بۇگىن، ياعني، 26 اقپان كۇنى الاشتىڭ رۋحانياتى ويسىراي قىرعىنعا ۇشىراعان كۇن. 1938 جىلى ءىلياس جانسۇگىرۇلى، بەيىمبەت مايلين، جۇمات شانين، حامزا جۇسىپبەكوۆ باستاعان 37 ارىس، ادەبيەت پەن ونەردىڭ اسا كورنەكتى وكىلدەرى جازىقسىزدان وققا ۇشىپ، ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانى بولعان كۇن.
وسى كۇنگە وراي، adyrna.kz ۇلتتىق پورتالى مارقۇم كاكىمبەك سالىقوۆتىڭ ءۇش ارىس جايلى جازعان ماقالاسىن ۇسىنادى.
قازاق حالقىنىڭ اندەرى الىمساقتان كورگەن زەينەتى، كەشكەن بەينەتى ارپالىستى زاماننىڭ وزەك جارىپ وكىنتكەن دە، ازا تۇتتىرىپ وكسىتكەن دە كەزدەرىن سۇلۋ سازعا قوسىپ ەل جۇرەگىنە جەتكىزىپ كەلەدى. «كىرگەندە دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ»، – دەپ دانىشپان اباي ايتقانداي شىر ەتىپ جارىق دۇنيەنى كورگەندە دە، ەس كىرىپ، ەلەڭ قاعىپ جان-جاققا تاڭدانا قاراي باستاعان شاقتا دا ءومىر ەسىگىن ولەڭمەن اشتىق. ءاننىڭ قازاق بالاسىنىڭ تىلىنە، دىنىنە، دىلىنە شاپاعاتىن تيگىزىپ، رۋحاني ازىق بولعانى دا ايان.
سىرىمبەتتىڭ ەتەگىندە تۋعاننان با، بالا كەزىمنەن اقان سەرىنىڭ «سىرىمبەت»، «قاراتورعاي»، «قۇلاگەر» اتتى ولەڭدەرى ءان-كۇيگە قۇشتار ەتتى. «كەلەدى قارا تورعاي قانات قاعىپ، استىنا قاناتىنىڭ مارجان تاعىپ»، – دەگەن ءسوز ساراسىن كەيىن تۇسىنسەك، سۇلۋ قىزدىڭ موينىنداعى اسەمدىكتىڭ مارجانى ەمەس، سەرىنىڭ «قاراتورعاي» اتتى العىر قىرانىن سوڭعى رەت قۇسقا سالعاندا اسپانعا قالىقتاپ شىقسا دا قارتايعان شاعى جەڭىپ، جەرگە قايتا قونا الماي شىبىن جانى قىسىلعاندا، قاناتىنىڭ استىنان تامعان تەردىڭ اق مونشاقتاي تامشىلارى ەكەن. باتار كۇننىڭ اشىق ساۋلەسى قوس قاناتىنىڭ استىنان تۇسكەن اششى تەردىڭ ۇزىمدەرىن اقان سەرى اقىندىقتىڭ اسىل ۇلگىسىندەي ەتىپ سيپاتتاپتى. ءبىز ول كەزدە مۇنى تەرەڭ «قۇلاگەرگە» ءۇيىر بولدىق. «زاۋرەشتى» العاش ەستىگەندە دە ونىڭ اۆتورى مۇحيت ەكەنىن دە بىلمەدىك. بىر ازالى اعايىننىڭ كوكىرەك جارعان قايعىسى عوي دەپ ويلايتىنبىز.
بىزدەر مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزدە، «حالىق جاۋى» اتانىپ توتاليتارلىق زاماننىڭ قۋعىن-ءسۇرگىنىنە ۇشىراپ، اتىلىپ كەتكەن الاشتىڭ اسىل ۇلدارى احمەت، ءاليحان، ماعجان، مىرجاقىپ، ءجۇسىپبەك، وراز، حالەل، ءىلياس، بەيىمبەت سياقتى ارىستار جايلى ەش ماعلۇمات ەستي المادىق. ال تاپ سولارداي ازاپ شەگىپ اتىلىپ كەتكەن ساكەن سەيفۋلليننىڭ، ىبىراي ساندىباەۆتىڭ كەي اندەرىن اتام ءۇيرەتكەن جاسىرىن تۇردە بىلەتىن ەدىم. سىرىمبەتتىڭ تۇبىندەگى ايىرتاۋ اۋدانىنىڭ كازگورودوك قازاق ورتا مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەن كەزىمىزدە مەكتەپتىڭ جانىنداعى پانسيوندا جاتاتىنبىز. جەتىنشى، سەگىزىنشى، توعىزىنشى، ونىنشى سىنىپتاردىڭ ەر بالالارى ءبىر قاباتتاعى ەكى بولمەدە ەدىك. ونىنشى سىنىپتا تۇرسىنباي كاكىموۆ ءارى ءانشى، ءارى اقىن ونەرپاز اعاي بار، توعىزىنشى سىنىپتا حالىق اقىنى مولداقمەت تىربيەۆتىڭ ۇلى ءسۇنيات، جەتىنشى سىنىپتا ۇلان ايتىماقۇلى ەمەنتاەۆ بار، تاعى وسىنداي ونەرپاز بالالار باسىمىز ءجيى قوسىلعىش، ءدام-تۇز اسىمىز ورتاق بولاتىن.
قىستىڭ ۇزاق تۇنىندە بالالار قاراڭعىدا جاتىپ الىپ ءتۇرلى-ءتۇرلى حيكايالاردى كەزەك-كەزەك ايتىسىپ اقىرى انگە باساتىنبىز. ءتۇن ورتاسى اۋعان كەزدەگى جاسىرىن كاسىبىمىز: ساكەن سەيفۋلليننىڭ «كوكشەتاۋىن» شىرقايتىنبىز. ۇزاق پوەمانىڭ جالپى جەلىسىمەن نەگىزىنەن ءبىرىنشى تاراۋىن ايتاتىنبىز. ۇمىتىپ قالعان جەرلەرىن جالعاستىرىپ ءجىبەرىپ، قاجىماي-تالماي قايتالاي بەرەتىنبىز، سونداعى بىلەتىنىمىز كوپ بولسا ون شۋماق-اۋ شاماسى. قايران ءاننىڭ قۇدىرەتى-اي، ەگەر ساكەن اعا كومپوزيتور بولماسا ونى دا بىلمەس پە ەدىك. قالىڭ كورپەنى سىپىرىپ تاستاپ، توساعاشتىڭ ۇستىندە وتىرىپ اپ «كوكشەتاۋدىڭ» ءانىن عانا ەكى-ءۇش دومبىرانىڭ قوڭىر كۇمبىرىنە قوسۋشى ەدىك. وسىلاي، سوناۋ كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ سودىر كەزىندە دە ءان ارقىلى ۇلتتىق نامىسىمىزدى قورعاپپىز. ساكەن دەگەندە پەرىشتەدەي كورىنىپ، اڭسارىم «كوكشەتاۋىنا» اۋا بەرەتىن.
ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ كىم ەكەنىن بىلمەۋشى ەدىم، 1950 جىلى ونجىلدىقتى ءبىتىرىپ، ماسكەۋدەگى ءتۇستى مەتالل جانە التىن ينستيتۋتىنىڭ تاۋ-كەن فاكۋلتەتىندە وقىپ ءجۇرگەندە بىزدەن ءبىر جىل بۇرىن كەلگەن سايات ءىلياسۇلى جانسۇگىروۆپەن تانىستىم. مەن ماسكەۋگە دومبىرامدى الىپ بارعانمىن. بىردە شەكىتىپ قاعىپ دومبىرا تارتىپ وتىر ەدىم جىلى ءجۇزدى، قىران مۇرىندى، ورتاشا بويلى جىگىت ەسىك قاعىپ كىرىپ كەلدى. سول جەردە تانىسقاندا ايتقانى: «عافۋ ەت ىنىشەك، دومبىراڭنىڭ كۇمبىرى كىرمەسكە شىداتپادى، كوريدوردا ءوتىپ بارا جاتىپ ءبىراز تۇردىم دا، ءوزىمىزدىڭ قازاق قوي دەپ كىرىپ كەلدىم»، – دەدى. دومبىرا قولىنا ءتيۋى مۇڭ ەكەن ەركىن تولقىتىپ «بالبىراۋىنعا» بۇلكىلدەپ باسا جونەلدى، «سەرپەردى» دە جاقسى تارتتى. مەن تاڭداندىم دا قۋاندىم، سايات سودان كەيىن ءجيى-ءجيى كەلىپ تۇراتىن بولدى، ونى ماگنيتتەي تارتاتىن قۇدىرەت دومبىرا عوي. كەيىن جەزقازعانعا كەلىپ، كەنشىلىك قىزمەت اتقارىپ جۇرگەندە قايتادان ارا قاتىناسىمىزدى جالعاستىرا بەرگەندە سايات وتباسىمەن الماتىعا كوشىپ كەتتى. «اكەسى جانسۇگىروۆ ءىلياس اقتالدى»، – دەپ ەستىدىك، كەتەرىندە جاپ-جاقسى دۋمانداتىپ جەزقازعانمەن قوشتاستى.
انە، سودان بىلاي كىمنىڭ بالاسىمەن دوس بولعانىمدى بىلە باستادىم. دومبىراشى دوسىم التىننىڭ تۇياعى، تەپەرىش كورگەن تەكتىنىڭ تۇقىمى ەكەن. قولىما ساكەن اعانىڭ التى تومدىعى تۇسكەندە، التاۋىن تولىق الدىم دا، قازاقتىڭ تاريحى بار التىنشى تومنىڭ بەسەۋىن قوسا الىپ، دوستارىما تاراتتىم. ىلەكەڭنىڭ «كۇيشى»، «دالا»، «قۇلاگەر» اتتى پوەمالارى ەرەكشە تاڭداندىردى. جەزقازعاندا جۇرگەندە ساكەندى وقىماسام كەي ولەڭدەرىم تۋماس تا ەدى. ىلەكەڭنىڭ «قۇلاگەرى» اقان سەرىنىڭ باسىنان وتكەن تاريحي تراگەديانىڭ بار كورىنىسىن اشىپ بەردى، سىرتقى جاۋ ەمەس، ىشكى داۋدىڭ قۇربانى بولعان قۇلاگەردىڭ ءولىمىن ەل ءتۇسىندى. «دالا» دەگەن پوەمامنىڭ تۋعانىنا ىلەكەڭنىڭ اسەرى تولىق ءتيدى. ءتىل بايلىعىنا كەلسەك، اسىرەسە وسىمدىكتەر مەن تابيعات اتاۋلارىنىڭ بىلگىرى دەر ەدىم. جەزقازعاندا ون جىل كەنشىلىك، ون جىل پارتيا قىزمەتىن اتقاردىم.
1975 جىلى سوكپ ورتالىق كوميتەتىنە ينسپەكتورلىق قىزمەتكە الىندىم. العاشقى جىلدارى جاۋاپتىلىعى بەي-جاي قالدىرمايتىن جۇمىستىڭ قىزۋى جەڭىپ كەتتى. بەس جىلدان اسا ءبىر ورىندا قىزمەت ىستەگەن سوڭ «تسك» بولسا دا ەلگە ساعىنىشىم ۇدەي بەردى. «قايتقان قۇستار بارادى ەدىلدەتىپ ورالمەن، ەلگە جەتىپ قالار ما ەم، ەرە كەتىپ سولارمەن»، – دەگەن سوزدەرى بار «اڭساۋ» جانە كوپتەگەن ساعىنىش جايلى ولەڭدەر دە سول كەزدە تۋىپ ەدى. ەلدەن كەلگەن جىگىتتەر كەزدەسىپ تۇراتىن، قۇدايدىڭ ءبىر بەرگەنى شابىتىم سۋىعان جوق، ەلدەگى گازەت-جۋرنالداردا باسىلىپ تۇردى، كوپتەگەن اندەر دە تۋىپ جاتتى.
سول كەزدەگى ەرەكشە كوزگە كورىنىپ مەنىڭ سوزىمە جازىلعان «عاشىق كەز» دەگەن ءانى بار جاس كومپوزيتور مۇراتحان ەگىنباەۆ ماسكەۋگە ءبىر جۇمىسپەن كەلەتىندىگىن ءبىلدىردى. كەلگەننەن كەيىن قابىلداسام ورتا بويلى، كۇلىمدەپ تۇرعان ءوڭى جىلى، كوزى وتكىر، قاراتورى جىگىت ەكەن. ول «عاشىق كەز» دەگەن ءاننىڭ ءسوزىن مەنىڭ «اققۋ مەن ارۋ» اتتى پوەمامنان الىپتى. بۇل جاڭالىقتى ءوزىنەن بۇرىن ماعان يگىلىك وماروۆ دەگەن ءانشى، تاماشا دومبىراشى مۇراتحاننىڭ دوسى ىستىقكولدە دەمالىستا جۇرگەندە ايتىپ بەرىپ ەدى. ءاننىڭ: «شىركىن-اي، دەيمىن ەسىمە ءتۇسىپ وتكەن كۇن، ادامدار نەگە اينىماس عاشىق بولمايدى؟» – دەگەن جەرلەرى جۇرەكتى جۇلىپ الارداي وتە اسەرلى دە، ادەمى شىعىپتى.
ماحاببات مۇڭىن شەككەن ءان تەز تاراپ كەتتى. ونىڭ ەڭ ۇلكەن تاراتۋشىسى قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، بۇل كۇندەگى ءايگىلى ءانشىمىز قايرات بايبوسىنوۆ بولدى. مىنە، سول ءوزىم ءبىر كورىپ، راحمەت ايتۋعا ىنتىعىپ جۇرگەن مۇراتحان دا كەزدەستى. ءىلياس جانسۇگىروۆ اعامىزعا تالدىقورعان وبلىسىنداعى اقسۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى، جانسۇگىروۆ قالاشىعىندا قويىلاتىن ەسكەرتكىشتى قولادان جاساتۋ ءۇشىن وداقتىق كوميسسيادان وتكىزىپ قايتۋعا كەلگەن ەكەن. ورتالىق كوميتەتتىڭ مادەنيەت ءبولىمىندە نۇسقاۋشى تسۆەتكوۆ اناتولي ۆاسيلەۆيچ دەگەن دوسىم بار ەدى. ول قاتتى قولداپ، كوميسسيانىڭ جۇمىسىنا قاتىناسىپتى، كەلەسى كۇنى قورىتىندى وتىرىستارىنا مەن دە باردىم. ءىستىڭ ءساتى ءتۇستى، ايتەۋىر كوڭىلدى بولدىق، ەلدەن كەلگەن ءىنىمنىڭ جۇمىسىن ءوز جۇمىسىمداي كورىپ، الماتىداعى ساياتپەن قۋانىش ءبولىستىم.
وتىرىستان شىققاننان كەيىن مۇراتحاننان: «الماتىدا نە جاڭالىق بار»، – دەپ ەدىم: «ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتىڭ تۋعاندارىنا 90 جىل تولۋىنا بايلانىستى تويعا دايىندىق ءجۇرىپ جاتىر»، – دەدى. «قانشا بولاسىڭ؟» – دەگەنىمدە: ء“مۇسىندى قۇيدىراتىن مىتيششەۆوداعى زاۋىتپەن كەلىسۋىم كەرەك ەكەن. ءبىر جۇماداي ۋاقىتسىز كەتپەيتىن شىعارمىن»، – دەگەندى ايتتى.
بۇل سوزىنە ءىشىم جىلىپ كەتتى. ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتكە ارناپ ولەڭ شىعارۋ ويعا ورالدى. ەندەشە ەرتەڭ جۇمىستان كەيىن جاتقان جەرىڭە سوعىپ ۇيگە الىپ كەتەمىن، ورنىڭدا بول دەپ كەلىستىم. سول كۇنى كەشكە باستالىپ ءتۇن ورتاسىندا اياقتالعان ء“ۇش ارىس” دەگەن ولەڭ دۇنيەگە كەلدى. كەڭ دالانىڭ كەمەڭگەر پەرزەنتتەرى، اڭىز-داستان اتقارعان مىندەتتەرى. ءۇش سۇڭقارىن، ءۇش تۇلپار، ءۇش ارىسىن، عالامات قوي تۋعان ەل قۇرمەتتەۋى – دەپ باستالعاندا قازاقتىڭ ءۇش ارىسى، ءۇش الىبى، ءۇش ۇلى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىر جىلدا تۋىپ، ەرەن ەڭبەك ەتىپ، ارتتارىنا وشپەس ءىز قالدىرعانى جانە ستاليندىك زومبىلىقتىڭ قاسىرەتتى زاردابىن كەشىپ ءبىر كۇندەرى اتىلىپ كەتكەندەرى ەسىمە تۇسكەندە جان تولقۋى ەرەكشە ەدى. قايران اسىل اعالارىم-اي، دانالارىم-اي دەپ تەبىرەنگەن مەزەتتەر دە كوز الدىمنان ءوتتى.
ۇلتتىڭ ۇزدىك قايراتكەرلەرىن تارلان تاريحتىڭ قايتارىپ بەرگەنى جان جىلىتىپ، ولەڭ توگىلە باستادى: اقسۇڭقارىن، داۋىلپاز بۇلان ەرىن، كۇيشى دالا قۇس قانات قۇلاگەرىن، ءۇش ارىسىن قايتارىپ قۇشاعىنا، ارداقتايدى سالتانات قۇرادى ەلىم، - دەگەن شۋماق تۋدى. ول كەزدە ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت ۇشەۋىنىڭ دە ەڭبەكتەرىنە قانىق بولعانمىن، ولاردىڭ ەل ومىرىندە، قازاق ادەبيەتىندە الاتىن ورىندارىن ايتاردا اللا اۋزىما ءسوز سالدى، ءدۇلدۇل اعالارىمنىڭ ارۋاقتارى جەبەدى-اۋ: تار كەزەڭدە بىرلەسىپ، بار قاتەردى ءبىر كەشىپ، ەڭىرەپ تۋعان ەلىم دەپ، قازاقتىڭ ىرىلەرى – ابايدىڭ ىنىلەرى ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت – دەگەن ءاننىڭ قايىرماسى تۋعاندا كوزىمنەن ءبىر تامشى ىستىق جاس ىرشىپ ءتۇستى. اقىنعا بەرگەن تاعدىردىڭ قۋانىشتى ءساتى دە وسى شىعار.
«قازاقتىڭ ءىرىلەرى، ابايدىڭ ىنىلەرى»، – دەگەنىم كەيىن قاناتتى سوزگە اينالدى. ول جايلى كەيىندە «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە دە ءسوز بولدى. ەرتەڭىنە ەلدەن كەلگەن جاس كومپوزيتور مەيمانىمدى ۇيگە قوناققا الىپ كەلدىم. وزگەلەردەن اندەرىن تىڭداپ، ءوزىن كورۋگە اسىققانىم اقتالدى. دومبىرانى وتە كەلىستىرىپ تارتتى، جيناقى دا سىمباتتى ءتىرى جانداي سويلەگىش قوڭىر كۇمبىردى قۇلاققا وتە جاعىمدى ەتىپ جەتكىزۋىندە ەش ءمىن جوق. جانە دە، ءوزى ءان سالعاندا جاندانىپ، قاناتتانىپ، ارقالانىپ كەتەدى ەكەن. ءاننىڭ ءار ءۇزىمىن، ءسوزدىڭ ءار بۋىنىنا دالمە-ءدال كەلتىرۋ، ءۇيلەستىرۋ، باۋىر باستىرۋ جاعىنا ولە بەرىلىپ، جان-جۇرەگىمەن تەبىرەنەتىن شەبەر ەكەن. ساۋساقتارى دا دومبىرا ءۇشىن تۋعانداي جۇيرىك جەلىسكە ابدەن ماشىقتانىپ الىپتى. «عاشىق كەز مەزەت، مەزگىلى جەتىپ ءنار الدىق، سانالى پەندە عاشىق كەز جەبەپ جارالدىق»، دەپ باستاپ، ءوزىمدى دە باسقا قوناقتارىمدى دا ابدەن ءسۇيسىندىردى.
ءانشىل اۋەن، كۇيشىل كۇمبىر شىرقاۋ شەگىنە جەتىپ، قۇمارىمىز تارقاعان كەزدە، جاڭا جازىلعان، كەشە عانا جازىلعان «ءۇش ارىستى» وقىدىم. مۇراتحان كوپ ويلانباستان: «اعا، بۇل ولەڭدى باسقا بىرەۋگە بەرىپ قويماي، ماعان بەرىڭىز»، – دەپ ىنىلىك ءىلتيپاتپەن قولقا سالدى. ولاي دەمەسە دە بەرەمىن دەپ وتىر ەدىم. ماعان وجەتتىگى مەن جىلدامدىعى ۇنادى، ءبىر ءۇزىم وي تولعانتتى ما دەپ قالدىم. كەش ءتامامدالىپ، شىعارىپ سالاردا قوناق ۇيگە دومبىرامدى دا سۇراپ الا كەتتى. ءارى قاراي قالاي تولعانعانىن ءوزى ءبىلەدى، ەكى كۇننەن كەيىن: «اعا، جۇمىسىمدى دا ءساتتى تىندىردىم، ىلەكەڭنىڭ ءمۇسىنى شامالى ۋاقىتتا قۇيىلادى، «ءۇش ارىسقا» ءان دە تۋدى، بۇگىن كەشكە كەلىپ تىڭداپ كەتىڭىز»، – دەپ قاتتى قۋانتتى.
ءوتىنىشىن ورىنداپ «روسسيا» قوناق ۇيىنە بارىپ تىڭداپ قايتتىم. ساعىنعان جاندار باۋىر باسقانداي جاڭا ءان ولەڭ سوزىنە ەتەنە ۇيلەسىمدىلىك پەن ۇندەستىك تاۋىپتى. ءوزىنىڭ جاڭاشا سارىنى دا، ىرعاعى دا، ءوز جەلىسى دە، ءوز بولمىسىنىڭ بولەكتىگى دە كوڭىل كونشىتتى. بوتەن اعىسى جوق جاڭا تابىسقا ءدان رازى بولدىم. «ءۇش ارىس» البەتتە، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە باسىلدى جانە ءبىر زور باعانىڭ بەلگىسى شىعار، لەزدەمەدە ولەڭگە جاقسى باعا بەرىلىپتى. كەلەسى جىلى، ياعني 1984 جىلى ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتىڭ 90 جىلدىق مەرەيتويىن اتاعاندا جازۋشىلار وداعىنىڭ باسقارماسىنىڭ سول كەزدەگى توراعاسى، اقيىق اقىنىمىز ولجاس سۇلەيمەنوۆ: «ماسكەۋدەگى اقىن اعامىز ايتقانداي قازاقتىڭ ىرىلەرى، ابايدىڭ ىنىلەرى ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتىڭ 90 جىلدىق سالتاناتتى تويى قۇتتى بولسىن!» – دەپ باستاپتى.
«ءۇش ارىس» ەلدىڭ اڭساپ كۇتكەن ءانىندەي تاراپ كەتتى، ساحنالاردى جايلاپ الدى، راديودان ءجيى ەستيتىن بولدىق، ءبىر دەرەكتى فيلمگە دە كىردى دەگەن قۋانىش كەلىپ جاتتى. 1994 جىلى مامىردا ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋىنا بايلانىستى تالدىقورعان وبلىسىندا ەستەن كەتپەس ۇلان-عايىر توي ءوتتى. قايعىنى باسار، كوڭىل جايلاۋىن اشار بۇل تويدىڭ كەزىندە تۋعان تەبىرەنىس رەتىندە ىلەكەڭە ارنالعان “دۇلدۇلدەردىڭ ءدۇبىرى” اتتى پوەمام دۇنيەگە كەلدى. شارىقتاپ اقىن ءىلياس جۇز جىلدىعى، اقسۋدىڭ ەتەك-جەڭى ءجۇز قۇبىلدى. قوقتىنىڭ جاسىل استاۋ جازىعىندا، پاش ەتتىك قۇس قاناتتى جىر عۇمىردى، – دەپپىن. تاپ وسى جولى تۇڭعىش رەت مۇراتحان ەگىنباەۆتىڭ «ءۇش ارىس» اتتى ءانىنىڭ قۇدىرەتىنە سەندىم. بۇل ءاننىڭ ءساتى ءتۇسىپ، كەرەك كەزىندە بۇدان ون جىل بۇرىن تۋعانىنا دا قۋاندىم، قايدا بارساق تا وسىناۋ ءاننىڭ اسەم ىرعاعى بىردە ويلى، بىردە تويلى اۋەندەرمەن الدىمىزدان ءجيى شىقتى. قوقتىنىڭ جاسىل استاۋ جازىعى دەگەنىم دە توي الاڭىنىڭ ءوزى ەدى.
كەڭ استاۋداي جاسىل القاپتىڭ باتىس جاعىندا رەسمي قوناقتار ءۇشىن ۇلكەن شاتىرلى تريبۋنا قۇرىلىپتى، ونىڭ الدىنا، جان-جاعىنا قوناقتار جايعاساتىن ورىندار ءساندى بىتىمىمەن كوز تارتادى. ول كەزدەگى تالدىقورعان وبلىسىنىڭ اكىمى سەرىك اقىمبەكوۆ توي سالتاناتىن تەاترلاندىرىلعان تاريحي كورىنىستەن باستادى. كەڭ جازىقتىڭ بەرگى ءبولىگىندە تاماشا ساحنا ورناتىلىپتى، انە، سونىڭ الدىندا ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ومىرىنە ارنالعان دالا سپەكتاكلى ءجۇرىپ جاتتى. ەڭ باسىندا ۇلان-عايىر وركەستردىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ء“ۇش ارىس” ورىندالدى، سودان كەيىنگى كورىنىستەردىڭ بارىندە دە بۇل ءان لەيتموتيۆ بولىپ، ءار ايشىقتى تۇستا ادام جانىن باۋراپ، ساحنالىق قويىلىمنىڭ ساتتىلىگىنە سەپ بەردى. ستسەناري بويىنشا ءىلياستىڭ تۋعان تويى، جاستىق شاعى، وقۋداعى شاعى، اقىن بولىپ اتى شىعىپ داڭقى اسقان كەزدەرى بەينەلەندى. ودان كەيىن ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتىڭ كەر زاماننىڭ الاپات قىرسىعىنا ۇشىراپ اياۋسىز ازاپ شەككەندەرىن كورسەتتى.
قۇر ءسۇلدەلەرى قالعان دۇلدۇلدەرىمىزدى اتىپ جاتتى. ءۇش وقتىڭ ۇرەيدى الدى جاڭعىرىعى، ءۇش مارتە قايتالاندى جان ءدىرىلى. ءۇزىلدى ءۇش عاجايىپ تازا عۇمىر، زار جىلاپ قايعى جۇتتى ازالى قىر، – دەپپىن. ءۇش ارىستىڭ الدىمىزدا اياۋسىز اتىلعانىن كورگەندە مىڭ-مىڭ ادام ءۇنسىز قالدى. الدىمەن ساكەن بەس ادىم ءىلگەرى جەردە، سودان كەيىن ءىلياس پەن بەيىمبەت قاتارىنان اتىلدى. ونىڭ سەبەبى، ءساكەن شىندىعىندا دا ءبىر كۇن بۇرىن 1938 جىلى 25 اقپاندا اتىلىپتى. «ءۇش ارىس» ءانىنىڭ اۋەزىن اۋىر تولعانىس، ويلى تولعاۋ، مۇڭلى سارىنمەن وركەستر ورىنداپ جاتتى، ارتىستەر توبى ازالى ۇندەرىن سىڭسىپ قوسىپ تۇردى.
بۇل كەزدە «ءۇش ارىستىڭ» ىرعاقتارى دميتري شوستاكوۆيچتىڭ جەتىنشى سيمفونياسىنا ۇقساپ كەتتى. دۇنيە ءدۇر سىلكىندى، بىزدەن ەس كەتتى. ول اۋىر مەزەتتەر دە ءوتتى. ءبىر كەزدە مۋزىكا وزگەردى، ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت اقتالدى، ولارعا تاعىلار كىنا جوق دەپ تابىلدى دەگەن حاباردىڭ ءدۇبىرى بۇكىل ايماقتى تولعاندىرىپ، الاتاۋدىڭ اجارىن اشا تۇسكەندەي بولدى. قوقتىنىڭ ارعى جاق جارقاباعى ەتەگىندە ءۇش اقبوز ات كوز ۇشىندا كورىنىپ تۇرىپ ەدى، ەندى ول اقبوز ات مىنگەندەر بەرمەن قاراي بىزگە ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت بولىپ جىلجىپ كەلە جاتتى. كوزدەن جاس سورعالاپ، شىداي الماي بوساڭسىپ جان-جاعىما قاراسام، ەل ابىزى بايكەن ءاشىموۆ اقساقال دا، اكىم سەرىك، اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ تا كوزدەرىن ءسۇرتىپ جاتىر ەكەن.
بۇل قۋانىشتا شىققان كوز جاسىنىڭ قوسىلۋىمەن ايتىلعان «ءۇش ارىستى» بۇكىل قوناقتار ارتىستەرمەن قوستاپ كەتتى. «ءۇش ارىس» ساعىنىشتى قۇشاعىنا بولەگەندەي ادام جانىن ءبىر سەرپىلتىپ، كوڭىل كوشىن كوكجيەكتەن اسىرعانداي تەبىرەنتتى. ەكى كوزدەن شاتتىق وتى تامشىلاپ، قۋانىشتان ارەڭ تۇردىق جان شىداپ. ءۇش اقبوز ات شاۋىپ جەتتى ورتاعا، ءۇش ارىسىم ءۇش تۇلپارىن قامشىلاپ. ءۇش اقبوز ات تىزگىندەرىن تارتىپ تۇر، ايتتى بىزگە جانارلارى سارقىپ سىر. ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتىڭ جارق ەتكەن، مارتەبەسى ەرەنعايىپ ارتىپ تۇر. «ءۇش ارىستى» بۇكىل دالا ايتىپ تۇر، – دەپ ولەڭدەتكەن ەكەنمىن.
مۇراتحان ەگىنباەۆ 1939 جىلى الماتى وبلىسى، الاكول اۋدانى، تالدىبۇلاق اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە-اق مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ «ساعىندىم» اتتى ولەڭىنە ءان شىعارىپتى. سول وقۋشى بالا كەزىندە ءبىر كۇي، ءتورت ءاننىڭ اۆتورى، ساحناعا ءبىر جەتكەن سوڭ قاناتتانىپ كەتىپتى. سازگەرلىك ونەرى انا سۇتىمەن كەلسە، ومىردەگى قۇلاي بەرىلىپ قۇشتار بولعان جان سەرىگى دومبىرامەن دە ەرتە دوستاسىپتى.
ال، ونىڭ نەگىزگى ماماندىعى ساۋلەتشىلىك، قازىرگى ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى تسەلينوگراد اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ ارحيتەكتۋرا فاكۋلتەتىن 1964 جىلى اياقتاپتى. مۇراتحان اقسۋ اۋدانىنىڭ باس ساۋلەتشىسى بولىپ تابانى كۇرەكتەي 25 جىل قىزمەت اتقارىپ، تۋعان جەرىنىڭ داۋلەتىنە ساۋلەتى ساي بولۋىن ارماندادى. ول جوعارىدا ايتىلعان ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ءمۇسىنىن جاساعاندا ونىڭ ساۋلەتشىسى بولىپتى.
ال ءمۇسىندى جاساۋشى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى حاكىمجان ناۋرىزباەۆ اعامىز ەكەن. مۇراتحان مەنىڭ سوزدەرىمە بارلىعى 41 ءان شىعارىپتى، ولاردىڭ ءبارى دە وسال ەمەس دۇنيەلەر. «ساعىنىش سازى»، «دۇنيە»، «دومبىرا»، «ابايىم»، «جامبىل اتا»، «تۋعان ەلىم، تۋعان جەرىم»، «جەتىسۋ مەن كوكشەدەي»، «ءبىر كەزدەستىم» اتتى اندەرى قازاقتىڭ بارلىق جەرلەرىندە كەڭىنەن تارادى. ونىڭ بارلىعى 200-دەن استام اندەرى بولسا، ونىڭ تەڭ جارىمى قازاق راديوسىنىڭ «التىن قورىنا» جازىلدى.
«ءۇش ارىس»، «ابايىم»، «جامبىل اتا»، «جەتىسۋ» اتتى اندەرى زور جەتىستىككە جەتكىزىپ ونەر سايىستارىنداعى ەڭ جوعارى باعالارىن بۇيىرتتى.
زامانبەك نۇرقادىلوۆ دەمەۋشى بولىپ، قازىلار القاسىن كسرو حالىق ءارتىسى، اتاقتى كومپوزيتورىمىز ەركەعالي راحماديەۆ باسقارعان 2000 جىلعى الماتىدا وتكەن رەسپۋبليكالىق «جاڭا عاسىرعا جاڭا ءان» بايقاۋىندا بەس ءانى ءارتۇرلى نوميناتسيالاردا جەڭىمپاز اتاندى. «ابىلاي» اتتى تەمىرحان مەدەتبەكوۆتىڭ ولەڭىنە جازىلعان ءانى وسى زور بايقاۋدىڭ «گران پري» ءبايگەسىن جەڭىپ الدى. قازاق ءتىلىن ناسيحاتتاۋ جانە ۇيرەنۋ ماقساتىندا شىعارىلعان «قازاقشا كاراوكە» جيناعىنا م.ەگىنباەۆتىڭ 35-تەي ءانى ەنگىزىلدى. بۇل دا زور جەتىستىكتىڭ ايعاعى ەمەس پە؟
مۇراتحاننىڭ ءبىر تاماشا ءمىنەزى: قانداي ءانىن بولسىن ءورىسسىز تاستامايدى، باققان مالىنداي بارلاپ قيادان كوز سالىپ وتىرادى. قايرات بايبوسىنوۆ، جانىبەك كارمەنوۆ، دالەل ۋاشەۆ، رامازان ستامعازيەۆ، ماحمۇت تويكەنوۆ، مايرا نۇركەنوۆا، ايتكۇل مەن قانات قۇدايبەرگەنوۆتەر الاتاۋدى دۇبىرلەتىپ مۇراتحاننىڭ ءانىن تاراتۋعا ۇلكەن ۇلەستەرىن تيگىزسە، تالدىقورعاندا ءھام رەسپۋبليكامىزدىڭ قاي تۇكپىرىنە بارساڭىز دا «ءۇش ارىستى» دا، مۇراتحاندى دا بىلمەيتىن ادام كەمدە-كەم، اسىرەسە، جاس انشىلەردىڭ دوسى بولىپ كەتتى. ەلىمىزدە الاش رۋحتى كۇش العان، ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ باعى جانعان تاۋەلسىزدىكتىڭ ورگە ۇمتىلعان ادۋىندى شاعى عوي.
ستاليندىك رەپرەسسيادان ادام سەنگىسىز زومبىلىققا ۇشىراپ جازىقسىز اتىلىپ كەتكەن اعالارىمىزدى، دانالارىمىزدى ۇلتتىڭ التىن شوقتىعىن ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت قانا ەمەس، وزگە دە تاپ سولارداي تاعدىردى باستان كەشكەن ارىستاردى ەل قايتا كوتەردى. مۇراتحان بارلىق اندەرىن قۇراستىرىپ، نوتاسىمەن جاقسىلاپ شىعارعان كىتابىنىڭ اتىن «ءانىم مەنىڭ الاشىم» دەپ اتاپتى. ء“ۇش ارىس” تۋعالى شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى، ونىڭ جالعاسىن كومپوزيتور الاشتىڭ كوپتەگەن ارىستارىنا جەتكىزدى. كىتابىنداعى باستى باعىت، نەگىزگى ارقاۋى دا پاتريوتتىق رۋح دەپ ۇقتىم. بۇل ۇلكەن سازگەر، ەلىم دەپ ەڭىرەپ تۋعان ونەرپازدىڭ ءىسى، ويشىل كومپوزيتوردىڭ اقىلماندىعى. مۇراتحاننىڭ «ءۇش ارىس» اتتى ءبىر ءانىنىڭ تاريحىنىڭ قىرىن، سىرىن ايتقاندا ونىڭ بۇكىل شىعارماشىلىق جولىن تالداۋدان اۋلاقپىن. تەك قانا ءاننىڭ دە، كومپوزيتوردىڭ دا تۋما تاريحىن سيپاي قامشىلاپ ايتا كەتىپ جاتقانىم عوي.
نەگىزىندە «ءۇش ارىس» مۇراتحاننىڭ عانا ەمەس، وتكەن عاسىرداعى قازاق اندەرىنىڭ ايتۋلى اسىلدارىنىڭ ءبىرى بولىپ، قازاق ءان تاريحىنان ەلەۋلى ورنىن الدى، قاجەتتىلىگى، سۇرانىسى مول دۇنيە تۋدى. كەيىپكەرىمىز: «اققۋدىڭ كوركى كولىمەن، اقىننىڭ كوركى ەلىمەن»، دەگەندەي، ءىلياس جانسۇگىروۆ تاقىرىبىن جەرلەستىگىنىڭ ارقاسىندا، ءدۇلدۇلدىڭ بالاسىنداي بولىپ كەتكەن باۋىرمالدىعىمەن كەڭەيتتى. ءالى دە كەڭەيتە بەرەر دەپ سەنەمىن.
نۇرعيسا تىلەنديەۆ جايلى ءبىر ءاڭگىمە قوزعالىپ كەتكەندە وزبەك حالقىنىڭ اسىل پەرزەنتى، ارداقتى كوسەمى شاراف راشيدوۆ اعامىزدىڭ: «ادام مەن ادامدى قوسا ءبىلگەن ادام جاقسى كىسى، ەل مەن ەلدى قوسا بىلگەن دانا كىسى»، – دەپ ەدى. ءىلياس اعامىزدىڭ «قۇلاگەرى» كوكشەتاۋ مەن جەتىسۋدى ماڭگىلىككە جەتەردەي قوسىپ كەتتى.
سول ويىمدى جەتكىزەر «جەتىسۋ مەن كوكشەدەي» دەگەن ولەڭىمدە:
«تويلى اۋىل سىرىمبەتتىڭ سالاسىندا،
كوز سالساڭ وزا تارتقان قاراسىنعا.
قۇلاگەر شاۋىپ جۇرگەن سەكىلدەنەر،
كوكشە مەن جەتىسۋدىڭ اراسىندا( – دەگەن ەدىم. بۇل ولەڭدى دە مۇراتحان ء(ۇش ارىستىڭ( جالعاسىنداي ەتىپ تاماشا انگە قوستى. ءبىر ەستىگەن جان ەسىنە ۇمىتپاستاي ساقتاپ كەتەر ءان بولعان سوڭ كوكشەتاۋلىقتار دا، تالدىقورعاندىقتار دا، الماتىلىقتار دا بۇل ءاندى بابىنا كەلتىرە شىرقاپ، جاستارعا ءۇزىلمەس ۇلگى كورسەتتى.
قازىرگى ەگەمەن ەلىمىزدىڭ، دەربەس مەملەكەتىمىزدىڭ باستى ماقساتى، ىشكى داۋدان، سىرتقى جاۋدان حالىقتاردىڭ دوستىعى، مىزعىماس بىرلىگى ارقىلى وركەنيەت جولىندا ورلەي بەرۋ بولسا، مۇراتحان اندەرىنىڭ دە بۇل ۇردىسكە قوسقان ەڭبەگى از ەمەس. تالانتتى كومپوزيتور بۇكىل ۇلتتىق ۇران بولعان ساحارانى ساقتاپ قالعان دانالارىمىزدى، كوشپەلى كۇننەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى ايتۋلى ارىستارىمىزدى ۇلاعاتتاپ كەلەدى. «ابىلاي»، «قاراكەرەي قابانباي»، «رايىمبەك بابا»، «ماحامبەت»، «الاشتىڭ اسىل ۇلدارى»، «جەلتوقسان تاڭى» اندەرى سۇلۋ سازدان جاسالعان مۋزىكالىق ۇلتتىق سەريال دەسەك تە ارتىقشىلىعى بولماس.
جوعارعى ايتقاندارىمىزعا تولە بي، قاز داۋىستى قازىبەك بي، ايتەكە بيلەرگە، ابايعا، شوقانعا ارناعان اندەرىن قوسساق، ارتىق ماقتاعانىم بولماس. ء“بىز قازاقپىز، ازاتپىز” اتتى ءانىنىڭ: تۇركى تەكتەس ءتىلىمىز، التى الاشتىڭ ءبىرىمىز. تايتالاسقان تاعدىرمەن، جەتتى الەمگە ءۇنىمىز، القيسسا، ءبىز قازاقپىز، ءبىز قازاقپىز، ازاتپىز! — دەگەن قايىرماسىن شىرقاعاندا ءوزى دە قۇلشىنىپ كەتەدى، باسقا ايتۋشىلار دا الامان بايگەدەگى سايگۇلىكشە جۇلقىنىپ ەرەن تەبىرەنىسپەن قۇلشىنادى. «مىنا پالەكەت دوسىڭ تاۋىپ كەتكەن ەكەن»، – دەپ نۇرعيسا اعامىز دا ماقتاعاندا: «سىزگە تارتقان عوي، شاپشاڭدىعى دا، كەرەكتى سارىندى تاۋىپ، تاڭ قالدىرۋى دا ۇقساپ تۇر»، – دەگەنىم بار. ول كەزدە مۇراتحان شىن مانىندە دە قاي سايىسقا تۇسسە دە شاڭ جۇتپاي وزىپ شىعار دارەجەگە جەتكەن بولاتىن.
«ءۇش ارىستى» نۇراعاڭ دا قاتتى ۇناتاتىن. قازاقستان كومپوزيتورلار وداعىنىڭ مۇشەسى، «باتىرلار جىرى» بايقاۋىنىڭ جەڭىمپازى اتانعان، قازاق ءتىلىن دامىتۋدا انمەن قوسقان ۇلەسىمەن وزىق تورگە شىققان مۇراتحان ەگىنباەۆقا وسىدان شيرەك عاسىر بۇرىن تۋعان «ءۇش ارىس» ءانى شابىتىنا شابىت قوستى. «قازاقتىڭ ىرىلەرى، ابايدىڭ ىنىلەرى: ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتىڭ» ارۋاقتارى جەبەدى دەپ بىلەمىن.
