Búgin, ıaǵnı, 26 aqpan kúni Alashtyń rýhanııaty oısyraı qyrǵynǵa ushyraǵan kún. 1938 jyly Ilııas Jansúgiruly, Beıimbet Maılın, Jumat Shanın, Hamza Júsipbekov bastaǵan 37 arys, ádebıet pen ónerdiń asa kórnekti ókilderi jazyqsyzdan oqqa ushyp, stalındik qýǵyn-súrginniń qurbany bolǵan kún.
Osy kúnge oraı, adyrna.kz ulttyq portaly marqum Kákimbek Salyqovtyń úsh arys jaıly jazǵan maqalasyn usynady.
Qazaq halqynyń ánderi álimsaqtan kórgen zeıneti, keshken beıneti arpalysty zamannyń ózek jaryp ókintken de, aza tuttyryp óksitken de kezderin sulý sazǵa qosyp el júregine jetkizip keledi. «Kirgende dúnıe esigin ashady óleń», – dep danyshpan Abaı aıtqandaı shyr etip jaryq dúnıeni kórgende de, es kirip, eleń qaǵyp jan-jaqqa tańdana qaraı bastaǵan shaqta da ómir esigin óleńmen ashtyq. Ánniń qazaq balasynyń tiline, dinine, diline shapaǵatyn tıgizip, rýhanı azyq bolǵany da aıan.
Syrymbettiń eteginde týǵannan ba, bala kezimnen Aqan seriniń «Syrymbet», «Qaratorǵaı», «Qulager» atty óleńderi án-kúıge qushtar etti. «Keledi qara torǵaı qanat qaǵyp, astyna qanatynyń marjan taǵyp», – degen sóz sarasyn keıin túsinsek, sulý qyzdyń moınyndaǵy ásemdiktiń marjany emes, seriniń «Qaratorǵaı» atty alǵyr qyranyn sońǵy ret qusqa salǵanda aspanǵa qalyqtap shyqsa da qartaıǵan shaǵy jeńip, jerge qaıta qona almaı shybyn jany qysylǵanda, qanatynyń astynan tamǵan terdiń aq monshaqtaı tamshylary eken. Batar kúnniń ashyq sáýlesi qos qanatynyń astynan túsken ay terdiń úzimderin Aqan seri aqyndyqtyń asyl úlgisindeı etip sıpattapty. Biz ol kezde muny tereń «Qulagerge» úıir boldyq. «Záýreshti» alǵash estigende de onyń avtory Muhıt ekenin de bilmedik. Bir azaly aǵaıynnyń kókirek jarǵan qaıǵysy ǵoı dep oılaıtynbyz.
Bizder mektepte oqyp júrgen kezde, «halyq jaýy» atanyp totalıtarlyq zamannyń qýǵyn-súrginine ushyrap, atylyp ketken Alashtyń asyl uldary Ahmet, Álıhan, Maǵjan, Mirjaqyp, Júsipbek, Oraz, Halel, Ilııas, Beıimbet sııaqty arystar jaıly esh maǵlumat estı almadyq. Al tap solardaı azap shegip atylyp ketken Sáken Seıfýllınniń, Ybyraı Sandybaevtyń keı ánderin atam úıretken jasyryn túrde biletin edim. Syrymbettiń túbindegi Aıyrtaý aýdanynyń Kazgorodok qazaq orta mektebinde oqyp júrgen kezimizde mekteptiń janyndaǵy pansıonda jatatynbyz. Jetinshi, segizinshi, toǵyzynshy, onynshy synyptardyń er balalary bir qabattaǵy eki bólmede edik. Onynshy synypta Tursynbaı Kákimov ári ánshi, ári aqyn ónerpaz aǵaı bar, toǵyzynshy synypta halyq aqyny Moldaqmet Tyrbıevtiń uly Súnııat, jetinshi synypta Ulan Aıtymaquly Ementaev bar, taǵy osyndaı ónerpaz balalar basymyz jıi qosylǵysh, dám-tuz asymyz ortaq bolatyn.
Qystyń uzaq túninde balalar qarańǵyda jatyp alyp túrli-túrli hıkaıalardy kezek-kezek aıtysyp aqyry ánge basatynbyz. Tún ortasy aýǵan kezdegi jasyryn kásibimiz: Sáken Seıfýllınniń «Kókshetaýyn» shyrqaıtynbyz. Uzaq poemanyń jalpy jelisimen negizinen birinshi taraýyn aıtatynbyz. Umytyp qalǵan jerlerin jalǵastyryp jiberip, qajymaı-talmaı qaıtalaı beretinbiz, sondaǵy biletinimiz kóp bolsa on shýmaq-aý shamasy. Qaıran ánniń qudireti-aı, eger Sáken aǵa kompozıtor bolmasa ony da bilmes pe edik. Qalyń kórpeni sypyryp tastap, tósaǵashtyń ústinde otyryp ap «Kókshetaýdyń» ánin ǵana eki-úsh dombyranyń qońyr kúmbirine qosýshy edik. Osylaı, sonaý keńestik ıdeologııanyń sodyr kezinde de án arqyly ulttyq namysymyzdy qorǵappyz. Sáken degende perishtedeı kórinip, ańsarym «Kókshetaýyna» aýa beretin.
Ilııas Jansúgirovtiń kim ekenin bilmeýshi edim, 1950 jyly onjyldyqty bitirip, Máskeýdegi Tústi metall jáne altyn ınstıtýtynyń taý-ken fakýltetinde oqyp júrgende bizden bir jyl buryn kelgen Saıat Ilııasuly Jansúgirovpen tanystym. Men Máskeýge dombyramdy alyp barǵanmyn. Birde shekitip qaǵyp dombyra tartyp otyr edim jyly júzdi, qyran muryndy, ortasha boıly jigit esik qaǵyp kirip keldi. Sol jerde tanysqanda aıtqany: «Ǵafý et inishek, dombyrańnyń kúmbiri kirmeske shydatpady, korıdorda ótip bara jatyp biraz turdym da, ózimizdiń qazaq qoı dep kirip keldim», – dedi. Dombyra qolyna tııýi muń eken erkin tolqytyp «Balbyraýynǵa» búlkildep basa jóneldi, «Serperdi» de jaqsy tartty. Men tańdandym da qýandym, Saıat sodan keıin jıi-jıi kelip turatyn boldy, ony magnıtteı tartatyn qudiret dombyra ǵoı. Keıin Jezqazǵanǵa kelip, kenshilik qyzmet atqaryp júrgende qaıtadan ara qatynasymyzdy jalǵastyra bergende Saıat otbasymen Almatyǵa kóship ketti. «Ákesi Jansúgirov Ilııas aqtaldy», – dep estidik, keterinde jap-jaqsy dýmandatyp Jezqazǵanmen qoshtasty.
Áne, sodan bylaı kimniń balasymen dos bolǵanymdy bile bastadym. Dombyrashy dosym altynnyń tuıaǵy, teperish kórgen tektiniń tuqymy eken. Qolyma Sáken aǵanyń alty tomdyǵy túskende, altaýyn tolyq aldym da, qazaqtyń tarıhy bar altynshy tomnyń beseýin qosa alyp, dostaryma tarattym. Ilekeńniń «Kúıshi», «Dala», «Qulager» atty poemalary erekshe tańdandyrdy. Jezqazǵanda júrgende Sákendi oqymasam keı óleńderim týmas ta edi. Ilekeńniń «Qulageri» Aqan seriniń basynan ótken tarıhı tragedııanyń bar kórinisin ashyp berdi, syrtqy jaý emes, ishki daýdyń qurbany bolǵan Qulagerdiń ólimin el túsindi. «Dala» degen poemamnyń týǵanyna Ilekeńniń áseri tolyq tıdi. Til baılyǵyna kelsek, ásirese ósimdikter men tabıǵat ataýlarynyń bilgiri der edim. Jezqazǵanda on jyl kenshilik, on jyl partııa qyzmetin atqardym.
1975 jyly SOKP Ortalyq komıtetine ınspektorlyq qyzmetke alyndym. Alǵashqy jyldary jaýaptylyǵy beı-jaı qaldyrmaıtyn jumystyń qyzýy jeńip ketti. Bes jyldan asa bir orynda qyzmet istegen soń «K» bolsa da elge saǵynyshym údeı berdi. «Qaıtqan qustar barady Edildetip Oralmen, Elge jetip qalar ma em, ere ketip solarmen», – degen sózderi bar «Ańsaý» jáne kóptegen saǵynysh jaıly óleńder de sol kezde týyp edi. Elden kelgen jigitter kezdesip turatyn, qudaıdyń bir bergeni shabytym sýyǵan joq, eldegi gazet-jýrnaldarda basylyp turdy, kóptegen ánder de týyp jatty.
Sol kezdegi erekshe kózge kórinip meniń sózime jazylǵan «Ǵashyq kez» degen áni bar jas kompozıtor Murathan Eginbaev Máskeýge bir jumyspen keletindigin bildirdi. Kelgennen keıin qabyldasam orta boıly, kúlimdep turǵan óńi jyly, kózi ótkir, qaratory jigit eken. Ol «Ǵashyq kez» degen ánniń sózin meniń «Aqqý men arý» atty poemamnan alypty. Bul jańalyqty ózinen buryn maǵan Igilik Omarov degen ánshi, tamasha dombyrashy Murathannyń dosy Ystyqkólde demalysta júrgende aıtyp berip edi. Ánniń: «Shirkin-aı, deımin esime túsip ótken kún, Adamdar nege aınymas ǵashyq bolmaıdy?» – degen jerleri júrekti julyp alardaı óte áserli de, ádemi shyǵypty.
Mahabbat muńyn shekken án tez tarap ketti. Onyń eń úlken taratýshysy Qazaqstannyń halyq ártisi, bul kúndegi áıgili ánshimiz Qaırat Baıbosynov boldy. Mine, sol ózim bir kórip, rahmet aıtýǵa yntyǵyp júrgen Murathan da kezdesti. Ilııas Jansúgirov aǵamyzǵa Taldyqorǵan oblysyndaǵy Aqsý aýdanynyń ortalyǵy, Jansúgirov qalashyǵynda qoıylatyn eskertkishti qoladan jasatý úshin odaqtyq komıssııadan ótkizip qaıtýǵa kelgen eken. Ortalyq komıtettiń Mádenıet bóliminde nusqaýshy vetkov Anatolıı Vasılevıch degen dosym bar edi. Ol qatty qoldap, komıssııanyń jumysyna qatynasypty, kelesi kúni qorytyndy otyrystaryna men de bardym. Istiń sáti tústi, áıteýir kóńildi boldyq, elden kelgen inimniń jumysyn óz jumysymdaı kórip, Almatydaǵy Saıatpen qýanysh bólistim.
Otyrystan shyqqannan keıin Murathannan: «Almatyda ne jańalyq bar», – dep edim: «Sáken, Ilııas, Beıimbettiń týǵandaryna 90 jyl tolýyna baılanysty toıǵa daıyndyq júrip jatyr», – dedi. «Qansha bolasyń?» – degenimde: “Músindi quıdyratyn Mytıevodaǵy zaýytpen kelisýim kerek eken. Bir jumadaı ýaqytsyz ketpeıtin shyǵarmyn», – degendi aıtty.
Bul sózine ishim jylyp ketti. Sáken, Ilııas, Beıimbetke arnap óleń shyǵarý oıǵa oraldy. Endeshe erteń jumystan keıin jatqan jerińe soǵyp úıge alyp ketemin, ornyńda bol dep kelistim. Sol kúni keshke bastalyp tún ortasynda aıaqtalǵan “Úsh arys” degen óleń dúnıege keldi. Keń dalanyń kemeńger perzentteri, Ańyz-dastan atqarǵan mindetteri. Úsh suńqaryn, úsh tulpar, úsh arysyn, Ǵalamat qoı týǵan el qurmetteýi – dep bastalǵanda qazaqtyń úsh arysy, úsh alyby, úsh uly perzentteriniń bir jylda týyp, eren eńbek etip, arttaryna óshpes iz qaldyrǵany jáne stalındik zombylyqtyń qasiretti zardabyn keship bir kúnderi atylyp ketkenderi esime túskende jan tolqýy erekshe edi. Qaıran asyl aǵalarym-aı, danalarym-aı dep tebirengen mezetter de kóz aldymnan ótti.
Ulttyń úzdik qaıratkerlerin tarlan tarıhtyń qaıtaryp bergeni jan jylytyp, óleń tógile bastady: Aqsuńqaryn, daýylpaz bulan erin, Kúıshi dala qus qanat Qulagerin, Úsh arysyn qaıtaryp qushaǵyna, Ardaqtaıdy saltanat qurady elim, - degen shýmaq týdy. Ol kezde Sáken, Ilııas, Beıimbet úsheýiniń de eńbekterine qanyq bolǵanmyn, olardyń el ómirinde, qazaq ádebıetinde alatyn oryndaryn aıtarda Alla aýzyma sóz saldy, dúldúl aǵalarymnyń arýaqtary jebedi-aý: Tar kezeńde birlesip, Bar qaterdi bir keship, Eńirep týǵan elim dep, Qazaqtyń irileri – Abaıdyń inileri Sáken, Ilııas, Beıimbet – degen ánniń qaıyrmasy týǵanda kózimnen bir tamshy ystyq jas yrshyp tústi. Aqynǵa bergen taǵdyrdyń qýanyshty sáti de osy shyǵar.
«Qazaqtyń irileri, Abaıdyń inileri», – degenim keıin qanatty sózge aınaldy. Ol jaıly keıinde «Egemen Qazaqstan» gazetinde de sóz boldy. Erteńine elden kelgen jas kompozıtor meımanymdy úıge qonaqqa alyp keldim. Ózgelerden ánderin tyńdap, ózin kórýge asyqqanym aqtaldy. Dombyrany óte kelistirip tartty, jınaqy da symbatty tiri jandaı sóılegish qońyr kúmbirdi qulaqqa óte jaǵymdy etip jetkizýinde esh min joq. Jáne de, ózi án salǵanda jandanyp, qanattanyp, arqalanyp ketedi eken. Ánniń ár úzimin, sózdiń ár býynyna dálme-dál keltirý, úılestirý, baýyr bastyrý jaǵyna óle berilip, jan-júregimen tebirenetin sheber eken. Saýsaqtary da dombyra úshin týǵandaı júırik jeliske ábden mashyqtanyp alypty. «Ǵashyq kez mezet, mezgili jetip nár aldyq, sanaly pende ǵashyq kez jebep jaraldyq», dep bastap, ózimdi de basqa qonaqtarymdy da ábden súısindirdi.
Ánshil áýen, kúıshil kúmbir shyrqaý shegine jetip, qumarymyz tarqaǵan kezde, jańa jazylǵan, keshe ǵana jazylǵan «Úsh arysty» oqydym. Murathan kóp oılanbastan: «Aǵa, bul óleńdi basqa bireýge berip qoımaı, maǵan berińiz», – dep inilik iltıpatpen qolqa saldy. Olaı demese de beremin dep otyr edim. Maǵan ójettigi men jyldamdyǵy unady, bir úzim oı tolǵantty ma dep qaldym. Kesh támamdalyp, shyǵaryp salarda qonaq úıge dombyramdy da surap ala ketti. Ári qaraı qalaı tolǵanǵanyn ózi biledi, eki kúnnen keıin: «Aǵa, jumysymdy da sátti tyndyrdym, Ilekeńniń músini shamaly ýaqytta quıylady, «Úsh arysqa» án de týdy, búgin keshke kelip tyńdap ketińiz», – dep qatty qýantty.
Ótinishin oryndap «Rossııa» qonaq úıine baryp tyńdap qaıttym. Saǵynǵan jandar baýyr basqandaı jańa án óleń sózine etene úılesimdilik pen úndestik taýypty. Óziniń jańasha saryny da, yrǵaǵy da, óz jelisi de, óz bolmysynyń bólektigi de kóńil kónshitti. Bóten aǵysy joq jańa tabysqa dán razy boldym. «Úsh arys» álbette, «Qazaq ádebıeti» gazetinde basyldy jáne bir zor baǵanyń belgisi shyǵar, lezdemede óleńge jaqsy baǵa berilipti. Kelesi jyly, ıaǵnı 1984 jyly Sáken, Ilııas, Beıimbettiń 90 jyldyq mereıtoıyn ataǵanda Jazýshylar odaǵynyń basqarmasynyń sol kezdegi tóraǵasy, aqıyq aqynymyz Oljas Súleımenov: «Máskeýdegi aqyn aǵamyz aıtqandaı qazaqtyń irileri, Abaıdyń inileri Sáken, Ilııas, Beıimbettiń 90 jyldyq saltanatty toıy qutty bolsyn!» – dep bastapty.
«Úsh arys» eldiń ańsap kútken ánindeı tarap ketti, sahnalardy jaılap aldy, radıodan jıi estıtin boldyq, bir derekti fılmge de kirdi degen qýanysh kelip jatty. 1994 jyly mamyrda Ilııas Jansúgirovtiń týǵanyna 100 jyl tolýyna baılanysty Taldyqorǵan oblysynda esten ketpes ulan-ǵaıyr toı ótti. Qaıǵyny basar, kóńil jaılaýyn ashar bul toıdyń kezinde týǵan tebirenis retinde Ilekeńe arnalǵan “Dúldúlderdiń dúbiri” atty poemam dúnıege keldi. Sharyqtap aqyn Ilııas júz jyldyǵy, Aqsýdyń etek-jeńi júz qubyldy. Qoqtynyń jasyl astaý jazyǵynda, Pash ettik qus qanatty jyr ǵumyrdy, – deppin. Tap osy joly tuńǵysh ret Murathan Eginbaevtyń «Úsh arys» atty ániniń qudiretine sendim. Bul ánniń sáti túsip, kerek kezinde budan on jyl buryn týǵanyna da qýandym, qaıda barsaq ta osynaý ánniń ásem yrǵaǵy birde oıly, birde toıly áýendermen aldymyzdan jıi shyqty. Qoqtynyń jasyl astaý jazyǵy degenim de toı alańynyń ózi edi.
Keń astaýdaı jasyl alqaptyń batys jaǵynda resmı qonaqtar úshin úlken shatyrly trıbýna qurylypty, onyń aldyna, jan-jaǵyna qonaqtar jaıǵasatyn oryndar sándi bitimimen kóz tartady. Ol kezdegi Taldyqorǵan oblysynyń ákimi Serik Aqymbekov toı saltanatyn teatrlandyrylǵan tarıhı kórinisten bastady. Keń jazyqtyń bergi bóliginde tamasha sahna ornatylypty, áne, sonyń aldynda Ilııas Jansúgirovtiń ómirine arnalǵan dala spektakli júrip jatty. Eń basynda ulan-ǵaıyr orkestrdiń súıemeldeýimen “Úsh arys” oryndaldy, sodan keıingi kórinisterdiń bárinde de bul án leıtmotıv bolyp, ár aıshyqty tusta adam janyn baýrap, sahnalyq qoıylymnyń sáttiligine sep berdi. Senarıı boıynsha Ilııastyń týǵan toıy, jastyq shaǵy, oqýdaǵy shaǵy, aqyn bolyp aty shyǵyp dańqy asqan kezderi beınelendi. Odan keıin Sáken, Ilııas, Beıimbettiń ker zamannyń alapat qyrsyǵyna ushyrap aıaýsyz azap shekkenderin kórsetti.
Qur súldeleri qalǵan dúldúlderimizdi atyp jatty. Úsh oqtyń úreıdi aldy jańǵyryǵy, Úsh márte qaıtalandy jan dirili. Úzildi úsh ǵajaıyp taza ǵumyr, Zar jylap qaıǵy jutty azaly qyr, – deppin. Úsh arystyń aldymyzda aıaýsyz atylǵanyn kórgende myń-myń adam únsiz qaldy. Aldymen Sáken bes adym ilgeri jerde, sodan keıin Ilııas pen Beıimbet qatarynan atyldy. Onyń sebebi, Sáken shyndyǵynda da bir kún buryn 1938 jyly 25 aqpanda atylypty. «Úsh arys» ániniń áýezin aýyr tolǵanys, oıly tolǵaý, muńly sarynmen orkestr oryndap jatty, ártister toby azaly únderin syńsyp qosyp turdy.
Bul kezde «Úsh arystyń» yrǵaqtary Dmıtrıı Shostakovıchtiń jetinshi sımfonııasyna uqsap ketti. Dúnıe dúr silkindi, bizden es ketti. Ol aýyr mezetter de ótti. Bir kezde mýzyka ózgerdi, Sáken, Ilııas, Beıimbet aqtaldy, olarǵa taǵylar kiná joq dep tabyldy degen habardyń dúbiri búkil aımaqty tolǵandyryp, Alataýdyń ajaryn asha túskendeı boldy. Qoqtynyń arǵy jaq jarqabaǵy eteginde úsh aqboz at kóz ushynda kórinip turyp edi, endi ol aqboz at mingender bermen qaraı bizge Sáken, Ilııas, Beıimbet bolyp jyljyp kele jatty. Kózden jas sorǵalap, shydaı almaı bosańsyp jan-jaǵyma qarasam, el abyzy Báıken Áshimov aqsaqal da, ákim Serik, akademık Zeınolla Qabdolov ta kózderin súrtip jatyr eken.
Bul qýanyshta shyqqan kóz jasynyń qosylýymen aıtylǵan «Úsh arysty» búkil qonaqtar ártistermen qostap ketti. «Úsh arys» saǵynyshty qushaǵyna bólegendeı adam janyn bir serpiltip, kóńil kóshin kókjıekten asyrǵandaı tebirentti. Eki kózden shattyq oty tamshylap, Qýanyshtan áreń turdyq jan shydap. Úsh aqboz at shaýyp jetti ortaǵa, Úsh arysym úsh tulparyn qamshylap. Úsh aqboz at tizginderin tartyp tur, Aıtty bizge janarlary sarqyp syr. Sáken, Ilııas, Beıimbettiń jarq etken, Mártebesi erenǵaıyp artyp tur. «Úsh arysty» búkil dala aıtyp tur, – dep óleńdetken ekenmin.
Murathan Eginbaev 1939 jyly Almaty oblysy, Alakól aýdany, Taldybulaq aýylynda dúnıege kelgen. Ol mektepte oqyp júrgende-aq Muqaǵalı Maqataevtyń «Saǵyndym» atty óleńine án shyǵarypty. Sol oqýshy bala kezinde bir kúı, tórt ánniń avtory, sahnaǵa bir jetken soń qanattanyp ketipti. Sazgerlik óneri ana sútimen kelse, ómirdegi qulaı berilip qushtar bolǵan jan serigi dombyramen de erte dostasypty.
Al, onyń negizgi mamandyǵy sáýletshilik, qazirgi Sáken Seıfýllın atyndaǵy elınograd aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtynyń arhıtektýra fakýltetin 1964 jyly aıaqtapty. Murathan Aqsý aýdanynyń bas sáýletshisi bolyp tabany kúrekteı 25 jyl qyzmet atqaryp, týǵan jeriniń dáýletine sáýleti saı bolýyn armandady. Ol joǵaryda aıtylǵan Ilııas Jansúgirovtiń músinin jasaǵanda onyń sáýletshisi bolypty.
Al músindi jasaýshy Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń laýreaty Hakimjan Naýryzbaev aǵamyz eken. Murathan meniń sózderime barlyǵy 41 án shyǵarypty, olardyń bári de osal emes dúnıeler. «Saǵynysh sazy», «Dúnıe», «Dombyra», «Abaıym», «Jambyl ata», «Týǵan elim, týǵan jerim», «Jetisý men Kókshedeı», «Bir kezdestim» atty ánderi qazaqtyń barlyq jerlerinde keńinen tarady. Onyń barlyǵy 200-den astam ánderi bolsa, onyń teń jarymy Qazaq radıosynyń «Altyn qoryna» jazyldy.
«Úsh arys», «Abaıym», «Jambyl ata», «Jetisý» atty ánderi zor jetistikke jetkizip óner saıystaryndaǵy eń joǵary baǵalaryn buıyrtty.
Zamanbek Nurqadilov demeýshi bolyp, qazylar alqasyn KSRO halyq ártisi, ataqty kompozıtorymyz Erkeǵalı Rahmadıev basqarǵan 2000 jylǵy Almatyda ótken respýblıkalyq «Jańa ǵasyrǵa jańa án» baıqaýynda bes áni ártúrli nomınaııalarda jeńimpaz atandy. «Abylaı» atty Temirhan Medetbekovtiń óleńine jazylǵan áni osy zor baıqaýdyń «Gran prı» báıgesin jeńip aldy. Qazaq tilin nasıhattaý jáne úırený maqsatynda shyǵarylǵan «Qazaqsha karaoke» jınaǵyna M.Eginbaevtyń 35-teı áni engizildi. Bul da zor jetistiktiń aıǵaǵy emes pe?
Murathannyń bir tamasha minezi: qandaı ánin bolsyn órissiz tastamaıdy, baqqan malyndaı barlap qııadan kóz salyp otyrady. Qaırat Baıbosynov, Jánibek Kármenov, Dálel Ýashev, Ramazan Stamǵazıev, Mahmut Toıkenov, Maıra Nurkenova, Aıtkúl men Qanat Qudaıbergenovter Alataýdy dúbirletip Murathannyń ánin taratýǵa úlken úlesterin tıgizse, Taldyqorǵanda hám respýblıkamyzdyń qaı túkpirine barsańyz da «Úsh arysty» da, Murathandy da bilmeıtin adam kemde-kem, ásirese, jas ánshilerdiń dosy bolyp ketti. Elimizde Alash rýhty kúsh alǵan, ulttyq bolmysymyzdyń baǵy janǵan táýelsizdiktiń órge umtylǵan adýyndy shaǵy ǵoı.
Stalındik repressııadan adam sengisiz zombylyqqa ushyrap jazyqsyz atylyp ketken aǵalarymyzdy, danalarymyzdy ulttyń altyn shoqtyǵyn Sáken, Ilııas, Beıimbet qana emes, ózge de tap solardaı taǵdyrdy bastan keshken arystardy el qaıta kóterdi. Murathan barlyq ánderin qurastyryp, notasymen jaqsylap shyǵarǵan kitabynyń atyn «Ánim meniń Alashym» dep atapty. “Úsh arys” týǵaly shırek ǵasyrdan astam ýaqyt ótti, onyń jalǵasyn kompozıtor Alashtyń kóptegen arystaryna jetkizdi. Kitabyndaǵy basty baǵyt, negizgi arqaýy da patrıottyq rýh dep uqtym. Bul úlken sazger, elim dep eńirep týǵan ónerpazdyń isi, oıshyl kompozıtordyń aqylmandyǵy. Murathannyń «Úsh arys» atty bir ániniń tarıhynyń qyryn, syryn aıtqanda onyń búkil shyǵarmashylyq jolyn taldaýdan aýlaqpyn. Tek qana ánniń de, kompozıtordyń da týma tarıhyn sıpaı qamshylap aıta ketip jatqanym ǵoı.
Negizinde «Úsh arys» Murathannyń ǵana emes, ótken ǵasyrdaǵy qazaq ánderiniń aıtýly asyldarynyń biri bolyp, qazaq án tarıhynan eleýli ornyn aldy, qajettiligi, suranysy mol dúnıe týdy. Keıipkerimiz: «Aqqýdyń kórki kólimen, aqynnyń kórki elimen», degendeı, Ilııas Jansúgirov taqyrybyn jerlestiginiń arqasynda, dúldúldiń balasyndaı bolyp ketken baýyrmaldyǵymen keńeıtti. Áli de keńeıte berer dep senemin.
Nurǵısa Tilendıev jaıly bir áńgime qozǵalyp ketkende ózbek halqynyń asyl perzenti, ardaqty kósemi Sharaf Rashıdov aǵamyzdyń: «Adam men adamdy qosa bilgen adam jaqsy kisi, el men eldi qosa bilgen dana kisi», – dep edi. Ilııas aǵamyzdyń «Qulageri» Kókshetaý men Jetisýdi máńgilikke jeterdeı qosyp ketti.
Sol oıymdy jetkizer «Jetisý men Kókshedeı» degen óleńimde:
«Toıly aýyl Syrymbettiń salasynda,
Kóz salsań oza tartqan qarasynǵa.
Qulager shaýyp júrgen sekildener,
Kókshe men Jetisýdiń arasynda( – degen edim. Bul óleńdi de Murathan (Úsh arystyń( jalǵasyndaı etip tamasha ánge qosty. Bir estigen jan esine umytpastaı saqtap keter án bolǵan soń kókshetaýlyqtar da, taldyqorǵandyqtar da, almatylyqtar da bul ándi babyna keltire shyrqap, jastarǵa úzilmes úlgi kórsetti.
Qazirgi egemen elimizdiń, derbes memleketimizdiń basty maqsaty, ishki daýdan, syrtqy jaýdan halyqtardyń dostyǵy, myzǵymas birligi arqyly órkenıet jolynda órleı berý bolsa, Murathan ánderiniń de bul úrdiske qosqan eńbegi az emes. Talantty kompozıtor búkil ulttyq uran bolǵan saharany saqtap qalǵan danalarymyzdy, kóshpeli kúnnen búgingi kúnge deıingi aıtýly arystarymyzdy ulaǵattap keledi. «Abylaı», «Qarakereı Qabanbaı», «Raıymbek baba», «Mahambet», «Alashtyń asyl uldary», «Jeltoqsan tańy» ánderi sulý sazdan jasalǵan mýzykalyq ulttyq serıal desek te artyqshylyǵy bolmas.
Joǵarǵy aıtqandarymyzǵa Tóle bı, Qaz daýysty Qazybek bı, Áıteke bılerge, Abaıǵa, Shoqanǵa arnaǵan ánderin qossaq, artyq maqtaǵanym bolmas. “Biz qazaqpyz, azatpyz” atty ániniń: Túrki tektes tilimiz, Alty Alashtyń birimiz. Taıtalasqan taǵdyrmen, Jetti álemge únimiz, Álqıssa, biz qazaqpyz, Biz qazaqpyz, azatpyz! — degen qaıyrmasyn shyrqaǵanda ózi de qulshynyp ketedi, basqa aıtýshylar da alaman báıgedegi sáıgúlikshe julqynyp eren tebirenispen qulshynady. «Myna páleket dosyń taýyp ketken eken», – dep Nurǵısa aǵamyz da maqtaǵanda: «Sizge tartqan ǵoı, shapshańdyǵy da, kerekti saryndy taýyp, tań qaldyrýy da uqsap tur», – degenim bar. Ol kezde Murathan shyn máninde de qaı saıysqa tússe de shań jutpaı ozyp shyǵar dárejege jetken bolatyn.
«Úsh arysty» Nuraǵań da qatty unatatyn. Qazaqstan Kompozıtorlar odaǵynyń múshesi, «Batyrlar jyry» baıqaýynyń jeńimpazy atanǵan, qazaq tilin damytýda ánmen qosqan úlesimen ozyq tórge shyqqan Murathan Eginbaevqa osydan shırek ǵasyr buryn týǵan «Úsh arys» áni shabytyna shabyt qosty. «Qazaqtyń irileri, Abaıdyń inileri: Sáken, Ilııas, Beıimbettiń» arýaqtary jebedi dep bilemin.
