Tıl zaŋy bärımızge ortaq, talap ta qatty boluy tiıs! - Säken Esırkep

KÖRNEKI AQPARAT TURALY ZAŊ QANDAI ÖZGERIS ÄKELDI? 

Mındettı türde memlekettık tılde jazylsyn degen talapty aşyq qoia bastadyq

  Körnekı aqparat, syrtqy jarnama özektı mäselenıŋ bırı. Eldegı zaŋnamalyq bazada tıldık normalardyŋ saqtaluy turaly talaptar bar. Degenmen atalǧan talaptar oryndalmaǧan jaǧdaida kınälı tūlǧalardy jauapqa tartu mehanizmı jetıldırılmegen. 2021 jyldyŋ 29 jeltoqsanynda Prezident «QR-nyŋ keibır zaŋnamalyq aktılerıne körnekı aqparat mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» Zaŋǧa  qol qoidy. Osy Zaŋ negızınde bırneşe özgerıster engızıldı. Mäselen, būryn qoǧamdyq tamaqtanu oryndarynda as mäzırı köbınese orys tılınde jazylatyn, qazaqşa bolu kerektıgı Zaŋ boiynşa talap etılmeitın. Soŋǧy özgerıs boiynşa būl mındettı. Sonymen qatar jeke sektordaǧy mekemelerdegı maŋdaişa jazular bırınşı qazaq tılınde, ekınşı orys tılınde jazyluy tiıs degen talap bolatyn. Mysaly, sızdıŋ bır qoǧamdyq ūiymyŋyz bar. Onyŋ jūmysy tek qazaq tılınde jürgızıledı. Bıraq, sız meilı auylda tūrsaŋyz da, ekı tılde jazuǧa mındettı edıŋız. Öitkenı ol Zaŋda bar talap. Endı būl Zaŋǧa özgerıster engızıldı. Tek memlekettık tılde ǧana jazyluy tiıs. Qajet bolǧan jaǧdaida ǧana orys tılınde nemese basqa tılderdı qosuǧa bolady.  

Dese de käsıpkerlerge tıl mäselesıne qatysty şaǧymmen bara almaimyz

Qazır osynyŋ barlyǧy säl de bolsyn köŋılge medeu bolatyn jaqsy özgerıs dep aituymyzǧa bolady. Bıraq būl jetkılıksız. Bız odan da köp mäselelerdıŋ şeşımın sūraǧan edık. Memlekettık organdarǧa käsıpkerlerdı tekseruge qatysty baqylau funksiiasyn berılsın degen mäselenı Qazybek İsa, Berık Äbdıǧali, Aidos Sarym, Jänıbek Äşımjan syndy memleketşıl azamattar kötergen edı. Sol jūmysşy topta men de boldym. Öitkenı, bız käsıpkerlerge tıl mäselesıne qatysty şaǧymmen bara almaimyz. Būǧan Zaŋmen tyiym salyp tastaǧan. Soǧan rūqsat etudı sūraǧan edık. Ökınışke qarai būl tüitkıldı mäsele şeşımın tappady.  Baqylau funksiiasyn beru turaly mäselege Atameken käsıpkerler palatasy men Ūlttyq ekonomika ministrlıgı «Käsıpkerlerdıŋ damuyna, jūmysyna kedergı keltıresızder. Köptegen kedergıler alynyp tastaldy. Endı qaitadan kedergı keltıreiıp dep jatyrsyzdar ma» dep qarsylyq tanytty. Atameken qarsy bolsa, ol Zaŋ qabyldanbaidy. Öitkenı «Atameken käsıpkerlerdıŋ qūqyǧyn qorǧaidy» degen qaǧida bar. Tıl janaşyrlary qanşa qalasa da, būl zaŋnamada älı de qol jetkıze almai jürgen basty talap-tılegımız.

2018 jylǧa deiın käsıpkerlerge aiyppūl saluǧa bolatyn edı

Tıl basqarmasynyŋ jūmys ısteitın ädıs-täsılderıne keletın bolsaq, bızge marotoriimen käsıpkerlerge baruǧa, tıptı profilaktika jürgızuge tyiym salyp tastaǧan. Ony maratorii jariialaǧan qūjattan qarap körseŋız köz jetkızesız. Endı qūr qol qusyryp otyruǧa bolmaidy ǧoi. Sosyn basqaşa täsılge köştık. Mysaly, tıl mäselesıne qatysty zaŋbūzuşylyqtar bolsa bız aldymen resmi hat jazamyz. Hatty basqarma qyzmetkerı qūqyq būzǧan mekemege aparady. Hatty qolǧa ūstatyp tūryp, sızder zaŋ talabyn būzdyŋyzdar, maŋdaişadaǧy jazularyŋyz dūrys emes. Ol bylai boluy kerek. Işkı körnekı aqparattaryŋyzdyŋ myna jerıŋ tüzetu kerek» dep tek tüsınderu arqyly mäselenı şeşuge tyrysamyz.  Eger barǧan mekemenıŋ basşylary, ökılderı dūrys qabyldasa, Zaŋ boiynşa aqparattardyŋ barlyǧyn tegın audaryp beremız. Qūqyqbūzuşylyqtardy tüzetuge 1-2 ai uaqyt berıp, baǧyt-baǧdar körsetemız. Aiyppūl salu tetıkterı qarastyrylmaǧandyqtan köp jaǧdaida eşnärse ıstei almaisyŋ. 2018 jylǧa deiın käsıpkerlerge aiyppūl saluǧa bolatyn edı. Qazır ondai şara qoldanbaǧandyqtan tiıstı nätije bermeidı. Qolymyzdan keletını aitu, tüsındıru. Keibır käsıpkerler bırden tüsınıp, tüzetuler engızedı. Al endı bıreulerı syrtyŋnan şaǧym tüsırıp, taiaq jep jatatyn kezımız de bolady.

«Işkı ısımızge aralasyp jatyr» dep üstımızden aryz tüsıretınder bar

Jyl basynan berı Astanadaǧy 1000-nan astam obektıde qate jarnamany tüzettırdık. Mäselen, ekı jyldai būryn Astanadaǧy «Astanalyq» sauda üiınde tılge qatysty keleŋsız oqiǧa oryn aldy. Ūlty şeşen satuşydan qazaqtar qazaq tılınde qyzmet körsetudı sūraǧan. Ol «basymdy qatyrma» degen maǧynada söz aityp, qazaqşa jauap bermegen. Ekı tarap arasynda tılge qatysty janjal tuyndaǧan. «Qazaqşa söilemeseŋ qalai qyzmet körsetıp jatyrsyŋ» dep aşulanǧan taraptyŋ videosy Iýtubqa şyǧyp ketken. Videony körgesın qyzmetkerımdı jıberıp, «myna kısılerge tüsındırme jūmysyn jürgızıŋız» dep tapsyrdym. Söitıp bızdıŋ qyzmetkerımız ekı tarapty tatulastyrdy. Mäsele şeşımın tapty dep oiladyq. Bıraq bız ketkennen keiın sauda üiınıŋ äkımşısı qalalyq prokuraturaǧa «Osyndai memlekettık mekemeden kelıp ışkı ısımızge aralasyp jatyr. Būl qanşalyqty zaŋdy? Qūqyqtary, qūzyretı bar ma?» degen resmi aryz tüsırıptı. Keiın prokuratura organynan äkımdıkke habarlasyp, qyzmetkerıme de, özıme de tärtıptık jauapkerşılık qarastyryluy tiıs degen talap qoidy. Sögıs aluymyzdy sūrady. Ülken basşylar aralasyp, tüsındırdık. Aittyq. Äzer degende toqtady ǧoi.  Osyndai tılge qatysty qūqyqbūzuşylyqtarǧa memlekettık organdardyŋ tıkelei baryp aralasuyna şekteu qoiyp tastaǧandyqtan köp mäselenı şeşe almaimyz. Eger rūqsat berıletın bolsa, bızde emın-erkın baryp, tüsındırme jūmysyn jürgızer edık. Memlekettık tıl saqtaluy kerek, qazaq tılı märtebesı köterıluı qajet dep sız aitasyz, bız aitamyz. Bıraq ony talap etetınder sany köp emes qoi... Al käsıpkerlerdıŋ qanşama äskerı bar. Olar qandai jaǧdai bolmasyn bır-bırın qoldap şyǧa keledı. Osynyŋ saldarynan zardap şegetın, kösegesı kögermei kele jatqan – qazaq tılı... Radikaldy ädıs emes janaşyr, belsendı azamattar bırlesıp, tiıstı organdarǧa ūsynys tastap, äreket etse köp närse şeşımın tabar edı. Mäselen, ötkende Muhoriapovtyŋ jaǧdaiy qalai bolǧanyn bılesızder ǧoi... Arty qalai boldy... Tıl zaŋy bärımızge ortaq, talap ta qatty boluy tiıs. Tılımızdı qorlaǧandardy zaŋdy türde jauapqa tartyp, mınez körsetsek, nätije şyǧady ǧoi. Mıne, osylai äreket etuımız kerek. Köp tükırse köl deidı. Bız bırıgıp, kölge ainala bıluımız kerek.

QAZAQ TILINIŊ MÄRTEBESIN KÖTERUDE QANDAI İGI BASTAMALAR QOLǦA ALYNUDA?  

Qazaq tılınde taza söileudıŋ ädısterın üiretetın şeşendık öner kursyn qolǧa almaqpyz

2023 jyly byltyr jasaǧan dünielerdıŋ bırazyn jalǧastyramyz dep otyrmyz. Bırneşe jyldan berı är türlı mekemeler, jurnalist, blogerler arasynda sapaly qazaq tılındegı kontent bolsyn dep kuiz intellektualdyq oiyndardy ötkızıp kelemız. Kelesı jyldan bastap qazaq tılınde taza söileudıŋ ädısterın üiretetın şeşendık öner kursyn qolǧa almaq oiymyz bar. Jastar arasynda öte tanymal kibersporttan qazaqşa saiystar ūiymdastyrǧymyz keledı. Bıraq būnyŋ bır kemşılıgı beiädep sözder köp qoldanylady eken. Osy mäselenı qalai şeşuge bolatynyn oilastyryp jatyrmyz. Ruhani-tanymdyq kezdesulerdı de jiı ötkızemız. «Qara şaŋyraq» RQB direktory, tarihşy-etnolog Tūrar Sättarqyzy siiaqty ūlttyq qūndylyqtardy nasihattap jürgen, aitary bar spikerlerımızdı jastarmen, balalarmen, oquşylarmen kezdesuge aparamyz. Bügıngı qoǧamǧa qajet taqyryptardy qozǧaityn bedeldı tūlǧalarmen kezdesuler ünemı ötkızılıp tūrady.  

Ūlylarymyzdyŋ qanatty sözderı jazylǧan bilbordtar ılınude

Ruhani qūndylyqtarymyzdy därıpteu jäne öskeleŋ ūrpaqtyŋ boiyna sıŋıru maqsatynda Işkı saiasat basqarmasymen bırlesıp, ūly tūlǧalarymyzdyŋ qanatty sözderın qala bilbordtaryna, aialdama pilondaryna ornalastyrdyq. Osynyŋ barlyǧy Tılderdı

Ūqsas jaŋalyqtar

Antikor Mäsımovtıŋ būrynǧy küieu balasyna ızdeu jariialady

Memlekettık kinematografiia ortalyǧynyŋ maŋynda narazylyq bıldırgen kinogerlerge aiyppūl salyndy

Qazaqstandaǧy turizmnıŋ damuy men mümkındıkterı

damytu jäne arhiv ısı basqarmasynyŋ ideiasy ärı bastamasy. Sonymen bırge, Elordadaǧy barlyq sauda üilerınde, ırı bazarlarda belgılı aqyndarymyzdyŋ qara öleŋderı men naqyl sözderımızdı audio jazba türınde jariialap jatyrmyz. Osyndai bastamaşyldyǧymyz üşın de keide söz estıp jatamyz. Bırneşe jyl būryn osylai ūly tūlǧalardyŋ suretterı men qanatty sözderı jazylǧan bilbordtardy köptep ıldık. Şoqan Uälihanovtyŋ ömır sürgen jyldaryn jazǧanda tehnikalyq qate ketıp qalypty. Özım Şoqan Uälihanov atyndaǧy mektepte oqyǧanmyn. Onyŋ ömırbaianyn bır kısıdei bılemın. Bıraq köp eskizdıŋ ışınde nebärı 30 jyl ömır sürgen Şoqan Uälihanovtyŋ ömır sürgen jyldary 1835-1965 jyldary dep jazylyp ketıptı. Mūny körgen bır azamat suretke tüsırıp, äleumettık jelıge, internet saittarǧa jazyp jıbergen. Halyq «Äkımdık sauatsyz, ne jazǧanyn bılmeidı, mynany jazǧan kısını jazalau kerek, masqara» degen siiaqty neşe türlı pıkır jazyp, şulatyp jıberıptı. «İnisiativa nakazuema» degen osy (küledı). Bilbordtardy ornalastyruǧa eşkım tapsyrma bermeidı. Būnyŋ barlyǧy da taza özımızdıŋ ideiamyzben ıske asyp jatyr. Bıraq būl närsenıŋ barlyǧy da tılımızdıŋ kösegesınıŋ kögeruıne az da bolsyn qosqan ülesımız ǧoi. Jūmysty ary qarai jalǧastyryp jatyrmyz.

Atameken käsıpkerler palatasymen bailanys ornattyq

Atameken käsıpkerler palatasymen de tyǧyz bailanystamyz. Käsıpkerlerge tiısuge bolmaidy degen talap bar. Käsıpkerlermen memorandumǧa otyrdyq. Endı käsıpkerlerge barǧanda Atamekennıŋ ökılderın aldymyzǧa salyp, äreket etemız. Atameken arqyly kıremız. Memleketten memlekettık qyzmetşılerge kedergı bar jerde, Atameken arqyly şeşemız. Käsıpkerlerdı jinap, zum arqyly jinalys ötkızemız. Hattama aparamyz. Qolymyzdan kelgenşe osylai äreket etıp jatyrmyz.  Endı käsıpkerlerge tiısuge bolmaidy degen Zaŋ bar eken dep bosqa otyrmaimyz ǧoi. Şeşılu jaǧyn osylaişa qarastyryp jatyrmyz.

Tıl bılsendılerımen bırge körnekı aqparat pen syrtqy jarnamalardy qazaqşalandyrdyq

Bıraz tıl belsendılerımen jaqsy qarym-qatynastamyz. Halyqaralyq Qazaq tılı qoǧamymen de bırlesken ortaq jobalamyz bar. «Qazaqşa jaz» degen top bar. Astana qalasyndaǧy ırı sauda üilerı, memleket mekemelerınıŋ barlyǧyna äleumettık jelıler arqyly yqpal etuge tyrysyp, qazaqşalandyru jaǧyn üzdıksız qadaǧalap otyramyz. Bır närsenı aita ketu kerek, körnekı aqparattar, saittar, köşeler qazaqşalanyp jatyr. Köpşılımızge bärı solai boluy kerek siiaqty körınedı. Köbımız tüzetılgen närselerdı Tıl basqarmasynyŋ jasaǧanyn bıle bermeimız. Tek problemalyq jer ǧana köbırek körınıp qalady.

Ahmet Baitūrsynūlynyŋ 150-jyldyǧyna orai auqymdy şaralar ötkızıldı

Biyl Ūlt ūstazy Ahmet Baitūrsynūlynyŋ 150-jyldyǧyna qatysty auqymdy şaralar ūiymdastyrdyq. Elımızge tanymal ǧalymdar, memleket qairatkerlerınıŋ qatysuymen halyqaralyq ǧylymi-tanymdyq konferensiia öttı. «Qara şaŋyraq» RQB bırlesıp elorda mektep oquşylary arasynda «El bügınşıl, menıkı erteŋ üşın» atty şyǧarmaşylyq baiqau ūiymdastyryp, ūlt ūstazy ömırınen teatrlandyrylǧan qoiylymdar qoiyldy. Jazuşy Tölen Äbdıktıŋ 80 jyldyǧyna orai tanymdyq şaralar ötkızdık jäne t.b.

50 köşenıŋ atauy qazaqşalanyp, 21 mektepke ūly tūlǧalardyŋ esımı berıldı

Biyl 50-den astam köşenıŋ atyn berdık. Taǧy da 50-ge juyǧyn auystyru boiynşa jūmystar jürıp jatyr. Mūnyŋ barlyǧy Mäslihattan, Qoǧamdyq Keŋesten, QR Ükımetı janyndaǧy Respublikalyq onomastika komissiiasynan, qoǧamdyq talqylaulardan ötıp baryp, nüktesı qoiylady. Köşelerdıŋ atauyn auystyru äkımdık qaulysy men mäslihat şeşımımen bekıtıledı. Al mektepterge tūlǧalardyŋ esımın beru Ükımettıŋ qaulysymen şegendeledı. Soŋǧy bır jarym jyldyŋ ışınde elordamyzǧa 21 mektepke Ahmet Baitūrsynūly, Mūstafa Şoqai, Smaǧūl Säduaqasūly, Mūhtar Äuezov, Özbekälı Jänıbekov, Qanyş Sätbaev, Dınmūhamed Qonaev, Aqseleu Seidımbek jäne t.b. belgılı tūlǧalardyŋ esımı berıldı. Qazır Maǧjan Jūmabaev, Talǧat Bigeldinov siiaqty 6 tūlǧanyŋ esımın qala mektepterıne beru turaly Ükımet qaulysy daiyndalyp jatyr. Jaqynda taǧy bes mektepke ūlylarymyzdyŋ atyn beru turaly qalalyq onomastika komissiiasynyŋ şeşımın şyǧardyq. Qazır özge de räsımdık jūmystar jasalyp jatyr. Er esımderı el esıŋde qalsa jas ūrpaqqa ülgı-önege emes pe?

Eşkımnıŋ qyzmetı mäŋgılık emes, bärı uaqytşa

  Artynda dūrys ız, igı ıs qaldyru üşın qolyŋnan kelse barlyq mümkındıktı halyq igılıgıne paidalanu kerek. Eşkımnıŋ qyzmetı mäŋgılık emes. Bärı uaqytşa. Bügın sen lauazymdasyŋ, erteŋ barar ornyŋ belgısız. Bügıngımızge masattanbai, erteŋımızdı oilap, «Men osy qyzmette otyrǧanda ne bıtırdım? Halyq üşın ne ıstedım? Artyma qandai ız qaldyrdym?» dep oilaǧan uaqytta özıŋnıŋ ısıŋ men äreketıŋe ūialmaityndai boluyŋ kerek. Sondyqtan qolda mümkındık bolyp tūrǧanda eş jerden taisalmai batylyraq äreket etıp, keibır jerde tabandylyq tanyta bıluımız kerek.  Būny ne üşın aityp otyrmyn? Bızdıŋ basqarmaǧa qatysty talai syn-pıkırler aitylyp, taiaq jeitın jaǧdailar bolady. Deputattardyŋ, Qoǧamdyq keŋes müşelerınıŋ aldyna ūsynysty qorǧauǧa barǧanda neşe-türlı syn-pıkır aitylady. Keibırın qabyldauǧa bolady, keibırı jönsız de aitylady. Pliuralimznıŋ bolǧanyna obektivtı qaraimyz. Bıraz kısı körpenı öz jaǧyna tartqysy keledı. Ata-babasyna, özı tuǧan jerden şyqqan kısılerdı ūlyqtaǧysy keledı. Subektiv pıkırdı baiyppen qabyldaimyz. Öz adresımızge aitylatyn oryndy-orynsyz talai syndy da qabyldap jürmız. Jūmys ıstemegen adam qatelespeidı degen tämsıl bar. Bastysy laiyqty adamdardyŋ atyn ūlyqtauǧa üles qossaq degen oi.  Bız belgılı ǧalymdar men ziialy qauym ökılderımen jiı aqyldasyp, kez-kelgen mäselenı talqyǧa salyp, ortaq bır şeşım şyǧaramyz.

Ūly tūlǧalarymyzǧa qalanyŋ dūrys jerınen köşe atauy berıluı kerek

Mäselen, ūly tūlǧa Qoja Ahmet Iаssauiǧa köşe atauyn bergımız keledı delık. Eŋ äuelı laiyqty qandai köşe bar dep ızdeimız. Iаssauiǧa ūzyndyǧy 300 m ǧana köşe beretın bolsaŋ, erteŋ halyq «Qoja Ahmet Iаssauidai ǧūlama tūlǧaǧa osyndai köşe bere me?» dep narazy bolatyny anyq. Sondyqtan kem degende ūzyndyǧy 5-6 şaqyrym ülken-ülken jolaqtary bar, qalanyŋ dūrys jerınen köşe atauy berıluı kerek. Eger ondai köşe joq bolsa, amal joq būl bastamany keiınge qaldyrasyŋ. Ärbır köşenı sol jerde ornalasqan mädeni nemese bılım oşaqtaryna bailanysty da beremız. Mäselen, elordamyzda Qalibek Quanyşbaev atyndaǧy teatry bar. Sol jerdegı köşege bır-bırımen bailanysty bolsyn dep Qalibek Quanyşbaevtyŋ esımın berdık. Al akademik Şapyq Şökin men Berdıbek Soqpaqbaevtyŋ esımderın bılım mekemesınıŋ janyndaǧy köşelerge berıp jatyrmyz. Keibır tūlǧalardyŋ esımderı täuelsızdık alǧan jyldary berılgen köşeler qalanyŋ şet jaǧynda qalyp qoidy. Mäselen, Mūstafa Şoqai, Näzır Töreqūl, Qūrmanǧazy sekıldı ūly tūlǧalarymyzdyŋ esımın qalanyŋ ortasyndaǧy köşelerge beruımız kerek. Uaqyt enşısınde.

KÖŞEGE AT BERUDEN BASQA ÖZI NEMEN AINALYSASYZDAR DEP SYNAP JATADY. BŪǦAN NE DEISIZ?

Öz jerımızde öz tūlǧalarymyzdy nasihattap, därıpteuımız qajet

İia, mūndai syndardy oqyp jürmız. Menıŋ jauabym bylai: Bırınşıden, men öz jūmysymdy atqaryp jatyrmyn. Ärkımnıŋ öz jūmysy bar. Sol qyzmettı laiyqty atqaru kerek. Eger sızdı basqa mäsele alaŋdatsa sol mäselege jauapty adamdy mazalaŋyz. Nege jūmys jasalmai jatyr deŋız. Ärkım öz şaruasymen ainalysuy tiıs. Iаǧni bır şarua jasalmasa, ekınşı jūmys ta toqtap tūrsyn degen oi qate dep bılemın. Ekınşıden ne üşın köşege atau beremız? Ne üşın köşelerge tūlǧalardyŋ esımın beremız? Keŋes zamanynda tüsınıksız ataular berılgen qanşama köşeler bar. Öz jerımızde öz tūlǧalarymyzdy nasihattap, därıpteuımızge ne kedergı? Ana tılımızdıŋ tūǧyryna qonyp, özıne laiyq märtebesın alsa tarihi ädıldıkke qol jetkızgenımız emes pe? Köşe atauyn qazaqşalandyru, tūlǧalarymyzǧa mektep, köşe atyn beru az da bolsa osy maqsatqa jetuımızge septıgın tigızedı.

Äŋgımelesken Zarina ÄŞIRBEK,

"Adyrna" ūlttyq portaly