny joq. Bızdıŋ babalarymyz İran näsıldı qauymmen alǧaşqy, Ūly Türık qaǧanaty zamanynda ǧana körşılesken. Soǧysqan, yǧystyrǧan jäne bırşama toptaryn bodandyqqa mäjbürlep, assimiliasiiaǧa tüsırgen. Jaratuşynyŋ Täŋırıge jalǧas ekınşı atauy retınde Qūdaidyŋ kırıge bastauy da osy V-VI ǧasyrlar mejesı dep şamalauǧa bolady. Äuelde bırşama ūnamsyz tūrǧyda. Uaqyt oza kele, äsırese, islamǧa jalǧas kezeŋde, jaŋa dınnıŋ uaǧyzşylary İran tarabynan köptep keluıne bailanysty, män-maǧnasy jaŋǧyra bastaǧan. Endı, Jaratuşynyŋ taǧy bır nyspysy retınde ornyǧady. Auyzekı sözde jäne jappai tanymda. Äitkenmen, äuelgı, et-jaqyn Täŋırınıŋ därejesıne jete almaǧan. Sondai-aq, keiıngı Alladan da köp tömen. Aitqanymyzdai, qazaq Täŋırını tuys tūtsa, Alladan imense, Qūdaiǧa riiasyz bas ūrmaidy, jattyǧyn ūmytpaidy. Mıne qaraŋyz. Äldeneden aşynyp, keiıgen kezde: «qu Qūdai», «şūnaq Qūdai...» Qu Täŋırı, şūnaq Alla dep körıŋız. Eşbır qisynsyz. Būrnada, äsırese äielderdıŋ auzyna erkın oralatyn. Tüŋıle zaryqqanda: «Būl Qūdaiǧa ne jazyp edım...», «körsoqyr Qūdai...» Täŋırıge, Allaǧa emes. Öitkenı, Täŋırı – janaşyr, Alla – mınsız. Sondyqtan tırşılıktegı barlyq mehnat, azap pen maşaqat – Täŋırınıŋ ısı, Allanyŋ jazuy emes, Qūdaidyŋ qarǧysy, sonyŋ ädıletsızdıgı men körmes soqyrlyǧynyŋ zardaby.
Auyzekı sözde, qalypty ūǧymda būl üş Qūdıret – Täŋırı, Qūdai, Allanyŋ arasy sanaly türde ajyratylyp jatqan joq, bärı de Jaratuşy tylsym küş. Alaida, tüpkı tabiǧatynda ärqily maǧnalyq sypaty bolǧandyqtan, kündelıktı, auyzekı qoldanysta, tıptı, ädebi nūsqalarda özara aiyrymy bırtalai eken. Tarih taŋbasy, ūlttyq tıldıŋ, halyqtyq mentalitettıŋ özındık bır körınısı.
Köpten oida jürgen tolǧam edı, oraiymen qaǧazǧa tüsırdık. Endı, bızdıŋ dümşe dındarlar üşın amalsyz eskertpe: bız Allaǧa ǧana emes, onyŋ teŋdes, tıptı, qazaq üşın äspettı jäne bır atauy – Täŋırıge jäne osy ekı aralyqta ūǧymǧa enıp, ana tılımızge kırıkken Qūdai atauyna da şäk keltırmeimız. Alla – bır, paiǧambar – haq! Qazaq elın Täŋırı jarylqaǧai! Tırı pendemız Qūdaidyŋ nazarynan qaqas qalmasyn!
Aryda üş-tört myŋ jyl būryn Kökten tüsken Täŋırı, odan berıde, myŋ jarym jyl boiy sanaǧa ornyqqan Qūdai, aqyry, keiıngı zamanda, anyǧy – jetı jüz jyl būryn jetekşı orynǧa şyqqan Alla – bolmys-bıtımı ǧana emes, tiesılı ataulary da üş tarmaq, äitse de bıregei tanym – dıni öjdan, ruhani quat; tylsymǧa äldenendei kümän ūştyǧy – ǧairi sanaǧa, jabaiy topastyqqa ūlaspaq.
Eŋ bastysy, Bız – Qazaqpyz. Ūlttyq tanymdaǧy qandai da ūǧym, senım – tek qana qazaqtyq tūrǧymyz arqyly bekemdene tüspek. Osy oraida, islamşyldyq – memlekettık, ūlttyq sanaǧa selbes, kömekşı retınde tanylmaǧy läzım; qandai da äleumettık ideologiia atauly eŋ aldymen bızdıŋ qazaqtyq ruhymyzǧa qyzmet etuı şart!
Bız – Päkıstan, Saudi Arabiia, nemese basqa bır islam jūrty emespız, būrnada Qazaq Ordasy atandyq, bügınde Qazaqstan respublikasy bolyp otyrmyz. Osy bır ūlttyq memlekettıŋ tüpkılıktı müddesıne qaişy qandai da aǧym – bızge jat körınuge tiıs!..
5-6.HII.2023.
Kemer, Türkiia.
Maqalany köşırıp, qaita jariialaǧanda Adyrna.kz saityna gipersılteme sūralady. Avtorlyq qūqyqty saqtau – joǧary mädeniet belgısı.Ūqsas jaŋalyqtar
