İntellektualdyq ūlttyŋ jauy – masyldyq

"İntellektualdyq ūlttyŋ jauy - masyldyq. Al intellektualdyq ūltty ziialylar qalyptastyrady. Ziialylary joq el ne tobyr, ne halyq, ne tūrǧyndar deŋgeiınde qalyp qoiady. Ūlt bolyp qalyptaspaidy. Ūlt degenımız – tarihy da, tegı de, dını de, qany da, jany da ortaq, bır tılde söileitın, bır maqsat üşın küresetın, ruhy da bır qauym ūlt bolyp qalyptasady. Masyldyqqa qarsy tūryp, intellektualdyq ūlt qalyptastyra bılgen Japoniia, Kanada, Skandinaviia, Şveisariia, Fransiia, İzrail jäne t.b. elder bızge taptyrmas ülgı. Mysaly, älemdegı evreilerdıŋ sany qazaqpen bırdei. Bıraq olardyŋ ışınen naǧyz intellektual 300-den astam Nobel syilyǧynyŋ laureattary şyqqan. Ökınışke qarai, bız älı künge deiın ǧalym bolsyn, jazuşy bolsyn, t.b. bırde-bır adamdy sondai deŋgeige şyǧara almai otyrmyz. Mıne, bızdıŋ basty aiyrmaşylyǧymyz osyda. Sondyqtan intellektualdyq ūlt bolyp qalyptasamyz desek, bızge psihologiiamyzdaǧy, mentalitetımızdegı, mınezımızdegı köp närsenı özgertu qajet bolady.  «Eger balaǧa qandai tärbie berıp jatqanyŋdy körsem, jüz ūrpaqtan keiın ūlttyŋ qandai bolatynyn aita alamyn»,- deidı şyǧys danalyǧy. "Ekıge ekı qossa tört bolady deidı ǧoi. Sol sekıldı būl da ruhani düniede jazylyp qoiǧan formulalar. "Mysaly, japondar «Eger ata-ana barlyq tapqan-taianǧanyn balasyna jūmsaityn bolsa, ol bala ata-anasynyŋ jelkesıne mıŋıp otyratyn masyl bolady. Al sol balanyŋ balasy, iaǧni nemeresı qaiyrşy bolyp ketedı» deidı. Būl da zaŋdylyq",- deidı Janūzaq Äkım.

"Bızde qazaqta «Ataŋnan bota qalmasyn, bata qalsyn» dep aitady ǧoi. Forbstıŋ deregı boiynşa, bai adamdardyŋ 90 paiyzdan astamy üşınşı ūrpaqtan keiın bärı kedeilenıp qalady eken. Aqşa degen sondai närse ǧoi. Al bılım, ǧylym jolynda ūrpaq bolaşaǧy üşın atqarylǧan igı ıster ūzaqqa qalady. Findar «Bala mektepke, universitetke, jūmysqa ornalasarda oǧan eşkım kömektespeuı tiıs. Ol özı ūmtyluy kerek» dep osy zaŋdylyqty özderınıŋ ūlttyq dästürıne kırgızıp qoiǧan. Mıne, däl osy ūlttyq ideia arqyly bügınde findar BŪŪ-ǧa kıretın 200-ge juyq elderdıŋ ışınen osymen altynşy ret älemdegı eŋ baqytty halyq atandy. Al bızde bärı kerısınşe. «Balamnyŋ oquǧa tüsuıne kömektesemın» dep para beredı. ŪBT-ny satyp alyp, memlekettık grantqa jarmasatyndar jiı kezdesıp jatady. Mıne, osyndai jaǧdailardan keiın qoǧamda masyldar paida bolady. Aǧylşyndar «Bala tärbiesı, ol düniege kelgennen jüz jyl būryn bastalady» deidı. Iаǧni sol ūlttyŋ dästürı, mädenietı, tūrmysyna negızdelgen tärbienı boiyna sıŋırıp ösken bala qazaq bolsa, qazaq bolady. Aǧylşyndardyŋ ortasynda össe, taza aǧylşyn bolyp şyǧady. Bızdıŋ qazaqta  «Balany 15 jasqa deiın qūlyŋdai jūmsa, 15 jastan keiın dosyŋdai syilap, aqyldas» deidı. Iаǧni aqyl-esı kırgennen keiın ony sen özıŋmen teŋ söilesetın qūrdasym dep sanauyna bolady. Al oǧan deiın balaǧa qatal bolu kerek. Mysaly, äkemız marqūm bızdı ösırgende «Jetelegen tazy tülkı almas. Ärqaşan özderıŋ jetılıŋder» dep aitatyn...", - deidı Janūzaq Äkım. 

"Äleumettık jelıde «jastardyŋ ışınde masyldyq köp» dep aitatyn danyşpandar köbeiıp kettı. Ol qaidan kelgen? Onyŋ sebebı nede? Barlyq mäsele qoǧamnyŋ özınde. Aǧa buyn aqylgöisınbei, aldymen jastarǧa jaǧdai jasauy qajet. Bızde būryn orta mekteptı bıtırgen soŋ, mındettı bırde 1-2 mamandyq alyp şyǧatyn edı. Auyldyq jerlerde uchilişiler bolatyn. Kombainşy, traktorşy, şopyr, slesar, svarşik jäne t.b. bärın daiyndaityn. Qazır bırıde joq. Myna şeteldık kompaniialarǧa universitet bıtırgen ekonomist, zaŋgerlerden görı svarşik, tokarlar köp kerek. Al bızde olardy daiyndamaidy. Bärın terıs jasap qoiǧanbyz. Bar närsenı joq qylyp, joqtan bar jasai almaidy. Bızde «Qazaqstan Aliansy» degen ülken qauymdastyq bar. 90-nan astam ǧalym akademikter kelesıdei joba daiyndap şyqtyq. Mektep bıtıretın ūl-qyzdar ekı mamandyq alyp şyǧuy kerek. Eger auyldy jerde tūrsa, auyldyŋ tehnikasyn aidaityn traktorşy, ekınşısı şopyr jäne t.b. Jıgıtter äskerge barǧanda, äsker bır jyl emes ekı jyl boluy kerek. Qazır «eldı qorǧau» degen ūǧymnyŋ özı tabannyŋ astynda qaldy. Ol abyroily mındet qoi. Sol ekı jylda jastar mındettı tırde qosymşa mamandyq alyp şyǧuy kerek. Sosyn būrynǧy alǧan ekı mamandyǧyn ärı qarai damytatyn boluy tiıs. Nemese sol baǧytta jūmys ısteitındei jaǧdai jasaluy qajet. Oquyn aiaqtap, äskerden kelgen jastarǧa mındettı türde 10 sotyq jer berıluı tiıs",- deidı qoǧam qairatkerı.

"Qazaqstan Aliansy" qauymdastyǧy 2018 jyly Ükımetten talap etıp 2 million jastardy 2018-2025 jylǧa deiın tūrǧyn üimen qamtamasyz etu maqsatynda biudjetten qarjylandyrdy. Jastar üilerın alyp jatyr. Ärine, būl şeşım bızdı tolyq qanaǧattandyryp otyrǧan joq. Bıraq, äiteuır şükır.  «Jastar masyl. Masyldyqqa beiım» degendı jiı aitady. Audandyq, qalalyq, oblystyq äkımşılıkter, tiıstı äleumettık departamentter jastardy jūmyspen qamtamasyz ete almai jatyr. Bızde halyq sany köp emes qoi. Sonyŋ özınde jūmyspen qamti almai jatady. Sebebı, būl masyldyq bızde nemese psihologiialyq tılmen aitqanda «infantalizm» bilıkten bastalady. 80 paiyz ekonomikany şeteldık kompaniialarǧa berıp qoiyp, eldı damytamyz deimız. Ol otarlanudyŋ bır türı. Ekonomikalyq otarlanu. Jaraidy 1990 jyldary berıldı me, endı qaitaryp alu kerek. Kem degende ırılı-ūsaqty kompaniialardyŋ 50 paiyzyn memleketke qaitaru kerek. Ekonomikany özı basqarmaǧan el basqaǧa täueldı bolady. Nemese otar bolady. Bız osylai jartylai otardyŋ jaǧdaiyna mäz bolyp otyrmyz. Masyldyq bızde jüienıŋ barlyq salasyna kırıp ketken. Onyŋ ışındegı eŋ qauıptısı - jastardyŋ ışındegı masyldyq. Sebebı, ol myna bızdegı suisidtıŋ negızgı sebebı sol. Ömırge degen senımnıŋ joqtyǧynan öz-özderıne qol jūmsap jatyr. Jastardyŋ masyl boluy - qoǧamnyŋ bolaşaǧynyŋ joqtyǧy. Masyldyqtan qūtyluymyz üşın köp närsenı qaita qarauymyz qajet. Jastarymyz kolledj, universitette zamanǧa sai, bügıngı naryqqa qajet myqty-myqty mamandyqtar alyp şyqsa, ol öz-özıne senımdı bolyp, otbasyn qūraityn jaǧdaiǧa jetedı nemese käsıpkerlıkpen ainalysatyn deŋgeige köterıledı",- dep tüiındedı sözın Janūzaq Äkım.

"Adyrna" ūlttyq portaly