Bızdıŋ elımızdıŋ memleket bolyp qalyptasa bastaǧanyna, tuyn köterıp, ordasyn tıkkenıne bes jarym ǧasyr bolypty. Osy bır auyz toltyryp aitarlyqtai uaqytta Alaş jūrtynyŋ almaǧan asulary, şyqpaǧan şyŋdary joq ekendıgıne myna bızdıŋ keŋ kösılıp, erkın jailap otyrǧan ūlan baitaq dalamyz ben zamanalar eskertkışterındei zaŋǧar taularymyz, şalqar kölderımız, ölkemızdı örnektegen özenderımız kuä.
Aruaǧynan ainalaiyn ata-babamyz osynşama keŋ, kemel, kenıştı de örıstı, qasiettı de qasterlı qara jūrtty, qara qazan, sary balanyŋ qamy üşın aq bılektıŋ küşımen, aq naizanyŋ ūşymen qorǧap, ūrpaǧyna tabystap, amanattap kettı. Endı, mıne, täuelsızdık alyp, däuırlep tūrǧan kezımızde sol ata-baba amanatyn bügıngı jäne keler ūrpaqqa bız tabystauymyz kerek emes pe?! Bız soǧan jaraimyz ba, jaramaimyz ba dep, eŋ aldymen, özımız özımızdı bır tergep alaiyqşy.
Mynau jahandanuǧa jan salyp jatqan kezımızde, bügıngı ūrpaqtyŋ bılımsız, ılımsız qaluy qylmyspen teŋ ekenın bärımız bılıp otyrmyz. Şynynda, bärımız be? Kıp-kışkentai baldyrǧandarǧa ata-ana bolyp jürıp, ardan attap, ūiattan keşıp ötıp jürgender aramyzda köbeiıp bara jatqan joq pa?
Özınıŋ kım ekenın, kısılıgınıŋ qai därejede tūrǧanyn bılmeitın adam öz ūltynyŋ qadır-qasietın de sezıp, bılıp jarytpaityny mälım. Öitkenı, onyŋ öne boiyn jaulap alǧan özımşıldık pen toǧyşarlyq, örkökırektık pen ynsapsyzdyq öz qara basynyŋ qamynan basqaǧa moiyn būrǧyzbaq emes. «Basqasy kül men bül bolsyn, özımnıŋ jolym güldensın» dep, ölermendıkpen öŋmeŋdep alǧa qarai tarta beru – ondailardyŋ basty paryzy ıspettı. Olar parasattan – paidany, aqyldan körı ailany artyq sanaidy. Dūrysyn aitqanda paidakünemdıgın – parasattylyq, ailakerlıgın aqylmandyq dep tüsınedı. Osynyŋ bärı būl kısınıŋ tek qana qu qūlqynnyŋ qūly ekendıgın, el men jerge, Otanǧa, eş qajetsız bolyp qana qoimai, ışten jep jatqan jegı qūrt ekendıgın aiǧaqtai tüsedı. Aiǧaqtai tüsedı deimın-au, mūndailardyŋ köpşılıgı ışkı syryn syrtqa bıldırmes betqap kiıp, ärtürlı keiıpke, sipatqa ie bola salatyn, äkkı, sūm bolyp keledı. Ärine, bıldırmesın bıldırıp qoiatyn «aŋqaulary» da bar.
Baiaǧyda, bır top jıgıt bas qosyp otyrǧanymyzda, sözden söz şyǧyp, zamanaqyr turaly äŋgıme bastaldy. Jıgıtter qyza-qyza kelıp, bırı «zamanaqyr bolady» dep, bırı «zamanaqyr bolmaidy» dep daulasty. Sonda baǧanadan ünsız otyrǧan bır jıgıtımız: «Daulaspaŋdarşy, zamanaqyr bolsa da, äiteuır, özımız ölgennen keiın bolsa eken» dep, tünerıp, tömen qarap otyryp qaldy. Bärımız älgıge taŋ qaldyq, ne derımızdı bılmedık. Artynan mazaq etıp küldık.
Mıne, bızdıŋ aramyzda osyndai adamdar da bar. Olardyŋ ūlt turaly, ūlt bolaşaǧy turaly oilaitynyn, oilamaitynyn söz etudıŋ özı artyq.
Qai eldıŋ, qai ūlttyŋ bolsyn bükıl adamzat balasyna tän jaqsy jaqtary men jaman jaqtary bar ekendıgı – aqiqat. Ärine är ūlttyŋ özıne tän salt-sanasy, ädet-ǧūrpy bolǧanynan keiın, artyq şyǧyp, kem tüsıp jatatyn qily-qily qylyqtary men ıs-äreketterı, ūstanymdary men ūǧymdary bolatyny ras. Soǧan qaramastan, älem ädebietındegı köptegen ūly aqyn-jazuşylardyŋ barlyǧy derlık öz ūltynyŋ jaqsy-jamandy jaqtaryn keiıpkerler qarym-qatynasymen, ıs-äreketke toly oqiǧalarmen, öleŋ-jyrlarmen, ǧaqliia ıspettes qara sözdermen beinelei otyryp, tūtas adamzatqa tän ortaq qasietter men qasıretterdı, qūndylyqtar men qūzyrettılıkterdı paş etedı, paiymdaidy. Tıptı, syrttai qaraǧanda jeke daralyq sipatqa ie bolyp körınse de, bärı bır bükıl adamzattyq ortaqtastyqtan aulaqtap kete almaq emes. Mäselen, ataqty avar aqyny Rasūl Ǧamzatovtyŋ «Menıŋ Daǧystanym» degen qara sözben jazylǧan ǧajaiyp şyǧarmasyn alyp qaraiyqşy. Oqyp otyrsaŋ, sol kıtaptyŋ är betınen tek qana Daǧystan aspanynyŋ auasy aŋqyp, avar elınıŋ bükıl bolmys-bıtımı köz aldyŋa kelıp tūrǧandai äserde bolasyŋ. Avar degen at töbelındei ǧana az ūlttyŋ keskın-kelbetı men qadır-qasietı kımdı bolsa da qyzyqtyrady, qyzyndyrady, tıptı, qūmar etedı.
Rasūl Ǧamzatov osy kıtabyn jazǧanda, özınıŋ boiyna bıtken bar talant-darynyn tuǧan elı men tuǧan jerınıŋ tabiǧi kelbetın, menşıktı mınez-qūlqyn suretteuge arnaǧan siiaqty. Onyŋ osynşalyq zor mahabbatpen jazylǧan būl şyǧarmasy, aqynnyŋ perzenttık päk nietıne orai, bükıl älemge tanyldy. Eŋ bırınşı elıne, jerıne, sonan soŋ özıne zor märtebe äkeldı. Osy kıtap arqyly alaqandai avar jūrty taudai tūlǧasymen, keskındı kelbetımen, elden erekşe salt-sanasymen tanyldy. Söitıp, Rasūl Ǧamzatov el men jerıne degen ystyq jürektıŋ otyna oranǧan körkem sezımmen, parasatty paiymmen, eŋ bastysy, özıne degen senımmen Daǧystandy dara tūrǧan bır biık şyŋǧa teŋep tastady. Sol arqyly özınıŋ naǧyz otanşyl tūlǧa ekenın öz jūrtyna paş ettı.
Degenmen, osy tūsta aita ketpeske bolmaidy, ärbır adamnyŋ ūltyn süiuı, qūrmetteuı öz el-jūrtyn qūr maqtap, madaqtaumen şektelmeidı. Būl taraptaǧy eŋ basty qajettılık – ūltqa degen jan aşyrlyq, mının tüzeu, dertın jazuǧa az da bolsa ūmtylys jasau. Ärine, būl üşın adamnyŋ köŋıl közınıŋ aşyqtyǧy men bılımdılıgı, bılıktılıgı qajet. Eŋ bastysy, öz ūltyna degen jürek soǧysynyŋ dūrystyǧy, jaqsylyqqa qūlyqtylyǧy kerek. Bükıl älemge tanymal ūlylar şoǧyryndaǧy ärbır aqyn-jazuşynyŋ negızgı maqsat-müddesınıŋ tür törkını – öz ūltynyŋ kem ketıgın körsete otyryp, tezge salǧan aǧaştai etıp tüzetıp, bolaşaqqa qarai jeteleu. Adamsyz qoǧam, qoǧamsyz adam bolmaǧandyqtan, olar beinelegen ärbır adamnyŋ (keiıpkerdıŋ) bıtım-bolmysynan, ıs äreketınen belgılı bır qoǧamnyŋ, tıptı, sol kezdegı saiasi äleumettık qūbylystardyŋ da özıne tän belgılerı atoilap tūrady. Mäselen, Keŋes däuırınde bızdıŋ qūlaǧymyzǧa sıŋıp ketken bır ūǧym V. İ. Lenin aitqan «Maksim Gorkii – orys revoliusiiasynyŋ ainasy» degen söz bolatyn. Anyqtap qarasaq, būl beinelı sözdıŋ mänı tym ülken. Öitkenı, däl Gorkiidei orys mūjyǧynyŋ adam tözgısız auyr ömırın qaz qalpynda beinelep bergen, jerıne jetkıze surettegen bır de bır jazuşy joq. Ol orys halqynyŋ ädıletsız üstemdık pen nadan ozbyrlyqtyŋ zıl-batpan salmaǧynan ezılıp-janşylyp, azyp-tozyp bara jatqanyn boiamasyz anyq etıp surettep berdı. Ol «orys özın-özı tanysyn, serpılsın, küressın» dedı. Ol, tıptı, orys adamynyŋ adam aitqysyz aiuandyq äreketterın de jasyrmai jaiyp saldy. Būǧan onyŋ «Sal üstınde» degen äŋgımesındegı şal men kelın arasyndaǧy qarym-qatynastyŋ sūmdyq, arsyz körınısterın dälel retınde keltırsek te jetıp jatyr. Gogoldıŋ «Ölı jandar», «Revizor» siiaqty şyǧarmalaryna özek bolǧan keiıpkerlerdıŋ ıs-äreketterı sol kezdegı qoǧam beinesın ap-aiqyn etıp aşyp körsetuımen äigılendı emes pe? Ol sol kezdegı orys qoǧamyn aiausyz äşkereledı, äjualady. Ol öz qalauymen taŋdap alǧan osy bır auyr jolynyŋ üstınde jan azabyn ölşeusız tartty, aqyryna aqylynan da adasty. Osynyŋ bärı ne üşın edı? Tek halyq üşın, sonyŋ bolaşaǧy üşın edı.
HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyndaǧy qazaq qoǧamynyŋ, qazaq ūltynyŋ, qazaq adamynyŋ jan küizelter jaqtaryn öleŋ sözben de, qara sözben de betke basyp, şyjǧyryp, şyŋǧyryp aitqan ūly Abai da öz halqynyŋ örtıne küiıp, dertıne daua taba almai qūsalanyp öldı. «Men ışpegen u bar ma?!» dep nazalanyp öldı. Ol qazaq halqynyŋ jaqsy jaqtaryn körmeiın, naşar jaqtaryna ǧana nazar audaraiyn degen joq. Ol qaraŋǧylyqtyŋ qapasy qamalyp, nadandyqtyŋ naizasyna tüirelgen öz elınıŋ kökıregıne jaryq säule tüsırsem, sordan sorǧalaǧan qandy jasyn sürtıp tastasam dep jürıp, basyn tauǧa da, tasqa da soqty. «Qazaq ta adam balasy ǧoi» dep öz ūltyn jüregı udai aşyp aiady, öksıgı özegın örtedı. Ispen de, tılmen de neşe türlı äreketter jasasa da, jan quantar jaqsylyq tappady. Öitkenı, onyŋ zamany qazaq halqynyŋ ışıne orys imperiiasy saiasatynyŋ dendep enıp, dem aldyrmai tūnşyqtyryp tūrǧan şaǧy edı. Būl uaqyttar naǧyz qazaqtyŋ tua bıttı töl mınezı men qaǧida, qasietterı özgerıske enıp, setınep, aǧaiyn arasyna alauyzdyq kırıp, «janym – arymnyŋ sadaqasy, malym – janymnyŋ sadaqasy» degen serttı sözdıŋ män-maǧynasy solǧyndap, boiauy bozara bastaǧan kez bolatyn.
Barlai qarasaq, Abai zamanyna deiıngı qazaq qoǧamy bır bölek te, Abai zamanynan bastalatyn keiıngı qazaq qoǧamy bır bölek. Būl turaly aitqanda, belgılı bır halyqtyŋ ūlttyq sanasynyŋ özgeruı sol ūltty qūraityn adamdardyŋ mınez-qūlqyna, salt-dästürıne, adamdyq, aǧaiyndyq qarym-qatynastaryna da qatty äser etetının eskeru kerek siiaqty. «Aiuǧa namaz üiretken – taiaq» degendei, Resei saiasatynyŋ soiylynan yŋyrsi yǧyp, bas sauǧalap ketken sorly halyqtyŋ öz ǧūrpyn ūmytpasqa, özgege baǧynbasqa amal-ailasy da qalmap edı. Qazaq halqy sonau XVIII ǧasyrdyŋ orta şenınde qūrylǧan qyl tūzaqtyŋ uaqyt öte kele qandy qaqpanǧa ainalyp ketetının tüsınbei de qalyp edı. Sondyqtan, būny tüptep oilastyrylǧan orys saiasatynyŋ eŋ ülken jeŋısterınıŋ bırı deuge äbden bolady.
Qazaq elın, qazaq jerın otarlau saiasatynyŋ üzdıksız jürgızılgenı sonşa, auzy berı qaratylǧan orys zeŋbıregı men myltyǧynyŋ tütını Keŋes nyq ökımetı ornaǧanǧa deiın bır üzılgen joq. Orys oryspen soǧysqan azamat soǧysynyŋ özı qazaq jūrtynyŋ qabyrǧasyn qausatyp kettı. Aq qaşyp, qyzyl quǧanda da köresınıŋ kökesın qazaq kördı. Qyzyl qyrǧyn, sary sürgın kezeŋde aq ta, qyzyl da qazaqty aiaǧan joq. Sol kezde Tarbaǧatai öŋırınde ömır sürgen bır aqsaqal bi aitypty: «Aq keldı, aǧymdy töktı, atyma mındı. Qyzyl keldı, qyzyl qanymdy töktı, qyzyma mındı» dep. Aityŋyzdarşy, būdan ötken qasıret bola ma?!
Mıne, būl Abaidan keiıngı uaqyttardaǧy ūlt sanasyna ūmytylmas qap-qara daq qaldyrǧan ker zamandar edı. Keŋes däuırındegı aşarşylyq, soǧys, tıl, dın saiasaty...
Būnyŋ bärınıŋ täuelsızdık alǧannan keiıngı uaqytta ūrpaq qūlaǧyna qūiylyp, sanasyna sıŋıp jatqanyna da myŋ şükırşılık aitamyz qazır. «Eşten de keş jaqsy» degen ǧoi, eger bız täuelsız el bolmaǧanymyzda, tüptıŋ tübınde qazaq degen halyqtyŋ aty saqtalǧanymen, zaty qalmas edı. Söz joq, bızdıŋ ūlt qūldyq sananyŋ qūrbany bolyp, Ata Qazaqtyŋ aruaǧyna tükırıp, künderdıŋ künınde tılın de, dının de ūmytar edı.
Bızdıŋ TMD elderı qatarynda täuelsızdık alǧanymyzǧa da şirek ǧasyrdyŋ jüzı boldy. Qazır, asylyq aitqandyq emes, aldyŋǧy qatarly eldermen iyq teŋestırıp atymyz älemge äigılenıp, daŋqymyz künnen künge biıktep barady. Mūnyŋ bärı bızdıŋ ekonomikalyq saiasatymyzdyŋ eptılıgınen, eŋ bastysy, qazaq elınıŋ tektılıgınen bolyp otyrǧany – aqiqat. «Körşıŋ tynyş bolsa, kösılıp ūiyqtaisyŋ» degendei, bız körşı elderımızben de, bükıl älem elderımen de qol ūstasyp, tıze tüiıstırıp, alysyp-berısıp, jaqyndasyp kettık. Osynyŋ bärıne myŋ şükırlık!
Ärine, būl turaly kün saiyn aitylyp jatyr ǧoi, al menıŋ aitaiyn degenım, tıptı, osy maqalany jazaiyn degendegı oiym – däl bügıngı täuelsız Qazaqstanda ömır sürıp otyrǧan aqsaqal, köksaqal, qarasaqaldarymyzdan bastap, bozbala, boijetkenderımız ben balabaqşadaǧy säbilerımızge deiıngı ūlty qazaq adamdardyŋ özgeşe özgerısterı men tırşılık, qareketterın, quanyp tolǧaityn jaqtary emes, köŋılge qonbaityn jaqtaryn söz etu bolatyn.
Jaŋa ǧana Abai turaly az ǧana söz qozǧadym. Sol feodaldyq däuırde ömır sürgen ūly aqynnyŋ ärbır öleŋı, ärbır sözı bügıngı künge deiın mänın eş joiǧan joq. Kerısınşe, qazırgı qazaq balasyna qatty qajettılıgımen qūny artyp, ünı būrynǧydan da basym, ötımdı şyǧuǧa tiıstı bolyp tūr. Öitkenı, qazaq ūltynyŋ tılı qaitadan oianyp, öz mänın tauyp, öz märtebesınıŋ biıgıne eptep köterılıp qalsa da, dılı men tabiǧaty zaman özgerısterıne orai qūbylyp, özgerıp bara jatyr. Mysaly, myna özımız közımızben körıp, sözın söilep jyryn jyrlaǧan Keŋes ökımetınıŋ kezınde bız bılıp, estımegen neşe türlı sūmdyqtar däl bügıngı taŋda atoilap aldymyzdan şyǧa bastady. Qylmystyŋ ülkenı kısı öltıru bolsa, sol ülken qylmystyŋ üdep ketkenı sonşa – adam taŋ qalarlyq san türlı sipattarǧa ie bola bastaǧandyǧy töbe şaşyŋdy tık tūrǧyzady.
Qazırgı qylmys türlerınıŋ köbeiıp ketkendıgın sausaqpen sanap tauysa almaisyŋ. Olardyŋ ışınde aituǧa auyz, estuge qūlaq ūialatyn sūmdyqtar qanşa! Osynyŋ bärı neden? Osynyŋ bärı nenıŋ nätijesı? Küiımız kelgenşe jauap beruge tyrysyp körsek, osynyŋ bärı keibır adamdardyŋ kısılık qasietterınıŋ müldem oŋyp, tozyp, qūryp ketkendıgınen, eş jaqsylyqty eskermei, tek jamanşylyqqa boi aldyryp ketkendıgınen bolady. Ondailar nas nadandyqtyŋ tüpsız tünegınen eşqaşan şyǧa almaq emes. Öitkenı, olar adamǧa tän sipattardan alşaqtap, at qūiryǧyn kesısıp ketken.
Abai özınıŋ on törtınşı sözınde bylai deidı: «Qazaq ta adam balasy ǧoi, köbı aqylsyzdyǧynan azbaidy, aqyldyŋ sözın ūǧyp alarlyq jürekte jıger, qairat, bailaulylyqtyŋ joqtyǧynan azady. «Bılmestıgımnen qyldym» degennıŋ köbıne nanbaimyn. Bılse de, arsyz, qairatsyzdyǧynan eskermei ūstamai ketedı. Jamanşylyqqa bır elıgıp ketken soŋ, boiyn jiyp alyp keterlık qairat qazaqta kem bolady. Jūrttyŋ köbınıŋ aityp jürgen myqty jıgıt, er jıgıt, pysyq jıgıt dep at qoiyp jürgen kısılerdıŋ bärı – bälege, jamanşylyqqa elırtpek üşın, bırın-bırı «aida, batyrlap» alady da, artyn oilatpai, azǧyratūǧyn sözderı. Äitpese, qūdaiǧa terıstıkten, ne armen ūiatqa terıstıkten sılkınıp, boiyn jiyp ala almaǧan kısı, ünemı jamanşylyqqa, maqtanǧa salynyp, öz boiyn özı bır teksermei ketken kısı, täuır jıgıt tügıl, äuelı adam ba özı?!».
Şyndyǧynda, köŋıl közı qaraŋǧy adamdardy ekı künnıŋ bırınde köresıŋ, aitqan sözın estıp airanasyr bolasyŋ. Men, tıptı, joǧaryda keltırılgen keremet sözdı aitqan ūly Abaiǧa tıl tigızgen kısı-symaqtarmen de jüzdestım. Olardyŋ bırı: «Abai orysqa satylǧan, satylmasa, «orystan üiren» dei me?» dep kökıdı. Ekınşı bıreu älı ataǧy da şyǧyp ülgermegen aqyn-symaq edı. Ol bır dumandylau jerde jelpınıp, jelıgıp otyryp: «Bız Abaidyŋ iyǧyna şyǧyp kettık qoi» dep qorazdandy.
Osyndai qyryn söileitın qisyq auyzdarǧa yzalanasyŋ, küiesıŋ. Eŋ qauıptısı mūndailar jai jürmei, özderı siiaqtylardyŋ sanasyn ulaidy. Olardyŋ kökeiıne el bolaşaǧyna kesırın tigızetın neşe türlı pıkırler qalyptastyrady.
Tıptı, saqtanyp, qymtanbasyŋa qoimaityn taǧy bır qauıptı, jūqpaly ziiankestık – täuelsızdıgımızge täu etudıŋ ornyna, onyŋ bolaşaǧyna senımsızdıkpen qaraityn haram oi-pıkırler. Eŋ qyzyǧy – būlar özderın el bolaşaǧyn boljai bıletın saiasi sauattylardyŋ qataryna qosady. «Şala molda dın būzar» degen – osy...
Dın demekşı, dın mäselesı qazırgı uaqyttaǧy eŋ bır şielenısıp, uşyǧyp tūrǧan keleŋsızdıkterdıŋ keseldı keruenıne ainalyp barady.
Bızdıŋ elımızge, toqsanynşy jyldardyŋ toqyrau kezeŋınde är türlı dınderdıŋ ökılderı – missionerler aǧyldy. Ajal auzynda jatqan arystandy aŋdyǧan qara qūzǧyndardai aşyq aspanymyzdy kırletkısı kelıp, basymyzdan ainala ūşty. Jerımızdıŋ üstıne aluan türlı ǧibadathanalaryn tūrǧyzyp, öz dınderıne kırgızgısı kelıp, ūl-qyzdarymyzdyŋ, jarlylyqqa jany tözbei jürgen bılımsız, sanasy tömen eresekterımızdıŋ basyn şyr ainaldyrdy. Kök qaǧazdaryn jyltyŋdatyp, köŋılderınen şyqqandardyŋ qaltasyna tyqpalady. Söitıp jürıp, olardyŋ öz maqsattaryna bır sydyrǧy jetıp ülgergenı de ras.
«Işten şyqqan jau jaman» degendei, eŋ qiyny, özımızdıŋ dıni dıŋgegımız tūtyp jürgen Arab elderı men Egipetten kelgen dındarlar men sol jaqtardan dıni oqu oqyp kelgen qandastarymyz islam dınınıŋ özın san sala, san tarmaqqa bölıp, bölşektep, bırın bırıne qarsy qoiyp, äp-ädemı Äbu Hanifa mashabynyŋ jolymen jürıp kele jatqan halqymyzdyŋ älek-şälegın şyǧarǧany – bır sūmdyq.
Taŋdanyp otyryp, şamdanuǧa aparatyn bır qylyqtary – özderı islam dınınde bola tūryp, ärqaisysynyŋ ūstanymdary men joldary är türlı. Mysaly, salatitter uahabit, qūranit siiaqty «it», «itpen» aiaqtalatyn tarmaqtarǧa bölınedı de, bır-bırımen daulasady, jaulasady. Qaisysyna senerın bılmegenderdıŋ bastary daŋ-dūŋ.
Missionerlerdıŋ bärı – aqşaly, ol qarajattyŋ qaidan kelıp jatqanyna közımız älı jetıp ülgergen joq. Bızdıŋ bıletınımız, sezetınımız – osylardy jaldap, aitaqtap otyrǧandardyŋ tüpkı oiy – qazaq ūltyn qalaida ırıtıp, şırıtıp, joq qylyp jıberu. Işımızge emın-erkın endep kırıp alǧan būlar bükıl qazaq halqynyŋ salt-sanasy men ädet-ǧūrpyna auyz sala bastady. Tıptı, bızdıŋ aruaqqa siynuymyzdyŋ özın «qūdaiǧa serık qosu» dep künäharlyqqa saiyp jür. Olardyŋ aituynşa, bızdıŋ jūma saiyn aruaqtarǧa baǧyştap beretın jetı şelpegımız, üş kün saqtap baryp kısı jerleuımız, kelın tüsırgende otqa mai qūiuymyzdyŋ bärı – islam jolyn būrmalau eken.
Baiaǧyda bıreu bıreuge: «Qorqyt degende, osylai qorqyt dep pe edım?» deptı ǧoi. Sol siiaqty, islam dınındegı keibır aǧymdar bızdıŋ qobyzymyz ben dombyramyzǧa da tise bastady. Öitkenı olardyŋ aituynşa, būl aspaptar şamandyq dındı uaǧyzdaityndardyŋ, baqsylyq-perılık, jyn-şaitandyq sezımderdı oiatatyndardyŋ eŋ qaterlı aspaptary. Olar, tıptı, suretke qaraudy da, ony ılıp qoiudy da künä sanaidy.
Aşyǧyn aitu kerek, qara peiıl missionerlerdıŋ uaǧyz-därısterı jastar men qarttar arasyna keŋ jaiylyp barady. Qazır keibır jastar «Paiǧambar balaǧyn bylǧamaǧan, sondyqtan, şolaq şalbar kigen, oǧan däret timeidı» dep, qyzyl asyǧynan keltırıp şalbar kietın boldy. «Işken asyŋdy aramdaidy» dep, mūrtty sypyryp, tek qana qauǧadai saqal qoiatyn boldy. Keibır qyzdarymyz da qarap qalmai, basyn bürkep, bastan aiaq qara jamylyp jüretın boldy.
Mıne, osyndai keleŋsızdıkter jetıp artylyp jatsa, qalai ǧana qanyŋ qainamaidy?!
Bızdıŋ bır tanysymyz «qara kiıngen» kelın tüsırıp, özderı aǧaiyn-jūrttan yŋǧaisyzdanyp, ärı särı bolyp jürdı. Jürekterı sezgen eken, köp ūzamai-aq älgı kelın özınıŋ dıni şarttaryn qoia bastapty. «Mūsylman bolǧan soŋ, islamnyŋ eŋ aq, eŋ päk jolymen jürgen dūrys, käpıri ädetterıŋdı tastaŋdar» dep yǧyrtypty. Abyroi bolǧanda, bızdıŋ tanysymyz – kelınnıŋ enesı aduyn adam edı, älgı kelındı bükıl kiım-keşek, jügımen qosyp, törkınıne aparyp, qūiryǧynan bır tepken...
«Keden-keden boldy, keden neden boldy» degendei, osynyŋ bärı Qazaqstan mūsylmandarynyŋ dıni basqarmasynyŋ sonau 90-şy jyldardan bastap öz jūmysyn dūrys jolǧa qoia almaǧandyǧynan boldy. «Albasty qabaqqa qarap basady» deidı qazaq. Ükımettıŋ de dın saiasatyna öte saq qarauyna kerek-aq!
Ekken egının dihan qalai suǧaryp, ösırse, baǧban da bau-baqşasyn jatpai-tūrmai baptap, kütedı. Al eldıŋ, ūlttyŋ ekken egını de, bau-baqşasy da – ūranyn ūlyqtap, tuyn köteretın ūrpaǧy. Sondyqtan, ūrpaqqa bılım, tärbie beru mäselesıne jürdım-bardym qarauǧa eşqaşanda bolmaidy. Odan qarjy-qarajatty da, qūral-jabdyqtardy da, tamaşa ǧimarattardy da, öner ordalaryn da, sport sarailaryn da, balalar oinaityn alaŋdardy da aiamau kerek. Qūdaiǧa şükır jerge qarap, otqa üŋılıp qalǧan halyq emespız ǧoi. Menıŋ özım böbekter men säbilerge balabaqşa jetpei jatqanyna jaǧamdy ūstap, taŋ qalamyn! Bızdıŋ Otanymyzdyŋ jerı ülken, bai bolǧanymen, elı tym köp emes qoi?!
Täuelsızdık alǧanymyzǧa şirek ǧasyr bolsa da, mektepter men joǧary oqu oryndarynda oqytyluǧa tiıs oqulyqtardyŋ älı de köŋıl toltyrmaitynyn nesın jasyramyz! Ūrpaqtyŋ bolaşaǧy üşın oqulyq, oqu qūraldary – nanmen bırdei. Qazırgı kezdegı ǧylymi-tehnikalyq jetıstıkterdıŋ bırı – kompiuter, smartfon bolsa, būlardyŋ jastar üşın jaqsylyǧy men jamanşylyǧy teŋ tüsıp tūr. Tıptı, kompiuter men smartfon neşe türlı päle-qalanyŋ qapşyǧyna ainalyp barady. Qazırgı jastarǧa nege kıtap oqymaisyŋ deseŋ «Kompiuter bar ǧoi» dep, özıŋe ajyrai qaraidy. Ǧalamtordy paidalanyp, oiyna kelgenın jazatyndar da solar. Osyǧan tiym salu kerek. Olar kıtaphanaǧa, teatrǧa barudan körı tüngı klubtarǧa, oiynhanalarǧa barǧandy köŋıl qoşymen qalap tūratyn siiaqty.
«Balyq basynan şıridı» degen söz bar. Balyq siiaqty basymyzdan şırımeu üşın, ūlt ökılderı – özımız, ata-analardan bastap, bükıl bilık basyndaǧylarǧa deiın, balalar men jastardy oqytu men tärbieleu ısıne bar jan-tänımen köŋıl böluımız kerek.
Osy tūsta aita ketpeske bolmaidy, oqulyqtar men oqu qūraldaryndaǧy ketken qatelıkter – avtordyŋ ǧana emes, jürdım-bardym qaraǧan baspa, qala berdı, oqulyqty, oqu qūralyn ūsynyp otyrǧan Bılım jäne Ǧylym Ministrlıgınıŋ kemşılıgı.
Sözım däleldı bolu üşın bır ǧana mysal keltıre keteiın.
Menıŋ qolyma 2014 jyly «Arman-TTV» baspasynan şyqqan, 10-şy synypqa arnalǧan, Bılım jäne Ǧylym ministrlıgı ūsynǧan «Qazaq ädebietı. Didaktikalyq materialdar.» degen oqu qūraly tidı. Osy oqulyqtyŋ «Änşı-sazger, aqyndar şyǧarmaşylyǧy» degen bölımınde Aqan serı Qoramsaūly da bar. Būl taqyryp boiynşa Aqan serınıŋ üş öleŋımen bırge I. Jansügırovtyŋ «Qūlager» poemasynan üzındı de berılıptı (Aqan serınıŋ şyǧarmasy retınde). Iliiastyŋ aty-jönı de joq.
Endı soŋynda oquşylarǧa berılgen tapsyrmalardyŋ bırıne nazar audaryŋyz: «Aqan serınıŋ «Qūlager» poemasyn Iliias Jansügırovtyŋ «Qūlager» poemasymen salystyryŋyz» (158 bet).
Osyny körgenımde, būl oqu qūralynyŋ avtorlary S. Ch. Tūrsynǧalieva men Taqşievanyŋ qazaq ädebietınıŋ mamandary ekendıgıne şäk keltırgenım ras. Būl avtorlar tym qūrymaǧanda, poemadaǧy tört joldan tūratyn öleŋ şumaqtaryn da bölmei, bırıne bırın qosyp, tūtas bere salǧan...
Oqulyqtar men oqu qūraldary osylai bolyp şyǧyp jatqanda, bızdıŋ bılım beru ısımızdıŋ şatqaiaqtap tūrǧandyǧyn aitqyzbai-aq tüsınuge bolady.
Söz tüiını mynau bolsyn – ūrpaq bolaşaǧyna ūlt jauapty ekenın eşqaşan ūmytpai, balalarymyzdy bılımdı, ılımdı, tärbielı jäne ūltjandy etıp tärbieleuge jan-tänımızben bet būraiyq!
«Bılımsız kısılerdıŋ barlyǧy – auru» – degen ǧoi ǧūlama babamyz Jüsıp Balasaǧūni.
Äbubäkır QAIRAN,
aqyn, halyqaralyq «Alaş» syilyǧynyŋ laureaty
QR Bılım beru ısınıŋ üzdıgı,
"Egemen Qazaqstan"
