ء بىزدىڭ ەلىمىزدىڭ مەملەكەت بولىپ قالىپتاسا باستاعانىنا، تۋىن كوتەرىپ، ورداسىن تىككەنىنە بەس جارىم عاسىر بولىپتى. وسى ءبىر اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي ۋاقىتتا الاش جۇرتىنىڭ الماعان اسۋلارى، شىقپاعان شىڭدارى جوق ەكەندىگىنە مىنا ءبىزدىڭ كەڭ كوسىلىپ، ەركىن جايلاپ وتىرعان ۇلان بايتاق دالامىز بەن زامانالار ەسكەرتكىشتەرىندەي زاڭعار تاۋلارىمىز، شالقار كولدەرىمىز، ولكەمىزدى ورنەكتەگەن وزەندەرىمىز كۋا.
ارۋاعىنان اينالايىن اتا-بابامىز وسىنشاما كەڭ، كەمەل، كەنىشتى دە ءورىستى، قاسيەتتى دە قاستەرلى قارا جۇرتتى، قارا قازان، سارى بالانىڭ قامى ءۇشىن اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن، اق نايزانىڭ ۇشىمەن قورعاپ، ۇرپاعىنا تابىستاپ، اماناتتاپ كەتتى. ەندى، مىنە، تاۋەلسىزدىك الىپ، داۋىرلەپ تۇرعان كەزىمىزدە سول اتا-بابا اماناتىن بۇگىنگى جانە كەلەر ۇرپاققا ءبىز تابىستاۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟! ءبىز سوعان جارايمىز با، جارامايمىز با دەپ، ەڭ الدىمەن، ءوزىمىز ءوزىمىزدى ءبىر تەرگەپ الايىقشى.
مىناۋ جاھاندانۋعا جان سالىپ جاتقان كەزىمىزدە، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ءبىلىمسىز، ءىلىمسىز قالۋى قىلمىسپەن تەڭ ەكەنىن ءبارىمىز ءبىلىپ وتىرمىز. شىنىندا، ءبارىمىز بە؟ كىپ-كىشكەنتاي بالدىرعاندارعا اتا-انا بولىپ ءجۇرىپ، اردان اتتاپ، ۇياتتان كەشىپ ءوتىپ جۇرگەندەر ارامىزدا كوبەيىپ بارا جاتقان جوق پا؟
ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن، كىسىلىگىنىڭ قاي دارەجەدە تۇرعانىن بىلمەيتىن ادام ءوز ۇلتىنىڭ قادىر-قاسيەتىن دە سەزىپ، ءبىلىپ جارىتپايتىنى ءمالىم. ويتكەنى، ونىڭ ونە بويىن جاۋلاپ العان وزىمشىلدىك پەن توعىشارلىق، وركوكىرەكتىك پەن ىنساپسىزدىق ءوز قارا باسىنىڭ قامىنان باسقاعا مويىن بۇرعىزباق ەمەس. «باسقاسى كۇل مەن ءبۇل بولسىن، ءوزىمنىڭ جولىم گۇلدەنسىن» دەپ، ولەرمەندىكپەن وڭمەڭدەپ العا قاراي تارتا بەرۋ – وندايلاردىڭ باستى پارىزى ىسپەتتى. ولار پاراساتتان – پايدانى، اقىلدان كورى ايلانى ارتىق سانايدى. دۇرىسىن ايتقاندا پايداكۇنەمدىگىن – پاراساتتىلىق، ايلاكەرلىگىن اقىلماندىق دەپ تۇسىنەدى. وسىنىڭ ءبارى بۇل كىسىنىڭ تەك قانا قۋ قۇلقىننىڭ قۇلى ەكەندىگىن، ەل مەن جەرگە، وتانعا، ەش قاجەتسىز بولىپ قانا قويماي، ىشتەن جەپ جاتقان جەگى قۇرت ەكەندىگىن ايعاقتاي تۇسەدى. ايعاقتاي تۇسەدى دەيمىن-اۋ، مۇندايلاردىڭ كوپشىلىگى ىشكى سىرىن سىرتقا بىلدىرمەس بەتقاپ كيىپ، ءارتۇرلى كەيىپكە، سيپاتقا يە بولا سالاتىن، اككى، سۇم بولىپ كەلەدى. ارينە، بىلدىرمەسىن ءبىلدىرىپ قوياتىن «اڭقاۋلارى» دا بار.
باياعىدا، ءبىر توپ جىگىت باس قوسىپ وتىرعانىمىزدا، سوزدەن ءسوز شىعىپ، زاماناقىر تۋرالى اڭگىمە باستالدى. جىگىتتەر قىزا-قىزا كەلىپ، ءبىرى «زاماناقىر بولادى» دەپ، ءبىرى «زاماناقىر بولمايدى» دەپ داۋلاستى. سوندا باعانادان ءۇنسىز وتىرعان ءبىر جىگىتىمىز: «داۋلاسپاڭدارشى، زاماناقىر بولسا دا، ايتەۋىر، ءوزىمىز ولگەننەن كەيىن بولسا ەكەن» دەپ، تۇنەرىپ، تومەن قاراپ وتىرىپ قالدى. ءبارىمىز الگىگە تاڭ قالدىق، نە دەرىمىزدى بىلمەدىك. ارتىنان مازاق ەتىپ كۇلدىك.
مىنە، ءبىزدىڭ ارامىزدا وسىنداي ادامدار دا بار. ولاردىڭ ۇلت تۋرالى، ۇلت بولاشاعى تۋرالى ويلايتىنىن، ويلامايتىنىن ءسوز ەتۋدىڭ ءوزى ارتىق.
قاي ەلدىڭ، قاي ۇلتتىڭ بولسىن بۇكىل ادامزات بالاسىنا ءتان جاقسى جاقتارى مەن جامان جاقتارى بار ەكەندىگى – اقيقات. ارينە ءار ۇلتتىڭ وزىنە ءتان سالت-ساناسى، ادەت-عۇرپى بولعانىنان كەيىن، ارتىق شىعىپ، كەم ءتۇسىپ جاتاتىن قيلى-قيلى قىلىقتارى مەن ءىس-ارەكەتتەرى، ۇستانىمدارى مەن ۇعىمدارى بولاتىنى راس. سوعان قاراماستان، الەم ادەبيەتىندەگى كوپتەگەن ۇلى اقىن-جازۋشىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك ءوز ۇلتىنىڭ جاقسى-جاماندى جاقتارىن كەيىپكەرلەر قارىم-قاتىناسىمەن، ءىس-ارەكەتكە تولى وقيعالارمەن، ولەڭ-جىرلارمەن، عاقليا ىسپەتتەس قارا سوزدەرمەن بەينەلەي وتىرىپ، تۇتاس ادامزاتقا ءتان ورتاق قاسيەتتەر مەن قاسىرەتتەردى، قۇندىلىقتار مەن قۇزىرەتتىلىكتەردى پاش ەتەدى، پايىمدايدى. ءتىپتى، سىرتتاي قاراعاندا جەكە دارالىق سيپاتقا يە بولىپ كورىنسە دە، ءبارى ءبىر بۇكىل ادامزاتتىق ورتاقتاستىقتان اۋلاقتاپ كەتە الماق ەمەس. ماسەلەن، اتاقتى اۆار اقىنى راسۇل عامزاتوۆتىڭ «مەنىڭ داعىستانىم» دەگەن قارا سوزبەن جازىلعان عاجايىپ شىعارماسىن الىپ قارايىقشى. وقىپ وتىرساڭ، سول كىتاپتىڭ ءار بەتىنەن تەك قانا داعىستان اسپانىنىڭ اۋاسى اڭقىپ، اۆار ەلىنىڭ بۇكىل بولمىس-ءبىتىمى كوز الدىڭا كەلىپ تۇرعانداي اسەردە بولاسىڭ. اۆار دەگەن ات توبەلىندەي عانا از ۇلتتىڭ كەسكىن-كەلبەتى مەن قادىر-قاسيەتى كىمدى بولسا دا قىزىقتىرادى، قىزىندىرادى، ءتىپتى، قۇمار ەتەدى.
راسۇل عامزاتوۆ وسى كىتابىن جازعاندا، ءوزىنىڭ بويىنا بىتكەن بار تالانت-دارىنىن تۋعان ەلى مەن تۋعان جەرىنىڭ تابيعي كەلبەتىن، مەنشىكتى مىنەز-قۇلقىن سۋرەتتەۋگە ارناعان سياقتى. ونىڭ وسىنشالىق زور ماحابباتپەن جازىلعان بۇل شىعارماسى، اقىننىڭ پەرزەنتتىك پاك نيەتىنە وراي، بۇكىل الەمگە تانىلدى. ەڭ ءبىرىنشى ەلىنە، جەرىنە، سونان سوڭ وزىنە زور مارتەبە اكەلدى. وسى كىتاپ ارقىلى الاقانداي اۆار جۇرتى تاۋداي تۇلعاسىمەن، كەسكىندى كەلبەتىمەن، ەلدەن ەرەكشە سالت-ساناسىمەن تانىلدى. ءسويتىپ، راسۇل عامزاتوۆ ەل مەن جەرىنە دەگەن ىستىق جۇرەكتىڭ وتىنا ورانعان كوركەم سەزىممەن، پاراساتتى پايىممەن، ەڭ باستىسى، وزىنە دەگەن سەنىممەن داعىستاندى دارا تۇرعان ءبىر بيىك شىڭعا تەڭەپ تاستادى. سول ارقىلى ءوزىنىڭ ناعىز وتانشىل تۇلعا ەكەنىن ءوز جۇرتىنا پاش ەتتى.
دەگەنمەن، وسى تۇستا ايتا كەتپەسكە بولمايدى، ءاربىر ادامنىڭ ۇلتىن ءسۇيۋى، قۇرمەتتەۋى ءوز ەل-جۇرتىن قۇر ماقتاپ، ماداقتاۋمەن شەكتەلمەيدى. بۇل تاراپتاعى ەڭ باستى قاجەتتىلىك – ۇلتقا دەگەن جان اشىرلىق، ءمىنىن تۇزەۋ، دەرتىن جازۋعا از دا بولسا ۇمتىلىس جاساۋ. ارينە، بۇل ءۇشىن ادامنىڭ كوڭىل كوزىنىڭ اشىقتىعى مەن بىلىمدىلىگى، بىلىكتىلىگى قاجەت. ەڭ باستىسى، ءوز ۇلتىنا دەگەن جۇرەك سوعىسىنىڭ دۇرىستىعى، جاقسىلىققا قۇلىقتىلىعى كەرەك. بۇكىل الەمگە تانىمال ۇلىلار شوعىرىنداعى ءاربىر اقىن-جازۋشىنىڭ نەگىزگى ماقسات-مۇددەسىنىڭ ءتۇر توركىنى – ءوز ۇلتىنىڭ كەم كەتىگىن كورسەتە وتىرىپ، تەزگە سالعان اعاشتاي ەتىپ تۇزەتىپ، بولاشاققا قاراي جەتەلەۋ. ادامسىز قوعام، قوعامسىز ادام بولماعاندىقتان، ولار بەينەلەگەن ءاربىر ادامنىڭ (كەيىپكەردىڭ) ءبىتىم-بولمىسىنان، ءىس ارەكەتىنەن بەلگىلى ءبىر قوعامنىڭ، ءتىپتى، سول كەزدەگى ساياسي الەۋمەتتىك قۇبىلىستاردىڭ دا وزىنە ءتان بەلگىلەرى اتويلاپ تۇرادى. ماسەلەن، كەڭەس داۋىرىندە ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا ءسىڭىپ كەتكەن ءبىر ۇعىم ۆ. ي. لەنين ايتقان «ماكسيم گوركي – ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ ايناسى» دەگەن ءسوز بولاتىن. انىقتاپ قاراساق، بۇل بەينەلى ءسوزدىڭ ءمانى تىم ۇلكەن. ويتكەنى، ءدال گوركيدەي ورىس مۇجىعىنىڭ ادام توزگىسىز اۋىر ءومىرىن قاز قالپىندا بەينەلەپ بەرگەن، جەرىنە جەتكىزە سۋرەتتەگەن ءبىر دە ءبىر جازۋشى جوق. ول ورىس حالقىنىڭ ادىلەتسىز ۇستەمدىك پەن نادان وزبىرلىقتىڭ ءزىل-باتپان سالماعىنان ەزىلىپ-جانشىلىپ، ازىپ-توزىپ بارا جاتقانىن بوياماسىز انىق ەتىپ سۋرەتتەپ بەردى. ول «ورىس ءوزىن-ءوزى تانىسىن، سەرپىلسىن، كۇرەسسىن» دەدى. ول، ءتىپتى، ورىس ادامىنىڭ ادام ايتقىسىز ايۋاندىق ارەكەتتەرىن دە جاسىرماي جايىپ سالدى. بۇعان ونىڭ «سال ۇستىندە» دەگەن اڭگىمەسىندەگى شال مەن كەلىن اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ سۇمدىق، ارسىز كورىنىستەرىن دالەل رەتىندە كەلتىرسەك تە جەتىپ جاتىر. گوگولدىڭ «ءولى جاندار»، «رەۆيزور» سياقتى شىعارمالارىنا وزەك بولعان كەيىپكەرلەردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى سول كەزدەگى قوعام بەينەسىن اپ-ايقىن ەتىپ اشىپ كورسەتۋىمەن ايگىلەندى ەمەس پە؟ ول سول كەزدەگى ورىس قوعامىن اياۋسىز اشكەرەلەدى، ءاجۋالادى. ول ءوز قالاۋىمەن تاڭداپ العان وسى ءبىر اۋىر جولىنىڭ ۇستىندە جان ازابىن ولشەۋسىز تارتتى، اقىرىنا اقىلىنان دا اداستى. وسىنىڭ ءبارى نە ءۇشىن ەدى؟ تەك حالىق ءۇشىن، سونىڭ بولاشاعى ءۇشىن ەدى.
ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى قازاق قوعامىنىڭ، قازاق ۇلتىنىڭ، قازاق ادامىنىڭ جان كۇيزەلتەر جاقتارىن ولەڭ سوزبەن دە، قارا سوزبەن دە بەتكە باسىپ، شىجعىرىپ، شىڭعىرىپ ايتقان ۇلى اباي دا ءوز حالقىنىڭ ورتىنە كۇيىپ، دەرتىنە داۋا تابا الماي قۇسالانىپ ءولدى. «مەن ىشپەگەن ۋ بار ما؟!» دەپ نازالانىپ ءولدى. ول قازاق حالقىنىڭ جاقسى جاقتارىن كورمەيىن، ناشار جاقتارىنا عانا نازار اۋدارايىن دەگەن جوق. ول قاراڭعىلىقتىڭ قاپاسى قامالىپ، ناداندىقتىڭ نايزاسىنا تۇيرەلگەن ءوز ەلىنىڭ كوكىرەگىنە جارىق ساۋلە تۇسىرسەم، سوردان سورعالاعان قاندى جاسىن ءسۇرتىپ تاستاسام دەپ ءجۇرىپ، باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا سوقتى. «قازاق تا ادام بالاسى عوي» دەپ ءوز ۇلتىن جۇرەگى ۋداي اشىپ ايادى، وكسىگى وزەگىن ورتەدى. ىسپەن دە، تىلمەن دە نەشە ءتۇرلى ارەكەتتەر جاساسا دا، جان قۋانتار جاقسىلىق تاپپادى. ويتكەنى، ونىڭ زامانى قازاق حالقىنىڭ ىشىنە ورىس يمپەرياسى ساياساتىنىڭ دەندەپ ەنىپ، دەم الدىرماي تۇنشىقتىرىپ تۇرعان شاعى ەدى. بۇل ۋاقىتتار ناعىز قازاقتىڭ تۋا ءبىتتى ءتول مىنەزى مەن قاعيدا، قاسيەتتەرى وزگەرىسكە ەنىپ، سەتىنەپ، اعايىن اراسىنا الاۋىزدىق كىرىپ، «جانىم – ارىمنىڭ ساداقاسى، مالىم – جانىمنىڭ ساداقاسى» دەگەن سەرتتى ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسى سولعىنداپ، بوياۋى بوزارا باستاعان كەز بولاتىن.
بارلاي قاراساق، اباي زامانىنا دەيىنگى قازاق قوعامى ءبىر بولەك تە، اباي زامانىنان باستالاتىن كەيىنگى قازاق قوعامى ءبىر بولەك. بۇل تۋرالى ايتقاندا، بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ وزگەرۋى سول ۇلتتى قۇرايتىن ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقىنا، سالت-داستۇرىنە، ادامدىق، اعايىندىق قارىم-قاتىناستارىنا دا قاتتى اسەر ەتەتىنىن ەسكەرۋ كەرەك سياقتى. «ايۋعا ناماز ۇيرەتكەن – تاياق» دەگەندەي، رەسەي ساياساتىنىڭ سويىلىنان ىڭىرسي ىعىپ، باس ساۋعالاپ كەتكەن سورلى حالىقتىڭ ءوز عۇرپىن ۇمىتپاسقا، وزگەگە باعىنباسقا امال-ايلاسى دا قالماپ ەدى. قازاق حالقى سوناۋ XVIII عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قۇرىلعان قىل تۇزاقتىڭ ۋاقىت وتە كەلە قاندى قاقپانعا اينالىپ كەتەتىنىن تۇسىنبەي دە قالىپ ەدى. سوندىقتان، بۇنى تۇپتەپ ويلاستىرىلعان ورىس ساياساتىنىڭ ەڭ ۇلكەن جەڭىستەرىنىڭ ءبىرى دەۋگە ابدەن بولادى.
قازاق ەلىن، قازاق جەرىن وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ۇزدىكسىز جۇرگىزىلگەنى سونشا، اۋزى بەرى قاراتىلعان ورىس زەڭبىرەگى مەن مىلتىعىنىڭ ءتۇتىنى كەڭەس نىق وكىمەتى ورناعانعا دەيىن ءبىر ۇزىلگەن جوق. ورىس ورىسپەن سوعىسقان ازامات سوعىسىنىڭ ءوزى قازاق جۇرتىنىڭ قابىرعاسىن قاۋساتىپ كەتتى. اق قاشىپ، قىزىل قۋعاندا دا كورەسىنىڭ كوكەسىن قازاق كوردى. قىزىل قىرعىن، سارى سۇرگىن كەزەڭدە اق تا، قىزىل دا قازاقتى اياعان جوق. سول كەزدە تارباعاتاي وڭىرىندە ءومىر سۇرگەن ءبىر اقساقال بي ايتىپتى: «اق كەلدى، اعىمدى توكتى، اتىما ءمىندى. قىزىل كەلدى، قىزىل قانىمدى توكتى، قىزىما ءمىندى» دەپ. ايتىڭىزدارشى، بۇدان وتكەن قاسىرەت بولا ما؟!
مىنە، بۇل ابايدان كەيىنگى ۋاقىتتارداعى ۇلت ساناسىنا ۇمىتىلماس قاپ-قارا داق قالدىرعان كەر زاماندار ەدى. كەڭەس داۋىرىندەگى اشارشىلىق، سوعىس، ءتىل، ءدىن ساياساتى...
بۇنىڭ ءبارىنىڭ تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ۋاقىتتا ۇرپاق قۇلاعىنا قۇيىلىپ، ساناسىنا ءسىڭىپ جاتقانىنا دا مىڭ شۇكىرشىلىك ايتامىز قازىر. «ەشتەن دە كەش جاقسى» دەگەن عوي، ەگەر ءبىز تاۋەلسىز ەل بولماعانىمىزدا، ءتۇپتىڭ تۇبىندە قازاق دەگەن حالىقتىڭ اتى ساقتالعانىمەن، زاتى قالماس ەدى. ءسوز جوق، ءبىزدىڭ ۇلت قۇلدىق سانانىڭ قۇربانى بولىپ، اتا قازاقتىڭ ارۋاعىنا تۇكىرىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە ءتىلىن دە، ءدىنىن دە ۇمىتار ەدى.
ءبىزدىڭ تمد ەلدەرى قاتارىندا تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا دا شيرەك عاسىردىڭ ءجۇزى بولدى. قازىر، اسىلىق ايتقاندىق ەمەس، الدىڭعى قاتارلى ەلدەرمەن يىق تەڭەستىرىپ اتىمىز الەمگە ايگىلەنىپ، داڭقىمىز كۇننەن كۇنگە بيىكتەپ بارادى. مۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىمىزدىڭ ەپتىلىگىنەن، ەڭ باستىسى، قازاق ەلىنىڭ تەكتىلىگىنەن بولىپ وتىرعانى – اقيقات. «كورشىڭ تىنىش بولسا، كوسىلىپ ۇيىقتايسىڭ» دەگەندەي، ءبىز كورشى ەلدەرىمىزبەن دە، بۇكىل الەم ەلدەرىمەن دە قول ۇستاسىپ، تىزە ءتۇيىستىرىپ، الىسىپ-بەرىسىپ، جاقىنداسىپ كەتتىك. وسىنىڭ بارىنە مىڭ شۇكىرلىك!
ارينە، بۇل تۋرالى كۇن سايىن ايتىلىپ جاتىر عوي، ال مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، ءتىپتى، وسى ماقالانى جازايىن دەگەندەگى ويىم – ءدال بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان اقساقال، كوكساقال، قاراساقالدارىمىزدان باستاپ، بوزبالا، بويجەتكەندەرىمىز بەن بالاباقشاداعى سابيلەرىمىزگە دەيىنگى ۇلتى قازاق ادامداردىڭ وزگەشە وزگەرىستەرى مەن تىرشىلىك، قارەكەتتەرىن، قۋانىپ تولعايتىن جاقتارى ەمەس، كوڭىلگە قونبايتىن جاقتارىن ءسوز ەتۋ بولاتىن.
جاڭا عانا اباي تۋرالى از عانا ءسوز قوزعادىم. سول فەودالدىق داۋىردە ءومىر سۇرگەن ۇلى اقىننىڭ ءاربىر ولەڭى، ءاربىر ءسوزى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءمانىن ەش جويعان جوق. كەرىسىنشە، قازىرگى قازاق بالاسىنا قاتتى قاجەتتىلىگىمەن قۇنى ارتىپ، ءۇنى بۇرىنعىدان دا باسىم، ءوتىمدى شىعۋعا ءتيىستى بولىپ تۇر. ويتكەنى، قازاق ۇلتىنىڭ ءتىلى قايتادان ويانىپ، ءوز ءمانىن تاۋىپ، ءوز مارتەبەسىنىڭ بيىگىنە ەپتەپ كوتەرىلىپ قالسا دا، ءدىلى مەن تابيعاتى زامان وزگەرىستەرىنە وراي قۇبىلىپ، وزگەرىپ بارا جاتىر. مىسالى، مىنا ءوزىمىز كوزىمىزبەن كورىپ، ءسوزىن سويلەپ جىرىن جىرلاعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە ءبىز ءبىلىپ، ەستىمەگەن نەشە ءتۇرلى سۇمدىقتار ءدال بۇگىنگى تاڭدا اتويلاپ الدىمىزدان شىعا باستادى. قىلمىستىڭ ۇلكەنى كىسى ءولتىرۋ بولسا، سول ۇلكەن قىلمىستىڭ ۇدەپ كەتكەنى سونشا – ادام تاڭ قالارلىق سان ءتۇرلى سيپاتتارعا يە بولا باستاعاندىعى توبە شاشىڭدى تىك تۇرعىزادى.
قازىرگى قىلمىس تۇرلەرىنىڭ كوبەيىپ كەتكەندىگىن ساۋساقپەن ساناپ تاۋىسا المايسىڭ. ولاردىڭ ىشىندە ايتۋعا اۋىز، ەستۋگە قۇلاق ۇيالاتىن سۇمدىقتار قانشا! وسىنىڭ ءبارى نەدەن؟ وسىنىڭ ءبارى نەنىڭ ناتيجەسى؟ كۇيىمىز كەلگەنشە جاۋاپ بەرۋگە تىرىسىپ كورسەك، وسىنىڭ ءبارى كەيبىر ادامداردىڭ كىسىلىك قاسيەتتەرىنىڭ مۇلدەم وڭىپ، توزىپ، قۇرىپ كەتكەندىگىنەن، ەش جاقسىلىقتى ەسكەرمەي، تەك جامانشىلىققا بوي الدىرىپ كەتكەندىگىنەن بولادى. وندايلار ناس ناداندىقتىڭ ءتۇپسىز تۇنەگىنەن ەشقاشان شىعا الماق ەمەس. ويتكەنى، ولار ادامعا ءتان سيپاتتاردان الشاقتاپ، ات قۇيرىعىن كەسىسىپ كەتكەن.
اباي ءوزىنىڭ ون ءتورتىنشى سوزىندە بىلاي دەيدى: «قازاق تا ادام بالاسى عوي، كوبى اقىلسىزدىعىنان ازبايدى، اقىلدىڭ ءسوزىن ۇعىپ الارلىق جۇرەكتە جىگەر، قايرات، بايلاۋلىلىقتىڭ جوقتىعىنان ازادى. «بىلمەستىگىمنەن قىلدىم» دەگەننىڭ كوبىنە نانبايمىن. بىلسە دە، ارسىز، قايراتسىزدىعىنان ەسكەرمەي ۇستاماي كەتەدى. جامانشىلىققا ءبىر ەلىگىپ كەتكەن سوڭ، بويىن جيىپ الىپ كەتەرلىك قايرات قازاقتا كەم بولادى. جۇرتتىڭ كوبىنىڭ ايتىپ جۇرگەن مىقتى جىگىت، ەر جىگىت، پىسىق جىگىت دەپ ات قويىپ جۇرگەن كىسىلەردىڭ ءبارى – بالەگە، جامانشىلىققا ەلىرتپەك ءۇشىن، ءبىرىن-ءبىرى «ايدا، باتىرلاپ» الادى دا، ارتىن ويلاتپاي، ازعىراتۇعىن سوزدەرى. ايتپەسە، قۇدايعا تەرىستىكتەن، نە ارمەن ۇياتقا تەرىستىكتەن سىلكىنىپ، بويىن جيىپ الا الماعان كىسى، ۇنەمى جامانشىلىققا، ماقتانعا سالىنىپ، ءوز بويىن ءوزى ءبىر تەكسەرمەي كەتكەن كىسى، ءتاۋىر جىگىت تۇگىل، اۋەلى ادام با ءوزى؟!».
شىندىعىندا، كوڭىل كوزى قاراڭعى ادامداردى ەكى كۇننىڭ بىرىندە كورەسىڭ، ايتقان ءسوزىن ەستىپ ايراناسىر بولاسىڭ. مەن، ءتىپتى، جوعارىدا كەلتىرىلگەن كەرەمەت ءسوزدى ايتقان ۇلى ابايعا ءتىل تيگىزگەن كىسى-سىماقتارمەن دە جۇزدەستىم. ولاردىڭ ءبىرى: «اباي ورىسقا ساتىلعان، ساتىلماسا، «ورىستان ۇيرەن» دەي مە؟» دەپ كوكىدى. ەكىنشى بىرەۋ ءالى اتاعى دا شىعىپ ۇلگەرمەگەن اقىن-سىماق ەدى. ول ءبىر دۋماندىلاۋ جەردە جەلپىنىپ، جەلىگىپ وتىرىپ: «ءبىز ابايدىڭ يىعىنا شىعىپ كەتتىك قوي» دەپ قورازداندى.
وسىنداي قىرىن سويلەيتىن قيسىق اۋىزدارعا ىزالاناسىڭ، كۇيەسىڭ. ەڭ قاۋىپتىسى مۇندايلار جاي جۇرمەي، وزدەرى سياقتىلاردىڭ ساناسىن ۋلايدى. ولاردىڭ كوكەيىنە ەل بولاشاعىنا كەسىرىن تيگىزەتىن نەشە ءتۇرلى پىكىرلەر قالىپتاستىرادى.
ءتىپتى، ساقتانىپ، قىمتانباسىڭا قويمايتىن تاعى ءبىر قاۋىپتى، جۇقپالى زيانكەستىك – تاۋەلسىزدىگىمىزگە ءتاۋ ەتۋدىڭ ورنىنا، ونىڭ بولاشاعىنا سەنىمسىزدىكپەن قارايتىن حارام وي-پىكىرلەر. ەڭ قىزىعى – بۇلار وزدەرىن ەل بولاشاعىن بولجاي بىلەتىن ساياسي ساۋاتتىلاردىڭ قاتارىنا قوسادى. «شالا مولدا ءدىن بۇزار» دەگەن – وسى...
ءدىن دەمەكشى، ءدىن ماسەلەسى قازىرگى ۋاقىتتاعى ەڭ ءبىر شيەلەنىسىپ، ۋشىعىپ تۇرعان كەلەڭسىزدىكتەردىڭ كەسەلدى كەرۋەنىنە اينالىپ بارادى.
ءبىزدىڭ ەلىمىزگە، توقسانىنشى جىلداردىڭ توقىراۋ كەزەڭىندە ءار ءتۇرلى دىندەردىڭ وكىلدەرى – ميسسيونەرلەر اعىلدى. اجال اۋزىندا جاتقان ارىستاندى اڭدىعان قارا قۇزعىندارداي اشىق اسپانىمىزدى كىرلەتكىسى كەلىپ، باسىمىزدان اينالا ۇشتى. جەرىمىزدىڭ ۇستىنە الۋان ءتۇرلى عيباداتحانالارىن تۇرعىزىپ، ءوز دىندەرىنە كىرگىزگىسى كەلىپ، ۇل-قىزدارىمىزدىڭ، جارلىلىققا جانى توزبەي جۇرگەن ءبىلىمسىز، ساناسى تومەن ەرەسەكتەرىمىزدىڭ باسىن شىر اينالدىردى. كوك قاعازدارىن جىلتىڭداتىپ، كوڭىلدەرىنەن شىققانداردىڭ قالتاسىنا تىقپالادى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، ولاردىڭ ءوز ماقساتتارىنا ءبىر سىدىرعى جەتىپ ۇلگەرگەنى دە راس.
«ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەگەندەي، ەڭ قيىنى، ءوزىمىزدىڭ ءدىني دىڭگەگىمىز تۇتىپ جۇرگەن اراب ەلدەرى مەن ەگيپەتتەن كەلگەن ءدىندارلار مەن سول جاقتاردان ءدىني وقۋ وقىپ كەلگەن قانداستارىمىز يسلام ءدىنىنىڭ ءوزىن سان سالا، سان تارماققا ءبولىپ، بولشەكتەپ، ءبىرىن بىرىنە قارسى قويىپ، ءاپ-ادەمى ءابۋ حانيفا ماسحابىنىڭ جولىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان حالقىمىزدىڭ الەك-شالەگىن شىعارعانى – ءبىر سۇمدىق.
تاڭدانىپ وتىرىپ، شامدانۋعا اپاراتىن ءبىر قىلىقتارى – وزدەرى يسلام دىنىندە بولا تۇرىپ، ارقايسىسىنىڭ ۇستانىمدارى مەن جولدارى ءار ءتۇرلى. مىسالى، سالاتيتتەر ۋاھابيت، قۇرانيت سياقتى «يت»، «يتپەن» اياقتالاتىن تارماقتارعا بولىنەدى دە، ءبىر-بىرىمەن داۋلاسادى، جاۋلاسادى. قايسىسىنا سەنەرىن بىلمەگەندەردىڭ باستارى داڭ-دۇڭ.
ميسسيونەرلەردىڭ ءبارى – اقشالى، ول قاراجاتتىڭ قايدان كەلىپ جاتقانىنا كوزىمىز ءالى جەتىپ ۇلگەرگەن جوق. ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز، سەزەتىنىمىز – وسىلاردى جالداپ، ايتاقتاپ وتىرعانداردىڭ تۇپكى ويى – قازاق ۇلتىن قالايدا ءىرىتىپ، ءشىرىتىپ، جوق قىلىپ جىبەرۋ. ىشىمىزگە ەمىن-ەركىن ەندەپ كىرىپ العان بۇلار بۇكىل قازاق حالقىنىڭ سالت-ساناسى مەن ادەت-عۇرپىنا اۋىز سالا باستادى. ءتىپتى، ءبىزدىڭ ارۋاققا سيىنۋىمىزدىڭ ءوزىن «قۇدايعا سەرىك قوسۋ» دەپ كۇناھارلىققا سايىپ ءجۇر. ولاردىڭ ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ جۇما سايىن ارۋاقتارعا باعىشتاپ بەرەتىن جەتى شەلپەگىمىز، ءۇش كۇن ساقتاپ بارىپ كىسى جەرلەۋىمىز، كەلىن تۇسىرگەندە وتقا ماي قۇيۋىمىزدىڭ ءبارى – يسلام جولىن بۇرمالاۋ ەكەن.
باياعىدا بىرەۋ بىرەۋگە: «قورقىت دەگەندە، وسىلاي قورقىت دەپ پە ەدىم؟» دەپتى عوي. سول سياقتى، يسلام دىنىندەگى كەيبىر اعىمدار ءبىزدىڭ قوبىزىمىز بەن دومبىرامىزعا دا تيسە باستادى. ويتكەنى ولاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل اسپاپتار شاماندىق ءدىندى ۋاعىزدايتىنداردىڭ، باقسىلىق-پەرىلىك، جىن-شايتاندىق سەزىمدەردى وياتاتىنداردىڭ ەڭ قاتەرلى اسپاپتارى. ولار، ءتىپتى، سۋرەتكە قاراۋدى دا، ونى ءىلىپ قويۋدى دا كۇنا سانايدى.
اشىعىن ايتۋ كەرەك، قارا پەيىل ميسسيونەرلەردىڭ ۋاعىز-دارىستەرى جاستار مەن قارتتار اراسىنا كەڭ جايىلىپ بارادى. قازىر كەيبىر جاستار «پايعامبار بالاعىن بىلعاماعان، سوندىقتان، شولاق شالبار كيگەن، وعان دارەت تيمەيدى» دەپ، قىزىل اسىعىنان كەلتىرىپ شالبار كيەتىن بولدى. «ىشكەن اسىڭدى ارامدايدى» دەپ، مۇرتتى سىپىرىپ، تەك قانا قاۋعاداي ساقال قوياتىن بولدى. كەيبىر قىزدارىمىز دا قاراپ قالماي، باسىن بۇركەپ، باستان اياق قارا جامىلىپ جۇرەتىن بولدى.
مىنە، وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەر جەتىپ ارتىلىپ جاتسا، قالاي عانا قانىڭ قاينامايدى؟!
ءبىزدىڭ ءبىر تانىسىمىز «قارا كيىنگەن» كەلىن ءتۇسىرىپ، وزدەرى اعايىن-جۇرتتان ىڭعايسىزدانىپ، ءارى ءسارى بولىپ ءجۇردى. جۇرەكتەرى سەزگەن ەكەن، كوپ ۇزاماي-اق الگى كەلىن ءوزىنىڭ ءدىني شارتتارىن قويا باستاپتى. «مۇسىلمان بولعان سوڭ، يسلامنىڭ ەڭ اق، ەڭ پاك جولىمەن جۇرگەن دۇرىس، كاپىري ادەتتەرىڭدى تاستاڭدار» دەپ ىعىرتىپتى. ابىروي بولعاندا، ءبىزدىڭ تانىسىمىز – كەلىننىڭ ەنەسى ادۋىن ادام ەدى، الگى كەلىندى بۇكىل كيىم-كەشەك، جۇگىمەن قوسىپ، توركىنىنە اپارىپ، قۇيرىعىنان ءبىر تەپكەن...
«كەدەن-كەدەن بولدى، كەدەن نەدەن بولدى» دەگەندەي، وسىنىڭ ءبارى قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسىنىڭ سوناۋ 90-شى جىلداردان باستاپ ءوز جۇمىسىن دۇرىس جولعا قويا الماعاندىعىنان بولدى. «الباستى قاباققا قاراپ باسادى» دەيدى قازاق. ۇكىمەتتىڭ دە ءدىن ساياساتىنا وتە ساق قاراۋىنا كەرەك-اق!
ەككەن ەگىنىن ديحان قالاي سۋعارىپ، وسىرسە، باعبان دا باۋ-باقشاسىن جاتپاي-تۇرماي باپتاپ، كۇتەدى. ال ەلدىڭ، ۇلتتىڭ ەككەن ەگىنى دە، باۋ-باقشاسى دا – ۇرانىن ۇلىقتاپ، تۋىن كوتەرەتىن ۇرپاعى. سوندىقتان، ۇرپاققا ءبىلىم، تاربيە بەرۋ ماسەلەسىنە ءجۇردىم-باردىم قاراۋعا ەشقاشاندا بولمايدى. ودان قارجى-قاراجاتتى دا، قۇرال-جابدىقتاردى دا، تاماشا عيماراتتاردى دا، ونەر وردالارىن دا، سپورت سارايلارىن دا، بالالار وينايتىن الاڭداردى دا اياماۋ كەرەك. قۇدايعا شۇكىر جەرگە قاراپ، وتقا ءۇڭىلىپ قالعان حالىق ەمەسپىز عوي. مەنىڭ ءوزىم بوبەكتەر مەن سابيلەرگە بالاباقشا جەتپەي جاتقانىنا جاعامدى ۇستاپ، تاڭ قالامىن! ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ جەرى ۇلكەن، باي بولعانىمەن، ەلى تىم كوپ ەمەس قوي؟!
تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا شيرەك عاسىر بولسا دا، مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتىلۋعا ءتيىس وقۋلىقتاردىڭ ءالى دە كوڭىل تولتىرمايتىنىن نەسىن جاسىرامىز! ۇرپاقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن وقۋلىق، وقۋ قۇرالدارى – نانمەن بىردەي. قازىرگى كەزدەگى عىلىمي-تەحنيكالىق جەتىستىكتەردىڭ ءبىرى – كومپيۋتەر، سمارتفون بولسا، بۇلاردىڭ جاستار ءۇشىن جاقسىلىعى مەن جامانشىلىعى تەڭ ءتۇسىپ تۇر. ءتىپتى، كومپيۋتەر مەن سمارتفون نەشە ءتۇرلى پالە-قالانىڭ قاپشىعىنا اينالىپ بارادى. قازىرگى جاستارعا نەگە كىتاپ وقىمايسىڭ دەسەڭ «كومپيۋتەر بار عوي» دەپ، وزىڭە اجىراي قارايدى. عالامتوردى پايدالانىپ، ويىنا كەلگەنىن جازاتىندار دا سولار. وسىعان تيىم سالۋ كەرەك. ولار كىتاپحاناعا، تەاترعا بارۋدان كورى تۇنگى كلۋبتارعا، ويىنحانالارعا بارعاندى كوڭىل قوشىمەن قالاپ تۇراتىن سياقتى.
«بالىق باسىنان ءشىريدى» دەگەن ءسوز بار. بالىق سياقتى باسىمىزدان شىرىمەۋ ءۇشىن، ۇلت وكىلدەرى – ءوزىمىز، اتا-انالاردان باستاپ، بۇكىل بيلىك باسىنداعىلارعا دەيىن، بالالار مەن جاستاردى وقىتۋ مەن تاربيەلەۋ ىسىنە بار جان-تانىمەن كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك.
وسى تۇستا ايتا كەتپەسكە بولمايدى، وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىنداعى كەتكەن قاتەلىكتەر – اۆتوردىڭ عانا ەمەس، ءجۇردىم-باردىم قاراعان باسپا، قالا بەردى، وقۋلىقتى، وقۋ قۇرالىن ۇسىنىپ وتىرعان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ كەمشىلىگى.
ءسوزىم دالەلدى بولۋ ءۇشىن ءبىر عانا مىسال كەلتىرە كەتەيىن.
مەنىڭ قولىما 2014 جىلى «ارمان-تتۆ» باسپاسىنان شىققان، 10-شى سىنىپقا ارنالعان، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ۇسىنعان «قازاق ادەبيەتى. ديداكتيكالىق ماتەريالدار.» دەگەن وقۋ قۇرالى ءتيدى. وسى وقۋلىقتىڭ «ءانشى-سازگەر، اقىندار شىعارماشىلىعى» دەگەن بولىمىندە اقان سەرى قورامساۇلى دا بار. بۇل تاقىرىپ بويىنشا اقان سەرىنىڭ ءۇش ولەڭىمەن بىرگە ءى. جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەر» پوەماسىنان ءۇزىندى دە بەرىلىپتى (اقان سەرىنىڭ شىعارماسى رەتىندە). ءىلياستىڭ اتى-ءجونى دە جوق.
ەندى سوڭىندا وقۋشىلارعا بەرىلگەن تاپسىرمالاردىڭ بىرىنە نازار اۋدارىڭىز: «اقان سەرىنىڭ «قۇلاگەر» پوەماسىن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەر» پوەماسىمەن سالىستىرىڭىز» (158 بەت).
وسىنى كورگەنىمدە، بۇل وقۋ قۇرالىنىڭ اۆتورلارى س. چ. تۇرسىنعاليەۆا مەن تاقشيەۆانىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ ماماندارى ەكەندىگىنە شاك كەلتىرگەنىم راس. بۇل اۆتورلار تىم قۇرىماعاندا، پوەماداعى ءتورت جولدان تۇراتىن ولەڭ شۋماقتارىن دا بولمەي، بىرىنە ءبىرىن قوسىپ، تۇتاس بەرە سالعان...
وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارى وسىلاي بولىپ شىعىپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ ءىسىمىزدىڭ شاتقاياقتاپ تۇرعاندىعىن ايتقىزباي-اق تۇسىنۋگە بولادى.
ءسوز ءتۇيىنى مىناۋ بولسىن – ۇرپاق بولاشاعىنا ۇلت جاۋاپتى ەكەنىن ەشقاشان ۇمىتپاي، بالالارىمىزدى ءبىلىمدى، ءىلىمدى، تاربيەلى جانە ۇلتجاندى ەتىپ تاربيەلەۋگە جان-تانىمىزبەن بەت بۇرايىق!
«ءبىلىمسىز كىسىلەردىڭ بارلىعى – اۋرۋ» – دەگەن عوي عۇلاما بابامىز ءجۇسىپ بالاساعۇني.
ابۋباكىر قايران،
اقىن، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
قر ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى،
"ەگەمەن قازاقستان"
