Käkımbek Salyqov. Üş arys

Bügın, iaǧni, 26 aqpan künı Alaştyŋ ruhaniiaty oisyrai qyrǧynǧa ūşyraǧan kün. 1938 jyly Iliias Jansügırūly, Beiımbet Mailin, Jūmat Şanin, Hamza Jüsıpbekov bastaǧan 37 arys, ädebiet pen önerdıŋ asa körnektı ökılderı jazyqsyzdan oqqa ūşyp, stalindık quǧyn-sürgınnıŋ qūrbany bolǧan kün. Osy künge orai, adyrna.kz ūlttyq portaly marqūm Käkımbek Salyqovtyŋ üş arys jaily jazǧan maqalasyn ūsynady. Qazaq halqynyŋ änderı älımsaqtan körgen zeinetı, keşken beinetı arpalysty zamannyŋ özek jaryp ökıntken de, aza tūttyryp öksıtken de kezderın sūlu sazǧa qosyp el jüregıne jetkızıp keledı. «Kırgende dünie esıgın aşady öleŋ», – dep danyşpan Abai aitqandai şyr etıp jaryq dünienı körgende de, es kırıp, eleŋ qaǧyp jan-jaqqa taŋdana qarai bastaǧan şaqta da ömır esıgın öleŋmen aştyq. Ännıŋ qazaq balasynyŋ tılıne, dınıne, dılıne şapaǧatyn tigızıp, ruhani azyq bolǧany da aian. Syrymbettıŋ etegınde tuǧannan ba, bala kezımnen Aqan serınıŋ «Syrymbet», «Qaratorǧai», «Qūlager» atty öleŋderı än-küige qūştar ettı. «Keledı qara torǧai qanat qaǧyp, astyna qanatynyŋ marjan taǧyp», – degen söz sarasyn keiın tüsınsek, sūlu qyzdyŋ moinyndaǧy äsemdıktıŋ marjany emes, serınıŋ «Qaratorǧai» atty alǧyr qyranyn soŋǧy ret qūsqa salǧanda aspanǧa qalyqtap şyqsa da qartaiǧan şaǧy jeŋıp, jerge qaita qona almai şybyn jany qysylǧanda, qanatynyŋ astynan tamǧan terdıŋ aq monşaqtai tamşylary eken.  Batar künnıŋ aşyq säulesı qos qanatynyŋ astynan tüsken aşy terdıŋ  üzımderın Aqan serı aqyndyqtyŋ asyl ülgısındei etıp sipattapty. Bız ol kezde mūny tereŋ «Qūlagerge» üiır boldyq.  «Zäureştı» alǧaş estıgende de onyŋ avtory Mūhit ekenın de bılmedık.  Bır azaly aǧaiynnyŋ kökırek jarǧan qaiǧysy ǧoi dep oilaitynbyz. Bızder mektepte oqyp jürgen kezde, «halyq jauy» atanyp tota­li­­­tarlyq zamannyŋ quǧyn-sü­r­gı­nı­ne ūşyrap, atylyp ketken Al­aş­tyŋ asyl ūldary Ahmet, Älihan, Maǧjan, Mırjaqyp, Jü­sıp­bek, Oraz, Halel, Iliias, Be­iım­bet siiaq­ty arystar jaily eş maǧ­lū­mat esti almadyq. Al tap so­lardai azap şe­gıp atylyp ketken Säken Sei­ful­linnıŋ, Ybyrai San­dybaevtyŋ kei änderın atam üi­retken ja­sy­ryn türde bıletın edım. Sy­rym­bettıŋ tübındegı Ai­yr­tau auda­ny­nyŋ Kazgorodok qazaq orta mek­tebınde oqyp jürgen ke­zı­mız­de mek­teptıŋ janyndaǧy pan­sion­da ja­ta­tyn­byz. Jetınşı, se­gı­zın­şı, toǧy­zyn­şy, onynşy sy­nyp­tardyŋ er b­a­la­la­ry bır qa­bat­taǧy ekı bölmede edık. On­ynşy synypta Tūrsynbai Käkımov ärı änşı, ärı aqyn önerpaz aǧai bar, toǧyzynşy synypta halyq aqyny Moldaqmet Tyr­biev­tıŋ ūly Süniiat, jetınşı synypta Ūlan Aitymaqūly Ementaev bar, taǧy osyndai önerpaz balalar ba­symyz jiı qosylǧyş, däm-tūz asy­myz ortaq bolatyn. Qystyŋ ūzaq tünınde balalar qaraŋǧyda ja­typ alyp türlı-türlı hikaialardy kezek-kezek ait­y­syp aqyry änge ba­sa­tyn­byz. Tün ortasy auǧan kez­degı ja­syryn kä­sıbımız: Säken Sei­ful­lin­nıŋ «Kök­şe­tauyn» şyr­qai­tyn­byz. Ūzaq poe­ma­nyŋ jalpy je­lı­sı­men negızınen bı­rınşı tarauyn ai­ta­tynbyz. Ūmytyp qal­ǧan jer­le­rın jalǧastyryp jı­berıp, qa­jymai-talmai qaitalai be­re­tınbız, sondaǧy bıletınımız köp bolsa on şumaq-au şamasy. Qairan än­nıŋ qūdıretı-ai, eger Säken aǧa kom­pozitor bolmasa ony da bılmes pe edık. Qalyŋ körpenı sypyryp tastap, tösaǧaştyŋ üstınde otyryp ap «Kök­şe­taudyŋ» änın ǧana ekı-üş dom­­by­ranyŋ qoŋyr kümbırıne qosuşy edık. Osylai, sonau keŋestık ideo­lo­giianyŋ sodyr ke­zın­de de än arqyly ūlttyq na­my­sy­myzdy qorǧappyz. Säken degende perıştedei körınıp, aŋsarym «Kökşetauyna» aua beretın. Iliias Jansügırovtıŋ kım ekenın bılmeuşı edım, 1950 jyly onjyl­dyq­ty bıtırıp, Mäskeudegı Tüstı metall jäne altyn institutynyŋ tau-ken fakultetınde oqyp jür­gende bızden bır jyl būryn kelgen Saiat Iliiasūly Jansügırovpen ta­nys­tym. Men Mäskeuge dom­by­ram­dy alyp barǧan­myn. Bırde şekıtıp qaǧyp dombyra tartyp otyr edım jyly jüzdı, qyran mūryndy, ortaşa boily jıgıt esık qaǧyp kırıp keldı. Sol jerde tanys­qan­da ait­qany: «Ǧafu et ınışek, dom­by­raŋ­nyŋ kümbırı kırmeske şy­dat­pady, koridorda ötıp bara jatyp bıraz tūrdym da, özımızdıŋ qazaq qoi dep kırıp keldım», – dedı. Dombyra qo­lyna tiiuı mūŋ eken erkın tol­qytyp «Balbyrauynǧa» bülkıldep basa jöneldı, «Serperdı» de jaqsy tart­ty. Men taŋdandym da quan­dym, Saiat sodan keiın jiı-jiı kelıp tūratyn boldy, ony ma­gnit­tei tartatyn qūdıret dombyra ǧoi. Keiın Jezqazǧanǧa kelıp, kenşılık qyzmet atqaryp jürgende qaitadan ara qatynasymyzdy jalǧastyra ber­gende Saiat otbasymen Almatyǧa köşıp kettı. «Äkesı Jansügırov Iliias aqtaldy», – dep estıdık, ke­te­rınde jap-jaqsy dumandatyp Jezqazǧan­men qoştasty. Äne, so­dan bylai kımnıŋ balasymen dos bol­­ǧanymdy bıle bastadym. Dom­byraşy dosym altynnyŋ tūiaǧy, teperış körgen tektınıŋ tūqymy eken. Qolyma Säken aǧanyŋ alty tomdyǧy tüskende, altauyn tolyq aldym da, qazaqtyŋ tarihy bar altynşy tomnyŋ beseuın qosa alyp, dostaryma tarattym. Ile­keŋ­nıŋ «Küişı», «Dala», «Qūlager» atty poe­malary erekşe taŋ­dan­dyr­dy. Jezqazǧanda jürgende Säkendı oqymasam kei öleŋderım tumas ta edı. Ilekeŋnıŋ «Qūlagerı» Aqan serınıŋ basynan ötken tarihi tragediianyŋ bar körınısın aşyp berdı, syrtqy jau emes, ışkı daudyŋ qūrbany bolǧan Qūlagerdıŋ ölımın el tüsındı. «Dala» degen poe­mam­nyŋ tuǧanyna Ilekeŋnıŋ äserı tolyq tidı. Tıl bailyǧyna kelsek, äsırese ösımdıkter men tabiǧat ataularynyŋ bılgırı der edım. Jezqazǧanda on jyl kenşılık, on jyl partiia qyzmetın atqardym. 1975 jyly SOKP Ortalyq komi­te­tıne ins­pektorlyq qyzmetke al­yn­dym. Al­ǧaşqy jyldary jauap­ty­lyǧy bei-jai qaldyrmaityn jūmystyŋ qyzuy jeŋıp kettı. Bes jyldan asa bır or­ynda qyzmet ıstegen soŋ «SK» bolsa da elge saǧynyşym üdei berdı. «Qait­qan qūstar barady Edıldetıp Oralmen, Elge jetıp qalar ma em, ere ketıp solarmen», – degen sözderı bar «Aŋ­sau» jäne köptegen saǧynyş jaily öleŋder de sol kezde tuyp edı. Elden kel­gen jıgıtter kezdesıp tūratyn, qū­daidyŋ bır bergenı şabytym suyǧan joq, eldegı gazet-jurnaldarda ba­sy­lyp tūrdy, köptegen änder de tuyp jatty. Sol kezdegı erekşe közge kö­rınıp menıŋ sözıme jazylǧan «Ǧaşyq kez» degen änı bar jas kompozitor Mūrathan Egınbaev Mäskeuge bır jū­mys­pen keletındıgın bıldırdı. Kel­gennen keiın qa­byl­dasam orta boily, külımdep tūrǧan öŋı jyly, közı ötkır, qaratory jıgıt eken. Ol «Ǧa­şyq kez» degen ännıŋ sö­zın menıŋ «Aqqu men aru» atty poe­mamnan al­ypty. Būl jaŋalyqty özı­nen būryn maǧan İgılık Omarov degen änşı, tamaşa domb­y­ra­şy Mū­rat­­hannyŋ dosy Ys­tyqkölde de­ma­lysta jürgende ai­typ berıp edı. Än­nıŋ: «Şırkın-ai, deimın esıme tüsıp ötken kün, Adamdar nege ai­nymas ǧaşyq bolmaidy?» – degen jerlerı jürektı jūlyp alardai öte äserlı de, ädemı şyǧypty. Ma­habbat mū­ŋyn şekken än tez tarap ket­tı. Onyŋ eŋ ülken taratuşysy Qa­zaq­stannyŋ halyq ärtısı, būl kün­degı äi­gılı änşımız Qairat Baibosynov boldy. Mıne, sol özım bır körıp, rahmet aituǧa yntyǧyp jürgen Mūrathan da kezdestı. Iliias Jansügırov aǧa­myz­ǧa Tal­dyqorǧan oblysyndaǧy Aqsu auda­­ny­nyŋ ortalyǧy, Jan­sügırov qala­şy­ǧyn­da qoiylatyn eskertkıştı qo­ladan jasatu üşın odaqtyq ko­mis­siiadan ötkızıp qaituǧa kelgen eken. Ortalyq komitettıŋ Mädeniet bö­lımınde nūs­qau­şy Svet­kov Anatolii Vasilevich degen do­sym bar edı. Ol qatty qoldap, ko­missiianyŋ jū­my­syna qaty­na­sypty, ke­lesı künı qorytyndy oty­ry­staryna men de bardym. Istıŋ sätı tüstı, äiteuır köŋıldı boldyq, elden kelgen ınımnıŋ jūmysyn öz jū­my­sym­dai körıp, Al­m­­­at­ydaǧy Saiatpen quanyş bölıstım. Otyrystan şyq­qan­nan keiın Mūrathannan: «Al­ma­tyda ne jaŋalyq bar», – dep edım: «Säken, Iliias, Be­iım­bettıŋ tu­ǧan­daryna 90 jyl to­luyna bailanysty toiǧa daiyndyq jürıp jatyr», – dedı. «Qanşa bolasyŋ?» – degenımde: “Müsındı qūidyratyn My­ti­şevodaǧy zauytpen kelısuım kerek eken. Bır jūmadai uaqytsyz ket­peitın şyǧarmyn», – degendı aitty. Būl sözıne ışım jylyp kettı. Säken, Iliias, Beiımbetke arnap öleŋ şyǧaru oiǧa oraldy. Endeşe erteŋ jūmystan keiın jatqan jerıŋe soǧyp üige alyp ketemın, ornyŋda bol dep kelıstım. Sol künı keşke bastalyp tün ortasynda aiaq­talǧan “Üş arys” degen öleŋ düniege keldı. Keŋ dalanyŋ kemeŋger per­zent­terı, Aŋyz-dastan atqarǧan mındetterı. Üş sūŋqaryn, üş tūlpar, üş arysyn, Ǧalamat qoi tuǧan el qūrmetteuı – dep bastalǧanda qazaqtyŋ üş arysy, üş alyby, üş ūly per­zent­te­rınıŋ bır jylda tuyp, eren eŋbek etıp, arttaryna öşpes ız qaldyrǧany jäne stalindık zombylyqtyŋ qa­sı­ret­tı zardabyn keşıp bır künderı atylyp ketkenderı esıme tüskende jan tolquy erekşe edı. Qairan asyl aǧalarym-ai, danalarym-ai dep tebırengen mezetter de köz aldym­nan öttı. Ūlttyŋ üzdık qairat­ker­lerın tarlan tarihtyŋ qaitaryp bergenı jan jylytyp, öleŋ tögıle bastady: Aqsūŋqaryn, dauylpaz būlan erın, Küişı dala qūs qanat Qūlagerın, Üş arysyn qaitaryp qūşaǧyna, Ardaqtaidy saltanat qūrady elım, - degen şumaq tudy. Ol kezde Säken, Iliias, Beiımbet üşeuınıŋ de eŋ­bekterıne qanyq bolǧanmyn, olardyŋ el ömırınde, qazaq ädebietınde alatyn oryndaryn aitarda Alla auzyma söz saldy, düldül aǧalarymnyŋ aruaqtary jebedı-au: Tar kezeŋde bırlesıp, Bar qaterdı bır keşıp, Eŋırep tuǧan elım dep, Qazaqtyŋ ırılerı – Abaidyŋ ınılerı Säken, Iliias, Beiımbet – degen ännıŋ qaiyrmasy tuǧanda közımnen bır tamşy ystyq jas yr­şyp tüstı. Aqynǧa bergen taǧ­dyr­dyŋ qua­nyşty sätı de osy şyǧar. «Qa­zaq­tyŋ ırı­lerı, Abaidyŋ ınılerı», – degenım ke­iın qanatty sözge ai­nal­dy. Ol jaily kei­ın­de «Egemen Qazaq­stan» gazetınde de söz boldy. Erteŋıne elden kelgen jas kom­po­zitor meimanymdy üige qonaqqa alyp keldım. Özgelerden änderın tyŋ­dap, özın köruge asyqqanym aq­taldy. Dombyrany öte kelıstırıp tart­ty, jinaqy da symbatty tırı jan­dai söilegış qoŋyr kümbırdı qū­laqqa öte jaǧymdy etıp jetkızuınde eş mın joq. Jäne de, özı än salǧanda jandanyp, qanattanyp, arqalanyp ketedı eken. Ännıŋ är üzımın, sözdıŋ är buynyna dälme-däl keltıru, üi­les­tıru, bauyr bastyru jaǧyna öle berılıp, jan-jüregımen tebırenetın şeber eken. Sausaqtary da dombyra üşın tuǧandai jüirık jelıske äbden maşyqtanyp alypty. «Ǧaşyq kez mezet, mezgılı jetıp när aldyq, sanaly pende ǧaşyq kez jebep jaraldyq», dep bastap, özımdı de basqa qonaqtarymdy da äbden süisındırdı. Änşıl äuen, küişıl kümbır şyrqau şegıne jetıp, qūm­a­rymyz tarqaǧan kezde, jaŋa jazylǧan, keşe ǧana ja­zyl­ǧan «Üş arysty» oqydym. Mū­rat­han köp oilan­­­bas­tan: «Aǧa, būl öleŋdı basqa bıreuge berıp qoimai, maǧan berıŋız», – dep ınılık ılt­i­pat­pen qolqa saldy. Olai demese de be­remın dep otyr edım. Maǧan öjettıgı men jyldamdyǧy ūnady, bır üzım oi tol­ǧantty ma dep qaldym. Keş tä­mam­dalyp, şyǧaryp salarda qonaq üige dombyramdy da sūrap ala kettı. Ärı qarai qalai tolǧanǧanyn özı bı­­ledı, ekı künnen keiın: «Aǧa, jū­my­symdy da sättı tyndyrdym, Ile­keŋ­nıŋ müsını şamaly uaqytta qū­iy­la­dy, «Üş arysqa» än de tudy, bügın keş­ke kelıp tyŋdap ketıŋız», – dep qat­ty quantty. Ötınışın oryndap «Rossiia» qonaq üiıne baryp tyŋdap qaittym. Saǧynǧan jandar bauyr basqandai jaŋa än öleŋ sözıne etene üilesımdılık pen ündestık tauypty. Özınıŋ jaŋaşa saryny da, yrǧaǧy da, öz jelısı de, öz bolmysynyŋ bölektıgı de köŋıl könşıttı. Böten aǧysy joq jaŋa tabysqa dän razy boldym. «Üş arys» älbette, «Qazaq äde­bietı» gazetınde basyldy jäne bır zor ba­ǧanyŋ belgısı şyǧar, lezdemede öleŋge jaqsy baǧa berılıptı. Kelesı jyly, iaǧni 1984 jyly Säken, Iliias, Beiımbettıŋ 90 jyldyq mereitoiyn ataǧanda Jazuşylar odaǧynyŋ basqarmasynyŋ sol kezdegı töraǧasy, aqiyq aqynymyz Oljas Süleimenov: «Mäskeudegı aqyn aǧamyz aitqandai qazaqtyŋ ırılerı, Abaidyŋ ınılerı Säken, Iliias, Beiımbettıŋ 90 jyldyq saltanatty toiy qūtty bolsyn!» – dep bastapty. «Üş arys» eldıŋ aŋsap kütken änın­dei tarap kettı, sahnalardy jailap aldy, radiodan jiı estitın boldyq, bır derektı filmge de kırdı degen quanyş kelıp jatty. 1994 jyly mamyrda Iliias Jansügırovtıŋ tuǧanyna 100 jyl toluyna bailanysty Taldyqorǧan oblysynda esten ketpes ūlan-ǧaiyr toi öttı. Qaiǧyny basar, köŋıl jailauyn aşar būl toidyŋ kezınde tuǧan tebırenıs retınde Ilekeŋe arnalǧan “Düldülderdıŋ dübırı” atty poemam düniege keldı. Şaryqtap aqyn Iliias  jüz jyldyǧy, Aqsudyŋ etek-jeŋı jüz qūbyldy. Qoqtynyŋ jasyl  astau jazyǧynda, Paş ettık qūs qanatty jyr ǧū­myr­dy, – deppın. Tap osy joly tūŋ­ǧyş ret Mūrathan Egınbaevtyŋ «Üş arys» atty änınıŋ qūdıretıne sendım. Būl ännıŋ sätı tüsıp, kerek kezınde bū­dan on jyl būryn tuǧanyna da quan­dym, qaida barsaq ta osynau ännıŋ äsem yrǧaǧy bırde oily, bırde toily äuendermen aldymyzdan jiı şyqty. Qoqtynyŋ jasyl astau jazyǧy degenım de toi alaŋynyŋ özı edı. Keŋ astaudai jasyl alqaptyŋ batys jaǧynda resmi qonaqtar üşın ülken şatyrly tribuna qūrylypty, onyŋ aldyna, jan-jaǧyna qonaqtar jaiǧasatyn oryndar sändı bıtımımen köz tartady. Ol kezdegı Taldyqorǧan oblysynyŋ äkımı Serık Aqymbekov toi saltanatyn teatrlan­dyrylǧan tarihi körınısten bas­tady. Keŋ ja­­zyqtyŋ bergı bö­­lıgınde ta­maşa sahna or­na­tylypty, äne, sonyŋ al­dyn­da Iliias Jan­­sügırovtıŋ ömırıne arnalǧan dala spektaklı jürıp jatty. Eŋ basynda ūlan-ǧaiyr orkestrdıŋ süiemeldeuımen “Üş arys” oryndaldy, sodan keiıngı kö­rınısterdıŋ bärınde de būl än leit­mo­tiv bolyp, är aişyqty tūsta adam janyn baurap, sahnalyq qoiy­lym­nyŋ sättılıgıne sep berdı. Ssenarii boiynşa Iliiastyŋ tuǧan toiy, jastyq şaǧy, oqudaǧy şaǧy, aqyn bolyp aty şyǧyp daŋqy asqan kez­derı beinelendı. Odan keiın Säken, Iliias, Beiımbettıŋ ker za­man­nyŋ ala­pat qyrsyǧyna ūşyrap aiau­syz az­ap şekkenderın körsettı. Qūr sül­de­le­rı qalǧan düldülderımızdı atyp jatty. Üş oqtyŋ üreidı aldy jaŋǧyryǧy, Üş märte qaitalandy jan dırılı. Üzıldı üş ǧajaiyp taza ǧūmyr, Zar jylap qaiǧy jūtty azaly qyr, – deppın. Üş ar­ys­tyŋ ald­ymyz­da aiau­syz atylǧanyn kör­gende myŋ-myŋ adam ünsız qaldy. Aldymen Säken bes adym ıl­gerı jerde, sodan keiın Iliias pen Beiımbet qatarynan at­yldy. Onyŋ sebebı, Sä­ken şyndyǧynda da bır kün būryn 1938 jyly 25 aqpanda aty­lypty. «Üş arys» änınıŋ äuezın auyr tolǧanys, oily tolǧau, mūŋly sa­ryn­men orkestr oryndap jatty, ärtıster toby azaly ünderın syŋsyp qosyp tūrdy. Būl kezde «Üş arystyŋ» yrǧaqtary Dmitrii Şostakovichtıŋ jetınşı simfoniiasyna ūqsap kettı. Dünie dür sılkındı, bızden es kettı. Ol auyr mezetter de öttı. Bır kezde muzyka özgerdı, Säken, Iliias, Beiımbet aqtaldy, olarǧa taǧylar kınä joq dep tabyldy degen habardyŋ dübırı bükıl aimaqty tolǧandyryp, Alataudyŋ ajaryn aşa tüskendei boldy. Qoqtynyŋ arǧy jaq jarqabaǧy etegınde üş aqboz at köz ūşynda körınıp tūryp edı, endı ol aqboz at mıngender bermen qarai bızge Säken, Iliias, Beiımbet bolyp jyl­jyp kele jatty. Közden jas sor­ǧalap, şydai almai bosaŋsyp jan-jaǧyma qarasam, el abyzy Bäiken Äşımov aqsaqal da, äkım Serık, aka­demik Zeinolla Qabdolov ta közderın sürtıp jatyr eken. Būl quanyşta şyq­qan köz jasynyŋ qosyluymen ai­tylǧan «Üş arysty» bükıl qo­naq­tar ärtıstermen qostap kettı. «Üş arys» saǧynyşty qūşaǧyna böle­gen­dei adam janyn bır serpıltıp, köŋıl kö­şın kökjiekten asyrǧandai tebırenttı. Ekı közden şattyq oty tamşylap, Quanyştan äreŋ tūrdyq jan şydap. Üş aqboz at şauyp jettı ortaǧa, Üş arysym üş tūlparyn qamşylap. Üş aqboz at tızgınderın tartyp tūr, Aitty bızge janarlary sarqyp syr. Säken, Iliias, Beiımbettıŋ jarq etken, Märtebesı erenǧaiyp artyp tūr. «Üş arysty» bükıl dala aityp tūr, – dep öleŋdetken ekenmın. Mū­rat­han Egınbaev 1939 jyly Almaty oblysy, Alaköl audany, Taldybūlaq auylynda düniege kelgen. Ol mek­tep­te oqyp jürgende-aq Mūqaǧali Ma­qa­taevtyŋ «Saǧyndym» atty öle­ŋıne än şyǧarypty. Sol oquşy ba­la ke­zınde bır küi, tört ännıŋ av­tory, sah­naǧa bır jetken soŋ qa­nat­tanyp ke­tıptı. Sazgerlık önerı ana sütımen kelse, ömırdegı qūlai berılıp qūştar bol­ǧan jan serıgı dombyramen de erte dostasypty. Al, onyŋ negızgı ma­man­dyǧy säuletşılık, qazırgı Säken Seifullin atyndaǧy Se­li­no­grad auyl şaruaşylyǧy ins­ti­tu­ty­nyŋ arhitektura fakultetın 1964 jyly aiaqtapty. Mūrathan Aqsu audanynyŋ bas säuletşısı bolyp tabany kürek­tei 25 jyl qyzmet atqaryp, tuǧan je­rınıŋ däuletıne säuletı sai boluyn ar­mandady. Ol joǧaryda aitylǧan Iliias Jansügırovtıŋ müsının jasa­ǧan­da onyŋ säuletşısı bolypty. Al mü­sındı jasauşy Qazaqstan Respub­li­ka­sy Memlekettık syilyǧynyŋ lau­rea­ty Hakımjan Nauryzbaev aǧamyz eken. Mūrathan menıŋ sözderıme bar­lyǧy 41 än şyǧarypty, olardyŋ bärı de osal emes dünieler. «Sa­ǧy­nyş sazy», «Dünie», «Dom­byra», «Abaiym», «Jambyl ata», «Tuǧan elım, tuǧan jerım», «Jetısu men Kökşedei», «Bır kezdestım» atty änderı qazaqtyŋ barlyq jer­le­rınde keŋınen tarady. Onyŋ bar­lyǧy 200-den astam änderı bolsa, onyŋ teŋ jarymy Qazaq ra­dio­sy­nyŋ «Altyn qoryna» jazyldy. «Üş arys», «Abaiym», «Jambyl  ata», «Jetısu» atty änderı zor je­tıs­tıkke jetkızıp öner sa­iys­ta­ryn­daǧy eŋ joǧary baǧalaryn bū­iyrt­ty. Zamanbek Nūrqadılov demeuşı bolyp, qazylar alqasyn KSRO halyq ärtısı, ataqty kom­po­zi­to­ry­myz Erkeǧali Rahmadiev basqarǧan 2000 jylǧy Almatyda ötken res­publikalyq «Jaŋa ǧasyrǧa jaŋa än» baiqauynda bes änı ärtürlı nominasiialarda jeŋımpaz atandy. «Abylai» atty Temırhan Medet­be­kovtıŋ öleŋıne jazylǧan änı osy zor baiqaudyŋ «Gran pri» bäi­ge­sın jeŋıp aldy. Qazaq tılın na­si­hat­tau jäne üirenu maqsatynda şy­ǧarylǧan «Qazaqşa karaoke» ji­naǧyna M.Egınbaevtyŋ 35-tei änı engızıldı. Būl da zor jetıstıktıŋ aiǧaǧy emes pe? Mūrathannyŋ bır tamaşa mı­ne­zı: qandai änın bolsyn örıssız tas­ta­maidy, baqqan malyndai barlap qiiadan köz salyp otyrady. Qairat Baibosynov, Jänıbek Kärmenov, Dälel Uaşev, Ramazan Stamǧaziev, Mah­mūt Toikenov, Maira Nūr­ke­no­va, Aitkül men Qanat Qūdai­ber­genovter Alataudy dübırletıp Mū­rathannyŋ änın taratuǧa ülken ülesterın tigızse, Taldyqorǧanda häm respublikamyzdyŋ qai tük­pırıne barsaŋyz da «Üş arysty» da, Mūrathandy da bılmeitın adam kemde-kem, äsırese, jas änşılerdıŋ dosy bolyp kettı. Elımızde Alaş ruhty küş alǧan, ūlttyq bol­mysymyzdyŋ baǧy janǧan täuel­sız­dıktıŋ örge ūmtylǧan aduyndy şaǧy ǧoi. Stalindık repressiiadan adam sengısız zombylyqqa ūşyrap jazyqsyz atylyp ketken aǧa­la­ry­myzdy, danalarymyzdy ūlttyŋ altyn şoqtyǧyn Säken, Iliias, Beiımbet qana emes, özge de tap solardai taǧdyrdy bastan keşken arystardy el qaita köterdı. Mū­rat­han barlyq änderın qūras­ty­ryp, notasymen jaqsylap şy­ǧar­ǧan kıtabynyŋ atyn «Änım menıŋ Alaşym» dep atapty. “Üş arys” tuǧaly şirek ǧasyrdan astam uaqyt öttı, onyŋ jalǧasyn kom­po­zi­tor Alaştyŋ köptegen arys­ta­ryna jetkızdı. Kıtabyndaǧy basty baǧyt, negızgı arqauy da patriot­tyq ruh dep ūqtym. Būl ülken sazger, elım dep eŋırep tuǧan öner­paz­dyŋ ısı, oişyl kompozitordyŋ aqylmandyǧy. Mūrathannyŋ «Üş arys» atty bır änınıŋ tarihynyŋ qyryn, sy­ryn aitqanda onyŋ bükıl şy­ǧar­maşylyq jolyn taldaudan aulaq­pyn. Tek qana ännıŋ de, kom­po­zitordyŋ da tuma tarihyn si­pai qamşylap aita ketıp jat­qa­nym ǧoi. Negızınde «Üş arys» Mūrat­han­nyŋ ǧana emes, ötken ǧasyr­daǧy qazaq änderınıŋ aituly asyl­da­rynyŋ bırı bolyp, qazaq än ta­ri­hynan eleulı ornyn aldy, qa­jet­tılıgı, sūranysy mol dünie tudy. Keiıpkerımız: «Aqqudyŋ körkı kö­lımen, aqynnyŋ körkı elımen», degendei, Iliias Jansügırov taqy­ry­byn jerlestıgınıŋ arqasynda, düldüldıŋ balasyndai bolyp ketken bauyrmaldyǧymen keŋeittı. Älı de keŋeite berer dep senemın. Nūrǧisa Tılendiev jaily bır äŋ­gıme qozǧalyp ketkende özbek hal­qynyŋ asyl perzentı, ardaqty kösemı Şaraf Raşidov aǧa­myz­dyŋ: «Adam men adamdy qosa bıl­gen adam jaqsy kısı, el men eldı qosa bılgen dana kısı», – dep edı. Iliias aǧamyzdyŋ «Qūlagerı» Kök­şetau men Jetısudı mäŋgılıkke je­ter­dei qosyp kettı. Sol oiymdy jet­kızer «Jetısu men Kökşedei» degen öleŋımde: «Toily auyl Syrymbettıŋ salasynda, Köz salsaŋ oza tartqan qarasynǧa. Qūlager şauyp jürgen sekıldener, Kökşe men Jetısudıŋ ara­syn­da( – degen edım. Būl öleŋdı de Mūrathan (Üş arystyŋ( jal­ǧa­syn­dai etıp tamaşa änge qosty. Bır estıgen jan esıne ūmytpastai saq­tap keter än bolǧan soŋ kök­şe­tau­lyqtar da, taldyqorǧandyqtar da, almatylyqtar da būl ändı babyna keltıre şyrqap, jastarǧa üzıl­mes ülgı körsettı. Qazırgı ege­men elımızdıŋ, derbes mem­le­ketı­mız­dıŋ basty maqsaty, ışkı daudan, syrtqy jaudan halyqtardyŋ dostyǧy, myzǧymas bırlıgı arqyly örkeniet jolynda örlei beru bolsa, Mūrathan änderınıŋ de būl ürdıske qosqan eŋbegı az emes. Talantty kompozitor bükıl ūlt­­tyq ūran bolǧan saharany saq­tap qalǧan danalarymyzdy, köş­pelı künnen bügıngı künge deiıngı aituly arystarymyzdy ūlaǧattap keledı. «Abylai», «Qarakerei Qa­ban­bai», «Raiymbek baba», «Ma­ham­bet», «Alaştyŋ asyl ūldary», «Jelt­oqsan taŋy» änderı sūlu saz­dan jasalǧan muzykalyq ūlttyq se­­rial desek te artyqşylyǧy bolmas. Joǧarǧy aitqandarymyzǧa Töle bi, Qaz dauysty Qazybek bi, Äiteke bilerge, Abaiǧa, Şoqanǧa arnaǧan änderın qossaq, artyq maqtaǧanym bolmas. “Bız qazaqpyz, azatpyz” atty änınıŋ: Türkı tektes tılımız, Alty Alaştyŋ bırımız. Taitalasqan taǧdyrmen, Jettı älemge ünımız, Älqissa, bız qazaqpyz, Bız qazaqpyz, azatpyz! — degen qaiyrmasyn şyrqaǧanda özı de qūl­şynyp ketedı, basqa aitu­şy­lar da alaman bäigedegı säigülıkşe jūlqynyp eren tebırenıspen qūl­şynady. «Myna päleket dosyŋ ta­uyp ketken eken», – dep Nūr­ǧisa aǧamyz da maqtaǧanda: «Sızge tartqan ǧoi, şapşaŋdyǧy da, kerektı saryndy tauyp, taŋ qal­dyruy da ūqsap tūr», – degenım bar. Ol kezde Mūrathan şyn mänınde de qai saiysqa tüsse de şaŋ jūtpai ozyp şyǧar därejege jetken bolatyn. «Üş arysty» Nūraǧaŋ da qatty ūnatatyn. Qazaqstan Kompozitorlar odaǧynyŋ müşesı, «Batyrlar jyry» baiqauynyŋ jeŋımpazy atanǧan, qazaq tılın damytuda änmen qosqan ülesımen ozyq törge şyqqan Mūrathan Egınbaevqa osydan şirek ǧasyr būryn tuǧan «Üş arys» änı şabytyna  şabyt qosty. «Qazaqtyŋ ırılerı, Abaidyŋ ınılerı: Säken, Iliias, Beiımbettıŋ» aruaqtary jebedı dep bılemın.